Жер тобының планеталары жайлы

Пән: Астрономия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Жер тобының планеталары

Күн жүйесіндегі планеталар өздерінің физикалық касиеттеріне карай екі топка белікеді - жер тобындағы планеталар және алып планеталар. Жер тобындағы планеталар Меркурий, Шолпан, Жер, Марстың көлемдері мен массалары үлкен емес, бірақ олардың орташа тығыздығы судың тығыздығынан бірнеше есе артық. Жер тобының планеталары, негізінен, табиғи тұздар мен темірден тұрады. Ал Меркурийден Марсқа дейінгі планеталардың орналасу ретіне карай темірдің жалпы құрамының азаятыны байқалады (Меркурийде -60-70%, Шолпан, Жерде - 32%, Марста - 25%) . Жер тобындағы барлық планеталар ұқсас құрылымдардан тұрады: ядро, мантия және катты қабық. Жер тобындағы планеталарға Күннің тасқындық әсері болады, сондықтан олардың өз осінен айналу жылдамдыктары баяулаған (Шолпанда ол тіпті кері бағытқа ауысқан) .

Жер тобындағы планеталардың атмосфералары өте күрделі эволюцияны бастарынан өткізді: біртіндеп және апатты түрде газсыздану (вулкандар, бастапқы аккреция (бөлініп шығу, өсу) периодында әр түрлі бөлінулер), бірінші планеталық тұмандықтардан газдарды қармап алу.

Жер тобындағы планеталарда серіктер аз (Меркурий мен Шолпанда олар тіпті жоқ, Марста екі кішкене серік, Жерде - біреу) . Физикалық сипаттамалары бойынша бұл топтағы планеталарға алыстағы Плутон да жататын болар.

Меркурийдің бетінде оған кұлаған метеориттердің салдарынан шұңқырлар пайда болған (түрлі-түсті косымшадағы 12-сурет) . Оның ең үлкені К а л о р и с деп аталады. Диаметрі 1300 км болатын осы үлкен шұңкырдың бүйірлерінде метеориттің соқтығысу күшінен тау үйінділері пайда болған.

Меркурийдің Күнге жақын орналасуы оны бақылауға кедергі келтіреді. Аспан аясында оның Күннен ең алыс кету бұрышы 29 ⁰ . Сондықтан ол Күн шығар алдында (ертеңгі көрінуі) немесе кешке Күн батқанда (кешкі көрінуі) көрінеді. Меркурий орбитасының эклии тикаға көлбеулігі үлкен болғандықтан оны әр уақытта көру мүмкін емес. Планета құралсыз көзге анық көрінеді. Ең жақсы көріну периодындағы жылтырауы -1 ^m -ге тең. Атмосфераның болмауынан планета бетінің температурасы (беткі қабатына жақын газдың сирек атомдары экзосфера кұрайды) +600°С күндізгі температурадан түнде -185°-ка дейін бірден түседі. Аспанның түсі әр уакытта кара. Мерку-рийден Күн Жерден көрінетін көлемінен үш есе ірі болып көрінеді. Планетаның Күнге дейінгі орташа қашықтығы 0, 387 а. б., ал одан Жерге дейінгі қашықтық 82-ден 217 млн. км аралығында болады (экс-центриситет е = 0, 206) . Оның орбитасының эклиптикамен жасайтын көлбеулік бұрышы і = 7°. Бұл Күн жүйесіндегі ең бір үлкен көлбеулік болып табылады. Меркурийде жыл мезгілдерінің ауысуы болмайды. Өйткені айналу осінің оның орбита жазықтығына көлбеулік бұрышы өте аз шаманы (=2°) құрайды. Меркурийдің магнит өрісі Жердікінен 100 есе әлсіз. Планетаның шамамен төрттен үш бөлігін кұрайтын ядросы темірден тұрады. Меркурийдің диаметрі Жерден 3 есе, массасы 20 есе аз, ал тығыздығы Жердің тығыздығымен шамалас (5, 43 г/см ³ ), Меркурий Юпитер мен Сатурнның кейбір серіктерінен кіші. Планета сфера түріне ие.

Меркурийдің серіктері жоқ. Егер олар болған жағдайда да планетаның алғашқы пайда болуы кезінде планетаның бетіне құлаған болуы керек.

Күннің тасқындык әрекетінен планета резонанстық кақпанға түскен.

1965 жылы өлшенген оның Күнді айнала козғалу периоды (87, 95 Жер тәулігі) өз осінен айналу периодының 3/2 қатысындай болады. 176 тәулікте Меркурий өз осінен үш толық айналым жасайды. Сол уақыт ішінде планета Күнді екі айналып шығады. Яғни тәуліктің ұзақтығы 176 жер тәулігіне тең, ол екі меркурий жылын береді. Күн мен түннің ұзақтығы 88 тәуліктен келеді, яғни планетаның жылына тең деген сөз.

0° және 180° ендігінде бір меркурий тәулігі ішінде (ол 176 жер тәулігіне тең) Күннің үш кайтара батып, үш қайтара шыққанын көруге болады.

Шолпан планетасы. Шолпанды Жердің "сіңлісі" деп те атайды, өйткені олардың массалары және өлшемдері шамалас. Шолпан өзінің Күнді айнала козғалысына кері бағытта жөне Жерге карағанда 243 есе баяу козғалатынымен басқа планеталардан өзгешеленеді. Жас Меркурий мен Шолпан өз осьтерінен =10 сағ периодпен айналған болатын. Бұл планеталардың денелері алыс дәуірде (мантия) қатып қалғандай әсер қалдырады. Егер Шолпанда магнит өрісі болса, ол өте әлсіз, оның полярлығы жердегі сияқты ғана. Шолпанның массасы жер массасының 0, 815 бөлігін құрайды, тығыздығы 5, 24 г/см ³ -ка тең. ПІолпаннын орбитасын дөңгелек деуге болады, оның эксцентриситеті 0, 0068-ге тең. Шолпан Күн жүйесіндегі Жерге ең жақын планета, оған дейінгі кашықтык 40-тан 259 млн километрге дейін өзгереді.

Шолпан планетасының серіктері жоқ. Атмосферасы, негізінен, көмір қышкыл газынан тұрады жөне тығыздығы жердегіден тоқсан есе артық (планетаның бетіндегі атмосфералық кысымды жер бетіндегі мұхиттың бір километр тереңдігіндегі қысымымен салыстыруға болады) . Планетаны үнемі тығыз бұлттар жауып тұрады да, планетада "парникті эффект" байқалады. Күннің жарық сәулелері қайта сәулеленіп, жылу сәулелерін шығарады. Планетаның бетіндегі температура оның күндізгі немесе түнгі мезгіліне қарамастан +500°С болады. Бұл қорғасынның балқу температурасына сәйкес келеді.

"Магеллан" зонды Шолпанда вулкандар тапты. Олардан бөлінетін қос тотықты күкірт тығыз қызғылт-сары бұлт құрайды. 50-100 км биіктікте одан күкірт кышқылы немесе тұз кышкылы тамшыларынан тұратын жаңбыр жаууы мүмкін. Шолпанның таңғажайып ландшафтын бір адам көрмесе де, ғалымдардың еңбектерінің арқасында, сондай-ақ зондтар, радар және компьютерлер көмегімен Шолпан бедерінің картасы жасалды (түрлі-түсті косымшадағы 13-сурет) . Шолпанның бетінде таулар, вулкандар (әдеттегідей емес, дөңгелек күмбез пішіндес келеді), аңғарлар бар. Жалпы алғанда, бұл жер тобындағы планеталар ішіндегі ең бір тегістеу планета.

Жер планетасы. Меркурий мен Шолпаннан кейінгі тұрған біздід көгілдір планета Жер (түрлі-түсті қосымшадағы 14-сурет) . Онымен география пәнін оқығанда толық танысасыздар. Біздің планетадағы гидросфера өте сирек кездесетін жағдай. Ол жер бетінің 70%-нан астамын алып тұр. Ешбір планетада су сұйық күйінде кездеспейді. Жердің гидросферасы жылуды сактайды, Жер бетіндегі температураны көтереді (планетадағы температура -89° С-тан +58° С-ка дейін), тірі организмдерге қолайлы жағдай туғызады. Жер атмосферасы негізінен азот жөне оттегінен тұрып, планета бетінен 2000 км биіктікке дейін созылып жатыр. Планетаның атмосферасы төрт қабаттан тұрады: тропосфера, стратосфера, ионосфера және экзосфера (ашық ғарышқа жақын қабат) .

Стратосфера Жерді ультракүлгін сәулелерден қорғайтын озонға каныққан. Адамдардьщ шаруашылык іс-әрекетінің нәтижесінде ол кейбір жерлерде бұзылған. Ондай жерлер "озон саңылаулары" деп аталады.

Жердің ішкі құрылысы өте күрделі. Қатты планеталар арасынан Жер ең активті болып есептеледі. Беткі қабаты үнемі өзгерістерге ұшырап жатады. Жер залалынның теориясы бойынша Жердің сұйық және катты ядросы анықталды. Планеталардың ішкі кұрылысының моделін тұрғызған кезде магнит өрісі тек сұйық ядролы планеталарда ғана болады деген қорытынды жасауға мүмкіндік туды. Жердің магнит өрісі өте күшті. Оның магнит осінің өз кіндігінен айналу осіне көлбеулігі 11, 5° бұрыш жасайды. Жердін магнит өрісі планетаны күн желінің зарядталған бөлшектерінен сақтайды және солтүстік шұғыла құбылысын тудырады.

Жердің серігі Ай (түрлі-түсті қосымшадагы 15-сурет) . Ол Жерден өлшемі бойьшша терт есе ғана кіші, ал массасы шамамен 80 есе кем. Ай бетіндегі адамның салмағы Жердегіден алты есе аз. Ғарыштан Жер мен Ай қос планета тәрізді болып көрінеді. Жер - көкшіл көгілдір, ал Ай қызғылт сары түсті. Айды орбитада Жердің тартылыс күші ұстап тұр, бірак әр жыл сайын ол 4 см-ге қашықтап барады. Ай кішкентай болғанымен оның тартылыс күші Жердің су қабатын тартып, судың тасуларын тудырады. Ай Жерге тек бір жақ бетімен көрінеді. Айдың Жерді айналып шығу уақыты оның өз осінен айналып шығу уакытына тең. Меркурийдегі тәрізді Айда да атмосфера жоқ. Сондықтан оның бетінде метеориттер соққыларының іздері көп кездеседі. Айдың бір тәулігінің ішінде оның бетінің температурасы +115°С-қа дейін көтеріледі. Ал түнде -160°С-қа дейін төмендейді.

Марс планетасы. "Қызыл Жұлдыз" планетасы Жерден әлдекайда кіші (түрлі-түсті қосымшадағы 16-сурет) . Ол, бір жағынан, Меркурий мен Айдың арасындағы, екінші жағынан, Жер мен Шолпанның арасындағы аралық планета тәрізді, оның атмосферасының тығыздығы Жер атмосферасының тығыздығынан 150 есе аз. Марстың атмосферасы Шолпандағы тәрізді, негізінен, көмірқышқыл газынан тұрады. Планетаның беткі температурасы - 120°С тан +15°С-ка дейін өзгереді. Планетаның беткі қабатында темір тотығының өте көп болуынан ол қызыл болып көрінеді. Қызыл жұлдызда әлсіз магнит өрісі бар (Жердегіден 800 есе аз), магнит өрістерінің осі планетаның айналу өсімен 15-20 ⁰ көлбеу құрайды. Полярлығы Жер полярлығына кері.

Марс Күнді радиусы 1, 524 а. б. қашыктықта болатын орбитамен 687 жер тәулігі ішінде айналып шығады. Эксцентриситеті 0, 093, салыстырмалы жоғары, сондықтан Марс орбитасы сопақша. Күнге дейінгі қашықтық бір жыл ішінде 21 миллион километрге, ал алатын энергия 1, 45 есе өзгереді. Орбитаның эклиптикаға көлбеулігі 1°51", козғалысының орташа жылдамдығы 24, 1 км/с. Жерге дейінгі кашыктығы 56 дан 400 млн км-ге дейін өзгереді. Жер Күн мен планетаның арасында болғанда (планеталардың қарама-қарсы. тұруы) Жер мен Марстьщ арақашықтығы 55 млн-нан 102 млн км-ге дейін өзгереді, яғни Жер планетаға ең жакын келеді жөне осы құбылыс улы қарама-царсы пидзу деп аталады (екі планетаның аракашықтығы 60 млн км-ден кем) . Олар өрбір 15-17 жылда қайталанады. Барлық сыртқы планеталар тәрізді Марс та қарама-қарсы тұру периодында жақсы көрінеді Айналу осінің орбита жазықтығына көлбеулік бұрышы Жер мен Марста шамамен бірдей. Өз осінен айналу периоды (жұлдыздық тәулік) 24, 62 сағ-қа тең, яғни Жердің өз осінен айналу периодынан бар болғаны 41 мин-ка артық. Экватордың орбитаға көлбеулігі 25°12' (Жерде 23° шамасы) . Демек, күн мен түннің және жыл мезгілдерінің алмасуы Жердегідей өтеді. Климаттық белдіктері де Жердегі сияқты. Бірақ ерекшеліктері де бар, атап айтсак, Күннен алыс бояғандықтан Жерге карағанда климат қатаңырақ. Сонымен қатар Марстық жыл Жердің жылына карағанда 2 есе ұзақ олай болса ондағы жыл маусымдары да ұзағырақ созылады. Орбитаның эксцентриситетінің салдарынан планетаның оңтүстік жөне солтүстік жарты шарларындағы маусымдардың сипаттары және ұзақтығы өзгеше. Сонымен солтүстік жарты шарда жаз ұзақ бірақ салкындау, ал кыс қысқа да жұмсақ. Оған карамай оңтүстік жарты шарда жаз қысқа, бірақ жылы, ал қыс ұзақ әрі катаң.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.