Қазақтың ХХ ғасырдағы мәдениеті
Абайдан басталған қазақ мәдениетіндегі тың сырын ХХ ғасырдың бас кезінде ары қарай жалғасты. Қазақ мәдениеті ХХ ғасырды әрі үмітпен, әрі түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік техникалық және демократиялық прогресс Азмя құрылығына да жете бастады. Ұлттық идея темір тордағы халықты толғандырып, оны азаттық үшін күресуге ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық күреске бүкіл Ресей империясын қамтыған революциялық және реформалық қозғалыстар да әсерін тигізді. Алайда, Қазақстандағы толқулар тек орыс революционерлерінің ықпалымен болды деу жаңсақ пікір. Бірде-бір ресейлік саяси ұйым мен белгілі қайраткерлер империяны таратып, басқа ұлттарға азаттық әперу туралы мәселе көтермеді. Социал-демократтардың өздері Шығыс халықтарының оянуына панисламизм, пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қарады. Мәселе, сонымен бірге Ресейдің халықтары әр түрлі өркениеттерге жататындығында. Батыс христиандарына жақын эстондар мен араб-парсы әлеміне түбірлес өзбек, қазақтардың арасында ортақ мәдени негіз тым аз еді.
Қазақтың ХХ ғасырдағы мәдениеті
Абайдан басталған қазақ мәдениетіндегі тың сырын ХХ ғасырдың бас
кезінде ары қарай жалғасты. Қазақ мәдениеті ХХ ғасырды әрі үмітпен,
әрі түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік техникалық және
демократиялық прогресс Азмя құрылығына да жете бастады. Ұлттық
идея темір тордағы халықты толғандырып, оны азаттық үшін
күресуге ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық күреске бүкіл Ресей
империясын қамтыған революциялық және реформалық қозғалыстар да
әсерін тигізді. Алайда, Қазақстандағы толқулар тек орыс
революционерлерінің ықпалымен болды деу жаңсақ пікір. Бірде-бір
ресейлік саяси ұйым мен белгілі қайраткерлер империяны таратып,
басқа ұлттарға азаттық әперу туралы мәселе көтермеді. Социал-
демократтардың өздері Шығыс халықтарының оянуына панисламизм,
пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қарады. Мәселе, сонымен бірге
Ресейдің халықтары әр түрлі өркениеттерге жататындығында. Батыс
христиандарына жақын эстондар мен араб-парсы әлеміне түбірлес өзбек,
қазақтардың арасында ортақ мәдени негіз тым аз еді.
Өзіне туысқан халықтардағы сияқты Қазақстандағы мәдени қайтадан
жаңғыру орыс экспансиясына қарсы шығудан басталды. ХХ ғасырдың
басында қазақтан шыққан алғашқы саяси қайраткерлердің бірі Міржақып
Дулатов қазақ халқының Манифесі- Оян, қазақ! өлеңін жариялады. Ол
тұңғыш рет халықты ашық күреске шақырған ұран тастады:
Қазақстаннан болған социал-демократтарға бірауыз сөз айтамын:
Еуропаның пролетариясы үшін қанды жастар төгіңуізпайдалы, бірақ өз
халқыңыз қазаққа артық назар салыңыз, қара халқы алты милиондық бір
ұлы тайпа болып тұрып, басқа халыққа қарағанда жәрдемсіз азып – тозып
кетер. (Оян қазақ! 10 б). Міржақып саяси мәселелермен қоса өз
шығармасында қазақ мәдениетін тұйықтан шығаратын жолдар іздейді. Ең
алдымен мәдени тоқыраудың себебін М.Дулатов бодандықтан көреді.
Қазақтың рухани мәдениетіде өшпес із қалдырған алып тұлғаның бірі-
Шәкәрім Құдайбердіұлы. Оның шығармаларының негізгі тақырыбы мораль
философиясымен мәдениет ілімін қамтиды. Шәкәрім-Абайдың немере інісі және
ұлы ақынның мұрасына сүйенген. Ол арнайы оқу орныныда оқымаса да араб,
парсы, орыс, шағатай тілдерін өз бетімен үйреніп, сол тілдердегі
шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой қорытқан.
Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін қалай өркениетті, мәдениетті елдер
қатарына қосамын деп талпынады. Оның ойынша, бұл азаматтық өтеудің басты
шарты-туған елдің бүкіл тарихи мәдени құндылықтарын жоғалтпай оларды
заман талабына сәйкес қолдану. Шәкәрім рухани ізденісінде ежелгі сақ
түрік заманынан қалыптасқан ғашықтық дүниетаным ерекше орын алады.
Тәңірі, Нұр, Күн, табиғат – ол үшін қасиетті, киелі ұғымдар.
Басты мәселе – ар ілімі, моралдың төңірегінде. Кәдімгі этиканы Шәкәрім
ар ілімі деп атауында да үлкен мән бар. Себебі оның негізгі
категориясы, мәдениеттің тірегі – ұждан. Бұл категорияны түсіну үшін
Шәкәрімнен үзінді келтірейік: Әрине жанның өлген соң тазарып,
жоғарлауына нанған кісі өкініште болып біржола жоғалады-ау деп өлсе
керек. Және ұждан, совесть жанның тілегі екеніне нанған кісі қиянант
қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына жете қуанса керек. Олай болса
нанбай, ұждан, совесть құр ғана көрініс үшін адамдыққа лайық деген кісіге
жақсылық, қиянаттың көп айырмасы жоқ болса керек.
Ізін білдірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген соңғы жан
өміріне нана алмай ұждан, совесть, жан екі өмірге бірдей керек таяныш
екеніне нана алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер ешбір жол, заң
тазарта алмайды. Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ұждан соның
азығы екеніне әбден нанса, оның жүрегін еш нәрсе қайрара алмайды. Адам
атаулыны бір бауырдай қылып, екі өмірді де жақсылықпен өмір сүргізетін
жалғыз жол осы мұсылман жолы сияқты. Кейбір діншілерді қорлыққа түсіріп
жүрген шатақ дін, жалқаулық, әйтпесе жалқаушыда білім бар, өлген соң да
бір түрлі жан тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы – ұждан, совесть
деумен еш нәрседен кемдік көрмейді. Тіпті бұл жоғарылаудың ең зор жарамды
үш анық дегенім осы. (Үш анық. 44-45бб)
Шәкәрімнің ұжданы біз жоғарыда айтқан, ажелгі гректегі
каллокагатия, И. Канттың кесімді императив ұғымдарымен астас.
Ұждан дегеніміз - ынсап, әділет, мейірім. Шәкәрім өз халқының
жанқияр ұлы ретінде туған мәдениетіне өлшейсіз қызмет етті.
Тарих аумағынан қарағанда тым қысқа уақыт аралығында (70 жыл-
бір адамның ғұмыры) қазақтың ұлттың ұлттық мәдениеті кезінде сан
қырлы құбылыстарды өз басынан өткізді. 1916 жылдан басталғна күрес келесі
жылы мақсаттарына жеткендей болды. Өздерін демократтар санаған
уақытша үкімет өкілдері сөз ғұламасы Ә.Бөкейханов революция
жасала сала Жаңарған Ресейдің ерікті азаматтары – қазақтарға деген
өз үндеуін жариялады. Жалпы алғанда, қазақтың ұлттық мәдениетін ХХ ғасыр
талаптарына сәйкес қайта құруда Алаш партиясының рөлі ерекше болды.
Революцияның бастапқы кезіндегі маңызды мәселенің бірі мәселелерінің бірі
ұлттық-мәдени автономияға қатысты еді. Ресей революциялық қозғалысының
кадеттік, социалистік және коммунистік бағыттарының көсемдері бұл
идеяға қарсы шықты. В.И. Ленин болсын, Ф. Керенский болсын
территориялық федерацияны желеу етіп, бір орталыққа бағынғын Ресейдің
империалдық мәнін сақтап қалуға тырысты. Большевиктер оған қоса өздерінің
атышулы барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер ұранын басшылыққа алып,
ұлттық мүддені шетке шығарып тастады.
1917 жылғы маусым айындағы басылымында Қазақ газеті осы мәселені
тікелей қойды. Автономияның қазақтарға ауадай қажет екенін айтып, оның үш
негізі бар екендігіне оқырман назары аудырылды (территория, мәдениет және
ұлттық ерекшеліктер). 1917 жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында
Бірінші бүкілқазақтық құрылтай өтті. Оның шешімдері бойынша Алаш
партиясының бағдарламалары жарияланды. Бұл бағдарлама 5-12 желтоқсанда
өткен Бүкілқазақтың екінші съезде құпталынып, осы құрылтайда
ұйымдастырылған Алашорда үкіметінің негізгі заңына айналды. Сонымен 1917
жылддың аяғына таман Қазақстан прогресс жолында талай жетістіктерге жетті
және ұлттық төл мәдениетті дамытуға мүмкіндік алды. Қазақ рухани
мәдениетінің сол тқстағы деңгейінде Алаш қайраткерлері алдыңғы қатарда
тұр. Кейін тоталитарлық жүйе оларға әдейі контрреволюцияшыл-ұлтшылдар деп
жала жапқан.
Алайда, большевиктер орнатқан тоталитарлық жүйе қазақ халқының
(Ресейдің юасқа халықтарынан да) азаттық алу, мәдени өркендеу
мүмкіндіктерін құлдыратып жіберді. ХХ ғасырдағы ең сұмдық қылмыстардың бірі
Кеңес Одағында жасалды. Тоталитарлық жүйе өз халқына қырғын салып
(геноцид), оның этномәдени тұтастануына орасан зиян келтірді. Адамзаттың
бүкіл тарихында ешбір саяси өзгеріс нақ осындай сүргінге әкелген жоқ. ХХ
ғасырдағы екі социалистік эксперимент (фашисттік ұлттық социализм және
коммунизм) 100 миллионнан астам адамды қырды. Этнобірігу және мәдени
эволюцияна бекерге шығарып большевиктік идеология мен практика бұрынғы
Ресей империясының топырағындағы халықтардың ғасырлар юойы жинақталған,
әсіресе құндылықтарын талан-таражға салды. Бұл, әсіресе, қазақ тағдырынан
анық көрінеді.
Ұлттық-мәдени тұтастануға кеселін тигізген төмендегідей большевиктік
эксперименттерді атап өтейік:
1. Демографиялық геноцид. Белгілі демограф Мақаш Тәтімовтың есептеуі
бойынша, тоталитарлық жүйе кезінде қазақтар шетелдерге біржолата көшіп
кеткендерін қоса санағанда 4,5 миллион адамынан айрылған, яғни бүкіл
халқының үштен екісін жоғалтқан. Проценттік қатынаста, - дейді
Тәтімов, - Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абайдан басталған қазақ мәдениетіндегі тың сырын ХХ ғасырдың бас
кезінде ары қарай жалғасты. Қазақ мәдениеті ХХ ғасырды әрі үмітпен,
әрі түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік техникалық және
демократиялық прогресс Азмя құрылығына да жете бастады. Ұлттық
идея темір тордағы халықты толғандырып, оны азаттық үшін
күресуге ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық күреске бүкіл Ресей
империясын қамтыған революциялық және реформалық қозғалыстар да
әсерін тигізді. Алайда, Қазақстандағы толқулар тек орыс
революционерлерінің ықпалымен болды деу жаңсақ пікір. Бірде-бір
ресейлік саяси ұйым мен белгілі қайраткерлер империяны таратып,
басқа ұлттарға азаттық әперу туралы мәселе көтермеді. Социал-
демократтардың өздері Шығыс халықтарының оянуына панисламизм,
пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қарады. Мәселе, сонымен бірге
Ресейдің халықтары әр түрлі өркениеттерге жататындығында. Батыс
христиандарына жақын эстондар мен араб-парсы әлеміне түбірлес өзбек,
қазақтардың арасында ортақ мәдени негіз тым аз еді.
Өзіне туысқан халықтардағы сияқты Қазақстандағы мәдени қайтадан
жаңғыру орыс экспансиясына қарсы шығудан басталды. ХХ ғасырдың
басында қазақтан шыққан алғашқы саяси қайраткерлердің бірі Міржақып
Дулатов қазақ халқының Манифесі- Оян, қазақ! өлеңін жариялады. Ол
тұңғыш рет халықты ашық күреске шақырған ұран тастады:
Қазақстаннан болған социал-демократтарға бірауыз сөз айтамын:
Еуропаның пролетариясы үшін қанды жастар төгіңуізпайдалы, бірақ өз
халқыңыз қазаққа артық назар салыңыз, қара халқы алты милиондық бір
ұлы тайпа болып тұрып, басқа халыққа қарағанда жәрдемсіз азып – тозып
кетер. (Оян қазақ! 10 б). Міржақып саяси мәселелермен қоса өз
шығармасында қазақ мәдениетін тұйықтан шығаратын жолдар іздейді. Ең
алдымен мәдени тоқыраудың себебін М.Дулатов бодандықтан көреді.
Қазақтың рухани мәдениетіде өшпес із қалдырған алып тұлғаның бірі-
Шәкәрім Құдайбердіұлы. Оның шығармаларының негізгі тақырыбы мораль
философиясымен мәдениет ілімін қамтиды. Шәкәрім-Абайдың немере інісі және
ұлы ақынның мұрасына сүйенген. Ол арнайы оқу орныныда оқымаса да араб,
парсы, орыс, шағатай тілдерін өз бетімен үйреніп, сол тілдердегі
шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой қорытқан.
Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін қалай өркениетті, мәдениетті елдер
қатарына қосамын деп талпынады. Оның ойынша, бұл азаматтық өтеудің басты
шарты-туған елдің бүкіл тарихи мәдени құндылықтарын жоғалтпай оларды
заман талабына сәйкес қолдану. Шәкәрім рухани ізденісінде ежелгі сақ
түрік заманынан қалыптасқан ғашықтық дүниетаным ерекше орын алады.
Тәңірі, Нұр, Күн, табиғат – ол үшін қасиетті, киелі ұғымдар.
Басты мәселе – ар ілімі, моралдың төңірегінде. Кәдімгі этиканы Шәкәрім
ар ілімі деп атауында да үлкен мән бар. Себебі оның негізгі
категориясы, мәдениеттің тірегі – ұждан. Бұл категорияны түсіну үшін
Шәкәрімнен үзінді келтірейік: Әрине жанның өлген соң тазарып,
жоғарлауына нанған кісі өкініште болып біржола жоғалады-ау деп өлсе
керек. Және ұждан, совесть жанның тілегі екеніне нанған кісі қиянант
қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына жете қуанса керек. Олай болса
нанбай, ұждан, совесть құр ғана көрініс үшін адамдыққа лайық деген кісіге
жақсылық, қиянаттың көп айырмасы жоқ болса керек.
Ізін білдірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген соңғы жан
өміріне нана алмай ұждан, совесть, жан екі өмірге бірдей керек таяныш
екеніне нана алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер ешбір жол, заң
тазарта алмайды. Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ұждан соның
азығы екеніне әбден нанса, оның жүрегін еш нәрсе қайрара алмайды. Адам
атаулыны бір бауырдай қылып, екі өмірді де жақсылықпен өмір сүргізетін
жалғыз жол осы мұсылман жолы сияқты. Кейбір діншілерді қорлыққа түсіріп
жүрген шатақ дін, жалқаулық, әйтпесе жалқаушыда білім бар, өлген соң да
бір түрлі жан тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы – ұждан, совесть
деумен еш нәрседен кемдік көрмейді. Тіпті бұл жоғарылаудың ең зор жарамды
үш анық дегенім осы. (Үш анық. 44-45бб)
Шәкәрімнің ұжданы біз жоғарыда айтқан, ажелгі гректегі
каллокагатия, И. Канттың кесімді императив ұғымдарымен астас.
Ұждан дегеніміз - ынсап, әділет, мейірім. Шәкәрім өз халқының
жанқияр ұлы ретінде туған мәдениетіне өлшейсіз қызмет етті.
Тарих аумағынан қарағанда тым қысқа уақыт аралығында (70 жыл-
бір адамның ғұмыры) қазақтың ұлттың ұлттық мәдениеті кезінде сан
қырлы құбылыстарды өз басынан өткізді. 1916 жылдан басталғна күрес келесі
жылы мақсаттарына жеткендей болды. Өздерін демократтар санаған
уақытша үкімет өкілдері сөз ғұламасы Ә.Бөкейханов революция
жасала сала Жаңарған Ресейдің ерікті азаматтары – қазақтарға деген
өз үндеуін жариялады. Жалпы алғанда, қазақтың ұлттық мәдениетін ХХ ғасыр
талаптарына сәйкес қайта құруда Алаш партиясының рөлі ерекше болды.
Революцияның бастапқы кезіндегі маңызды мәселенің бірі мәселелерінің бірі
ұлттық-мәдени автономияға қатысты еді. Ресей революциялық қозғалысының
кадеттік, социалистік және коммунистік бағыттарының көсемдері бұл
идеяға қарсы шықты. В.И. Ленин болсын, Ф. Керенский болсын
территориялық федерацияны желеу етіп, бір орталыққа бағынғын Ресейдің
империалдық мәнін сақтап қалуға тырысты. Большевиктер оған қоса өздерінің
атышулы барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер ұранын басшылыққа алып,
ұлттық мүддені шетке шығарып тастады.
1917 жылғы маусым айындағы басылымында Қазақ газеті осы мәселені
тікелей қойды. Автономияның қазақтарға ауадай қажет екенін айтып, оның үш
негізі бар екендігіне оқырман назары аудырылды (территория, мәдениет және
ұлттық ерекшеліктер). 1917 жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында
Бірінші бүкілқазақтық құрылтай өтті. Оның шешімдері бойынша Алаш
партиясының бағдарламалары жарияланды. Бұл бағдарлама 5-12 желтоқсанда
өткен Бүкілқазақтың екінші съезде құпталынып, осы құрылтайда
ұйымдастырылған Алашорда үкіметінің негізгі заңына айналды. Сонымен 1917
жылддың аяғына таман Қазақстан прогресс жолында талай жетістіктерге жетті
және ұлттық төл мәдениетті дамытуға мүмкіндік алды. Қазақ рухани
мәдениетінің сол тқстағы деңгейінде Алаш қайраткерлері алдыңғы қатарда
тұр. Кейін тоталитарлық жүйе оларға әдейі контрреволюцияшыл-ұлтшылдар деп
жала жапқан.
Алайда, большевиктер орнатқан тоталитарлық жүйе қазақ халқының
(Ресейдің юасқа халықтарынан да) азаттық алу, мәдени өркендеу
мүмкіндіктерін құлдыратып жіберді. ХХ ғасырдағы ең сұмдық қылмыстардың бірі
Кеңес Одағында жасалды. Тоталитарлық жүйе өз халқына қырғын салып
(геноцид), оның этномәдени тұтастануына орасан зиян келтірді. Адамзаттың
бүкіл тарихында ешбір саяси өзгеріс нақ осындай сүргінге әкелген жоқ. ХХ
ғасырдағы екі социалистік эксперимент (фашисттік ұлттық социализм және
коммунизм) 100 миллионнан астам адамды қырды. Этнобірігу және мәдени
эволюцияна бекерге шығарып большевиктік идеология мен практика бұрынғы
Ресей империясының топырағындағы халықтардың ғасырлар юойы жинақталған,
әсіресе құндылықтарын талан-таражға салды. Бұл, әсіресе, қазақ тағдырынан
анық көрінеді.
Ұлттық-мәдени тұтастануға кеселін тигізген төмендегідей большевиктік
эксперименттерді атап өтейік:
1. Демографиялық геноцид. Белгілі демограф Мақаш Тәтімовтың есептеуі
бойынша, тоталитарлық жүйе кезінде қазақтар шетелдерге біржолата көшіп
кеткендерін қоса санағанда 4,5 миллион адамынан айрылған, яғни бүкіл
халқының үштен екісін жоғалтқан. Проценттік қатынаста, - дейді
Тәтімов, - Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz