Диалектикалық көзқарас негізгі принциптері мен формалары
1. Кіріспе
Диалектиканың негізгі категориялары.
2. Негізгі бөлім
а) Жекеше, өзгеше және жалпы
б) Себеп және салдар
в) Қажеттілік және кездейсоқтық
г) Мән және құбылыс.
3. Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
Диалектиканың негізгі категориялары.
2. Негізгі бөлім
а) Жекеше, өзгеше және жалпы
б) Себеп және салдар
в) Қажеттілік және кездейсоқтық
г) Мән және құбылыс.
3. Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
Диалектика даму процесі туралы жан-жақты әрі терең мазмұнды ғылым ретінде негізгі заңдармен бірге категориялар жүйесін де қамтиды. Категориялар заттардың, құбылыстар мен процестердің жалпы әрі маңызды жақтарын, байланыстары мен қатынастарын көрсететін ғылымның негізгі түсініктері болып табылады. Барлық ғылымдар өзіндік категориялар жүйесі арқылы өздері зертейтін объектілердің мәндік сипатын, ішкі заңдылықтарын ашып көрсетеді. Басқа ғылымдар секілді философияның да өзіндік ғылыми түсініктері, категориялары бар. Алайда философиялық категорияларқамту ауқымының кеңдігімен, ең жалпылама байланыстар мен қасиеттерді бейнелеу арқылы дараланады. Олардың ішінде, әсіресе, диалектиканың өзара қатынастығы жұпталған категорияларының маңызы ерекше. Мұндай категориялар жүйесін диалектиканың негізі емес заңдар деп те атайды. Себебі, олардың даму процесін қарастыра отырып, диалектиканың негізгі заңдарын толықтыра түседі.
1. Досмұхамед Кішібеков, Ұлықпан Сыдықов. «Философия»
2. Әбішев Қ, Әбжанов Т. «Философия тарихындағы таным теориясы және әдіс проблемасы». – Алматы 1993.
3. Балғымбаев А.С. «Субъектінің ғылыми танымдағы белсенділігі». – Алматы 1997.
2. Әбішев Қ, Әбжанов Т. «Философия тарихындағы таным теориясы және әдіс проблемасы». – Алматы 1993.
3. Балғымбаев А.С. «Субъектінің ғылыми танымдағы белсенділігі». – Алматы 1997.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ТАНЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
КАФЕДРАСЫ
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Диалектикалық көзқарас негізгі принциптері мен
формалары
Орындаған: Какижанова Т.И.
Алматы 2007
Жоспар
1. Кіріспе
Диалектиканың негізгі категориялары.
2. Негізгі бөлім
а) Жекеше, өзгеше және жалпы
б) Себеп және салдар
в) Қажеттілік және кездейсоқтық
г) Мән және құбылыс.
3. Қорытынды.
Диалектиканың негізгі категориялары.
Диалектика даму процесі туралы жан-жақты әрі терең мазмұнды ғылым
ретінде негізгі заңдармен бірге категориялар жүйесін де қамтиды.
Категориялар заттардың, құбылыстар мен процестердің жалпы әрі маңызды
жақтарын, байланыстары мен қатынастарын көрсететін ғылымның негізгі
түсініктері болып табылады. Барлық ғылымдар өзіндік категориялар жүйесі
арқылы өздері зертейтін объектілердің мәндік сипатын, ішкі заңдылықтарын
ашып көрсетеді. Басқа ғылымдар секілді философияның да өзіндік ғылыми
түсініктері, категориялары бар. Алайда философиялық категорияларқамту
ауқымының кеңдігімен, ең жалпылама байланыстар мен қасиеттерді бейнелеу
арқылы дараланады. Олардың ішінде, әсіресе, диалектиканың өзара қатынастығы
жұпталған категорияларының маңызы ерекше. Мұндай категориялар жүйесін
диалектиканың негізі емес заңдар деп те атайды. Себебі, олардың даму
процесін қарастыра отырып, диалектиканың негізгі заңдарын толықтыра түседі.
Енді категориялар қалай қалыптасады деген сұраққа тоқтала кетейік.
Олардың қалыптасуы адамның өзінің пайда болумен, өсіп-өркендеуімен, оның
санасының, ойлау жүйесінің жетілуімен тікелей байланысты. Бұл процестің
түбінде еңбек белгілі. Басқаша айтқанда, категориялардың пайда болып,
қалыптасуы еңбектің, қоғамдық практиканың нәтижесі. Адамдар практикалық іс-
әрекет барысында түрлі заттар мен құбылыстарды көзбен көріп, қолмен
ұстап дегендей, қыр-сырына үңіледі, қасиеттерін, байланыстарын,
ерекшеліктерін аңғарып, көкейге ұялатады, сөйтіп барып түсініктер,
категориялар есебінде түйіндейді. Сондықтан да категорияларды дүниені танып
білу барысында баспалдақтар десек, әбден орынды болады. Алайда
категориялардың мазмұнды адамдардың санасынан, ақыл-ойынан тәуелді емес.
Категориялар объективті түрде өмір сүретін құбылстардың өзіне тән
байланыстар мен қатынастар бейнелейді. Ендеше категориялардың мазмұны
объективті. Оларды тек өмір сүру тәсілі тұрғысынан ғана субъективті деуге
болады.
Айналадағы барлық заттар, құбылыстар мен процестер үздіксіз
қозғалыста, өзгерісте болғандықтан, олардың арасындағы байланыстардың,
қатынастардың бейнесі есебінде категориялар да өзгеріссіз қала алмайды.
Олар да өзгереді, дамиды, қозғалыста болады. Қоғамдық практика ілгері
басқан сайын категорияның да мазмұны тереңдей түседі.
Енді диалектиканың өзара қатынастағы жұпталған категориялар жүйесіне
тоқталайық.
Жекеше, өзгеше және жалпы
Материалдық дүние алуан түрлі заттар, құбылыстар мен процестер түрінде
өмір сүретіні белгілі. Дара затты, құбылысты, процесті бөлік деп
қарастыруға болады. әр бөліктің тек өзіне ғана тән, қайталанбайтын
белгілері, байланыстары мен қасиеттері болады. Мәселен, нақты студентті
басқалармен шатастырмаймыз, оның өзіндік қабілеті, бет бейнесі, т.б.
ерекшеліктері бар. Заттың, құбылыстың, процестің өзіне ғана тән,
қайталанбайтын ерекшеліктері жекеше деген ұғымды білдіреді. Ендеше, көпше
дегеніміз – белгілі бір құбылыстар тобына ортақ маңызды ұқсас белгілер
жиынтығы. Көпшенің ауқымы мен қарымы әр деңгейде болып келеді. Қамту
ауқымы өте кең көлемді көпшені жалпы деп атайды. Сонда бөлке дегеніміз
тұтас зат, құбылыс, процесс есебінде жекеше мен көпшенің бірлігі, оған
жекеше мен өзгелермен ортақ, ұқсас көпше белгілер де тән. Өзгеше деген
категория жекеше мен көпшенің арасындағы диалектикалық байланысты білдіре
отырып, осы екеуінің арасындағы дәнекерлік қызметті атқарады. Өзгешенің
мәні мынада. Ол жекешеге қарағанда көпше, ал одан ауқымды, әрі кең
көпшемен салыстырғанда жекешенің міндетін атқарады. Мысалы,
Асқаров–студент, ол Қазақстан Республикасының азаматы дейтін болсақ мұнда
Асқаров-жекеше, студент-өзгеше, ал Қазақстан Республикасының азаматы-жалпы
болып табылады.
Философия тарихында жекеше мен жалпының өзара байланысына қатысты
түрлі пікірлер, ағымдар орын алған болатын. Мәселен, реализм бағытын
ұстаған философтар көпше, жалпы жекешеден тәуелсіз, дербес өмір сүреді деп
есептейді. Бұлардың бір тобы көпше, жалпы тек рухани, идеалдық формада ғана
өмір сүреді десе, екінші бір топтағылар жалпы, көпше қашанда материалдық
мән-мағынаға ие деген тұжырымға келеді. Дүниені танып білу жекешеден
көпшеге, одан жалпыға өрлеу арқылы жүріп отырады.
Себеп және салдар
Бұл дүниеде себепсіз және одан туындайтын салдарсыз ештеңе де жоқ.
Себептілік әлемдегі алуан түрлі байланыстардың бір өткінші кезеңі.
Басқаша айтқанда, себептілік деп құбылыстардың, процестердің немесе
олардың жақтарының ішкі байланысын, олардың өзара бір-біріне әсер ету
негізінде тиісті өзгеріс туғызуын айтамыз. Мәселен, суды қыздыра берсек, ол
ақырында буға айналады. Бір-бірінен ымырасыз күреске түсетін топтардың
пайда болуы мемлекеттің өмірге келуіне себеп болды.
Ал енді себеп деген не, салдар деген не? Себеп дегеніміз екі немесе
бірнеше құбылыстың, заттың олардың ішкі жақтарының өзара байланысқа түсіп,
бір-біріне әсер етуі барысында ол құбылыстар мен заттарда, олардың
жақтарында тиісті өзгерістер туғызуы. Ал салдар дегеніміз өзара әсер етуі
нәтижесінде құбылыстарда, заттар мен олардың ішкі жақтарында пайда болған
өзгерістер. Жоғарыдағы мысалдарда суды қыздырып қайнатуға жеткізу барысында
молекулалардың қозғалысқа түсуі-себеп, ал булану-салдар немесе тап күресі-
себеп, ал мемлекеттің пайда болуы салдар. Себепсіз еш нәрсе болмайды.
Себептілік-бүкіл ғалам құбылыстарына тән жалпылама қасиет.
Себептілік, немесе себеп-салдарлық байланыстарға тән мынадай
ерекшеліктерді бөліп көрсеткен жөн. Біріншіден, себептілік жалпы объективті
сипатқа ие байланыс. Әлемде себепсіз-салдарсыз еш нәрсе жоқ. Мұны
мойындайтын философтаоды детерминистер деп, ал себеп салдарлы
байланыстардың объективтілігін мойындамайтындарды философия тарихында
индетерминистер деп атайды. Екіншіден, себеп және салдар категориялары
түрлі процестердің, оқиғалар мен құбылыстардың пайда болуын ашып көрсетеді.
Үшіншіден, бір құбылыстан екіншісініңтууы белгілі бір жағдайлардың болуын
талап етеді. Жағдай дегеніміз-затар мен құбылыстардың өмір сүруі мен дамуы
үшін қажетті объективті факторлар жиынтығы.
Мүмкіндік пен шындық.
Табиғат пен қоғам құбылыстарының, бүкіл әлемнің дамуын олардың
мүмкіндіктен шындыққа айналуы деп қарауға болар еді. Бұрын айтылғандай,
жаңа нәрсенің пайда болуы үшін белгілі бір жағдайлар мен алғышарттарды
мүмкіндік деген ұғыммен айтуға болады. Мүмкіндік-дамудың объективті
тенденциясы. Ол белгілі бір даму заңдылығының негізінде пайда болады.
Шындық дегеніміз- мүмкіндіктің заңы, объективті, қажетті тұрғыда жүзеге
асқан түрі, бірақ жүзеге асуы ықтимал құбылыс. Мүмкіндік пен шындықты даму
процесінің қайнар көзі дей отырып, олардың арасындағы байланысқа сынар жоқ
қарауға болмайды.
Егер біз мүмкіндіктің шындыққа айналуында дамудың нәтижесі, оның
белгілі бір қорытындыға келуі маңызды роль атқарады десек, онда
метафизикалық ұшқарлыққа ұрынамыз. Себебі, даму процесіндегі мүмкіндік пен
шындықтың өзара байланысы өте бай ішкі және сыртқы көптеген қатынастарды
туғызады. Бұл қатынастырды ашу, олардың диалектикалық мәнін түсіну даму
тенденциясын анықтауға мүмкіндік береді. Өйткені, Гегельше ... жалғасы
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ТАНЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
КАФЕДРАСЫ
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Диалектикалық көзқарас негізгі принциптері мен
формалары
Орындаған: Какижанова Т.И.
Алматы 2007
Жоспар
1. Кіріспе
Диалектиканың негізгі категориялары.
2. Негізгі бөлім
а) Жекеше, өзгеше және жалпы
б) Себеп және салдар
в) Қажеттілік және кездейсоқтық
г) Мән және құбылыс.
3. Қорытынды.
Диалектиканың негізгі категориялары.
Диалектика даму процесі туралы жан-жақты әрі терең мазмұнды ғылым
ретінде негізгі заңдармен бірге категориялар жүйесін де қамтиды.
Категориялар заттардың, құбылыстар мен процестердің жалпы әрі маңызды
жақтарын, байланыстары мен қатынастарын көрсететін ғылымның негізгі
түсініктері болып табылады. Барлық ғылымдар өзіндік категориялар жүйесі
арқылы өздері зертейтін объектілердің мәндік сипатын, ішкі заңдылықтарын
ашып көрсетеді. Басқа ғылымдар секілді философияның да өзіндік ғылыми
түсініктері, категориялары бар. Алайда философиялық категорияларқамту
ауқымының кеңдігімен, ең жалпылама байланыстар мен қасиеттерді бейнелеу
арқылы дараланады. Олардың ішінде, әсіресе, диалектиканың өзара қатынастығы
жұпталған категорияларының маңызы ерекше. Мұндай категориялар жүйесін
диалектиканың негізі емес заңдар деп те атайды. Себебі, олардың даму
процесін қарастыра отырып, диалектиканың негізгі заңдарын толықтыра түседі.
Енді категориялар қалай қалыптасады деген сұраққа тоқтала кетейік.
Олардың қалыптасуы адамның өзінің пайда болумен, өсіп-өркендеуімен, оның
санасының, ойлау жүйесінің жетілуімен тікелей байланысты. Бұл процестің
түбінде еңбек белгілі. Басқаша айтқанда, категориялардың пайда болып,
қалыптасуы еңбектің, қоғамдық практиканың нәтижесі. Адамдар практикалық іс-
әрекет барысында түрлі заттар мен құбылыстарды көзбен көріп, қолмен
ұстап дегендей, қыр-сырына үңіледі, қасиеттерін, байланыстарын,
ерекшеліктерін аңғарып, көкейге ұялатады, сөйтіп барып түсініктер,
категориялар есебінде түйіндейді. Сондықтан да категорияларды дүниені танып
білу барысында баспалдақтар десек, әбден орынды болады. Алайда
категориялардың мазмұнды адамдардың санасынан, ақыл-ойынан тәуелді емес.
Категориялар объективті түрде өмір сүретін құбылстардың өзіне тән
байланыстар мен қатынастар бейнелейді. Ендеше категориялардың мазмұны
объективті. Оларды тек өмір сүру тәсілі тұрғысынан ғана субъективті деуге
болады.
Айналадағы барлық заттар, құбылыстар мен процестер үздіксіз
қозғалыста, өзгерісте болғандықтан, олардың арасындағы байланыстардың,
қатынастардың бейнесі есебінде категориялар да өзгеріссіз қала алмайды.
Олар да өзгереді, дамиды, қозғалыста болады. Қоғамдық практика ілгері
басқан сайын категорияның да мазмұны тереңдей түседі.
Енді диалектиканың өзара қатынастағы жұпталған категориялар жүйесіне
тоқталайық.
Жекеше, өзгеше және жалпы
Материалдық дүние алуан түрлі заттар, құбылыстар мен процестер түрінде
өмір сүретіні белгілі. Дара затты, құбылысты, процесті бөлік деп
қарастыруға болады. әр бөліктің тек өзіне ғана тән, қайталанбайтын
белгілері, байланыстары мен қасиеттері болады. Мәселен, нақты студентті
басқалармен шатастырмаймыз, оның өзіндік қабілеті, бет бейнесі, т.б.
ерекшеліктері бар. Заттың, құбылыстың, процестің өзіне ғана тән,
қайталанбайтын ерекшеліктері жекеше деген ұғымды білдіреді. Ендеше, көпше
дегеніміз – белгілі бір құбылыстар тобына ортақ маңызды ұқсас белгілер
жиынтығы. Көпшенің ауқымы мен қарымы әр деңгейде болып келеді. Қамту
ауқымы өте кең көлемді көпшені жалпы деп атайды. Сонда бөлке дегеніміз
тұтас зат, құбылыс, процесс есебінде жекеше мен көпшенің бірлігі, оған
жекеше мен өзгелермен ортақ, ұқсас көпше белгілер де тән. Өзгеше деген
категория жекеше мен көпшенің арасындағы диалектикалық байланысты білдіре
отырып, осы екеуінің арасындағы дәнекерлік қызметті атқарады. Өзгешенің
мәні мынада. Ол жекешеге қарағанда көпше, ал одан ауқымды, әрі кең
көпшемен салыстырғанда жекешенің міндетін атқарады. Мысалы,
Асқаров–студент, ол Қазақстан Республикасының азаматы дейтін болсақ мұнда
Асқаров-жекеше, студент-өзгеше, ал Қазақстан Республикасының азаматы-жалпы
болып табылады.
Философия тарихында жекеше мен жалпының өзара байланысына қатысты
түрлі пікірлер, ағымдар орын алған болатын. Мәселен, реализм бағытын
ұстаған философтар көпше, жалпы жекешеден тәуелсіз, дербес өмір сүреді деп
есептейді. Бұлардың бір тобы көпше, жалпы тек рухани, идеалдық формада ғана
өмір сүреді десе, екінші бір топтағылар жалпы, көпше қашанда материалдық
мән-мағынаға ие деген тұжырымға келеді. Дүниені танып білу жекешеден
көпшеге, одан жалпыға өрлеу арқылы жүріп отырады.
Себеп және салдар
Бұл дүниеде себепсіз және одан туындайтын салдарсыз ештеңе де жоқ.
Себептілік әлемдегі алуан түрлі байланыстардың бір өткінші кезеңі.
Басқаша айтқанда, себептілік деп құбылыстардың, процестердің немесе
олардың жақтарының ішкі байланысын, олардың өзара бір-біріне әсер ету
негізінде тиісті өзгеріс туғызуын айтамыз. Мәселен, суды қыздыра берсек, ол
ақырында буға айналады. Бір-бірінен ымырасыз күреске түсетін топтардың
пайда болуы мемлекеттің өмірге келуіне себеп болды.
Ал енді себеп деген не, салдар деген не? Себеп дегеніміз екі немесе
бірнеше құбылыстың, заттың олардың ішкі жақтарының өзара байланысқа түсіп,
бір-біріне әсер етуі барысында ол құбылыстар мен заттарда, олардың
жақтарында тиісті өзгерістер туғызуы. Ал салдар дегеніміз өзара әсер етуі
нәтижесінде құбылыстарда, заттар мен олардың ішкі жақтарында пайда болған
өзгерістер. Жоғарыдағы мысалдарда суды қыздырып қайнатуға жеткізу барысында
молекулалардың қозғалысқа түсуі-себеп, ал булану-салдар немесе тап күресі-
себеп, ал мемлекеттің пайда болуы салдар. Себепсіз еш нәрсе болмайды.
Себептілік-бүкіл ғалам құбылыстарына тән жалпылама қасиет.
Себептілік, немесе себеп-салдарлық байланыстарға тән мынадай
ерекшеліктерді бөліп көрсеткен жөн. Біріншіден, себептілік жалпы объективті
сипатқа ие байланыс. Әлемде себепсіз-салдарсыз еш нәрсе жоқ. Мұны
мойындайтын философтаоды детерминистер деп, ал себеп салдарлы
байланыстардың объективтілігін мойындамайтындарды философия тарихында
индетерминистер деп атайды. Екіншіден, себеп және салдар категориялары
түрлі процестердің, оқиғалар мен құбылыстардың пайда болуын ашып көрсетеді.
Үшіншіден, бір құбылыстан екіншісініңтууы белгілі бір жағдайлардың болуын
талап етеді. Жағдай дегеніміз-затар мен құбылыстардың өмір сүруі мен дамуы
үшін қажетті объективті факторлар жиынтығы.
Мүмкіндік пен шындық.
Табиғат пен қоғам құбылыстарының, бүкіл әлемнің дамуын олардың
мүмкіндіктен шындыққа айналуы деп қарауға болар еді. Бұрын айтылғандай,
жаңа нәрсенің пайда болуы үшін белгілі бір жағдайлар мен алғышарттарды
мүмкіндік деген ұғыммен айтуға болады. Мүмкіндік-дамудың объективті
тенденциясы. Ол белгілі бір даму заңдылығының негізінде пайда болады.
Шындық дегеніміз- мүмкіндіктің заңы, объективті, қажетті тұрғыда жүзеге
асқан түрі, бірақ жүзеге асуы ықтимал құбылыс. Мүмкіндік пен шындықты даму
процесінің қайнар көзі дей отырып, олардың арасындағы байланысқа сынар жоқ
қарауға болмайды.
Егер біз мүмкіндіктің шындыққа айналуында дамудың нәтижесі, оның
белгілі бір қорытындыға келуі маңызды роль атқарады десек, онда
метафизикалық ұшқарлыққа ұрынамыз. Себебі, даму процесіндегі мүмкіндік пен
шындықтың өзара байланысы өте бай ішкі және сыртқы көптеген қатынастарды
туғызады. Бұл қатынастырды ашу, олардың диалектикалық мәнін түсіну даму
тенденциясын анықтауға мүмкіндік береді. Өйткені, Гегельше ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz