ΧIV – XV ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан аумағындағы мемлекеттер

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Тұрар Рысқұлов атындағы қазақ экономикалық университет

Кафедра .

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: ΧΙV - XV ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан аумағындағы мемлекеттер

Нурмаханбетов Данияр

Факультет: Басқару

Курс: I

Группа: 102

Оқытушы: Ташенов Бөлебай

Алматы 2007

Жоспыры:

1. XIV-XV ғ бірінші жартысындағы Шығыс Дешті қыпшақ пен Жетісудағы саяси жағдай және этникалық-мәдени даму

2. XIV ғ Ақ Орда

Қазақстан аумағында мемлекеттік дамуының тамырлары тереңде жатыр. Ол ертедегі кезде және орта ғасырларда, түріктерге дейінгі, түріктер мен монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетте Қазақ хандығының дәірмен байланыстыру қабылданған. Алайда оның хандары көвршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілерімен күрделі қатынастарда қазақтардың зтникалық топтарын және олардың жерлерін әлдеқашаннан-ақ дайын Қазақстан халқының сан ғасырлық этникалық-саяси және шаруашылық-мәдени дамуының біртұтас мкмлекетіне біріктіріп жинап отырған.

Дамудың маңызды кезеңдерінің бірі монғолдардан кейінгі кезең, ХIV-XV ғ болды. Сол кезде Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Түркістанның көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы-егінші халықтың этникалық-саяси жағынан топтастыру аяқталды. Қазақ халқының қалыптасу процесі аяқталып, жергілікті этникалық негізде мемлекеттілік қалпына келді. Бұл ғасырларда біртұтас халық пен оның мемлекетінің қалыптасуы жөніндегі тарихи процесс аймақтың саяси бытыраңқылығын жоюдың қиын жағдайларында өтті.

Қазақстан тарихындағы бұл күрделі дәуірдің бастапқы кезеңі- монғол ұлыстарының - Дешті Қыпшақ пен Орта Азиядағы Шыңғыс ұрпақтары иеліетерінің ыдырауымен, соңғы кезеңі нақ қазақ мемлекетінің, Қазақ хандығының құрылуымен сипатталады. Бұл кезде аймақ халқының сыяси өмір нысындарының эволюциясы оның аумағында бірнеше мемлекеттің - Ақ Орданың, Моғолстанның, Ноғай Ордасының, сондай-ақ неғұрлым кейінгі кезеңде көшпелі өзбектер мемлекетінің немесе Әбілхайыр хандығының бөлініп шығуы арқылы өтті.

Орта Азияда, Дешті Қыпшақта, соның ішінде оның шағыс-европралық бөрлігінде, Еділ бойында, Батыс Сібірде, Шығыс Түркістанда шаруашылық-әлеуметтік, саяси, мәдени-тарихи даму деңгейі де, әр түрлі өңірлерді біріктірген монғол ұлыстары да мемлекеттердің экономикалық жағдайының тұрақтылығы, біріктійгімен ерекше болған жоқ. Әртектес этникалық қауымдар мекендеген олар уақыт өте келе неғұрлым айқын, тарихи жағынан байланысты, шаруашылық және жэтникалық негізі бар саяси құрылымдарға бөлшектеліп кетті. Бұған өндіргіш күштердің біртіндеп қалпына келуі, қоғамдық қатынастар дамуындағы белгілі бір өзгерістер, этникалық процестердегі топтасушылық сарынының өріс алуы себеп болды. Өзінің сыяси билігін нығайтуға ұмтылған жергілікті феодал шонжарлардың рөлі артты. Монғолдар жаулап алған аумақтың евразиялық бөлігінде ғана емес, Азияның ежелден отарықшы-егіншілік өркениетті елдерінде де осылай болда. Оларға қарасты аумақты феодалдық басқару жоққа шықты.

XIV ғ орта шенінде Иранда Хулагу ұрпағынан шыққан монғол билеушілерінің билігі бітті; ильхандардың орнына жалайырлықтар келді. 1368 жылы Қытыйда Мин әулеті орнықты, 1369 жылы монғолдар солтүстік-провинциялардан ығыстырылып шығарылды.

Орта Азияда XIV ғ 70 жылы ішінде 20 шақты хан алмасты. Шағатайдан тараған хандар Кебек, Тармашырын өз билігін Мәуеренахрдың жергілікті феодалдық шонжаоларымен жақындасу жолымен нығайтуға, ислам дініне кіруге, салық жүйесін реттеуге ұмтылды. Бірақ бұл саясат жаулап алынған өлкелерде шексіз билік жүргізуге ұмтылған көшпелі монғол шонжарларының көпшілік бөлігінен қарсылық туғызды. Билеуші шонжарлар топтарындағы қайшылықтар әуелі Шағатай ұлысының одан соң XIV ғ ортасында Чайду мемлекетінің ыдырауын тездетті, оның шығыс бөлігінде Моғолстан хандығы құрылды.

XIV 50-60 жылдарында батыс бөлігінде, Мәуеренахрда ірі түрік-монғол тайпаларының көсемдері арасында кескілескен күрес өріс алды. Қырқыс Шағатай және Үгедей ұрпақтарының моғолдардан, түріктерден, тәжіктерден тұратын полиэтниеалық мемлекетті басқара алмайтынын көрсетті. Шағатай ұрпақтары көбінесе бұрынғы Шағатай ұлысы мен Үгедей иеліктерінің далалық аудандарында- Моғолстанда билік жүргізе алды. Мәеренахрдың ірі шонжарлары мен жоғары саудагер топтары елге мықты билік керек екенін түсінді. Әмір Темір өз қолына осындай билікті шоғырландырып, күшті мемлекет құра білді.

Жошы ұлысында монғолдар өте аз болды. Алтын Ордаға жаулап алу жолымен біртұтас жүйеге біріктірілген тайпалар мен халықтар жиналды. Бұл мемлекет, оған күгшті және жігерлі хандар билік еткен кезде болмаса, онша ұзақ уақыт қуатты болған жоқ. Бірақ олардың біреуі Өзбек хан кезінде-ақ мемлекеттің орнықтылығын шайқалтқан оқиғалар болды: мұсылман дініне кірген ол Шыңғысмтан тараған тектің жаңа дінге кіруден бас тартып, бабаларының нанымын сақтап қалғысыкелген ондаған өкілднрі мен барлық нояндарды қырып тастады.

50-жылдардың орта шенінде Жәнібек ханды оның үлкен ұлы Бердібек өлтіргеннен кейін, орыс жылнамасының анықтауы бойынша, “ұлы апат” деген атпен мәлім болған жиырма жылдық өзара қырқыс басталды. Алтын Орданың батыс бөлігі бірнеше иеліктерге бөлінді. Еділ бойында, Астраханьда, Қырымда, Сарайшықта жергілікті әміршілер, түменбасы Мамай орнықты. Жошы ұрпағынан тараған жекелеген хандар мен ірі тайпалардың жетекшілері оларды уақытша біріктіргенімен де, XV ғ өзінде-ақ бұл иеліктер тәуелсіз Қазан, Астрахан, Қырым, Үлкен Орда хандықтарына айналды. Қазақстан Түркістанның далалық аумағында жергілікті билік нығайды.

XIII ғ ортасынан бастап Шығыс Дешті Қыпшақ аумағынды Ақ Орда мемлнкеті өмір сүрді. Орданың мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер, Рашид ад-Диннің айтуынша, өздерін Батый хан ұрпақтарының вассалдары деп сөз жүзінде ғана санаған “өз ұлысының тәуелсіз патшалары“ блды.

XV ғ Орда-Ежен тегінен шыққан әміршілердің билігі Шайбани ұлысына таралды. Қазіргі зерртеушілердің бірқатары Қазақстан аумағында осы мемлекеттің құрылуына “Көк Орда“ атауын теліп жүр. Олар Батый ханның Жайық өзенінің батыс жағындағы иеліктерін, соның ішінде Шайбани ұлысын да Ақ Орда деп атады. Шайбани ұлысы Орда иеліктері құрамына енгеннен кейін Ақ Орда бүкіл біріктірілген мемлекетке көшкен блды ықтимал. XV ғ аяғынан бастап Ақ Орда хандарының иеліктері деректемелерде Өзбек ұлысы деп атала бастаған.

Ақ Орданың саяси тарихи Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы Алтын Ордаға тәуелсіз хандардың өз билігін нығайту жолындағы күренсімен, кейініректе- Ақ Орда хандарының ыдырап бара жатқан Алтын Ордадағы қырқысқа араласуымен, содан соң Орта Азия билеушісі әмір Темірдің агресиясына тойтарыс беруімен сипатталады.

Ақ Орданың Алтын Ордадан оқшалануы XIV ғ екінші жартысында, Ерзен мен Мүбәрак-Қожа кезінде болған делінеді. Ол XIV ғ 60-70 жылдарында билік еткен Ұрұс хан кезінде едәуір нығайған. Сол кезеңде Темірге қарсы Ақ орданың тәуелсіздік жолындағы күрестің негізгі ауыртпалығы соған түскен еді. Кейініректе Ақ Ордадағы билікті қолға алған Темірдің қолшоқпары, Жошы ұрпағы Тоқтамыс жергілікті шонжарларға және әскери ресурстарға сүйеніп, Алтын Орданың батыс бөлігін басып алып, оның ыдырауын уақытша тоқтатты. Бірақ 90-жылдара Орданы Темір талқандады.

XIV ғ аяғы XV ғ басында сыртқы саяси жағдайлар мен ішкі қырқыстар кезінде Ақ Орда әлсіреп кетті. Жиырмасыншы жылдарда Ұрұс ханның немересі Барақ хан өз әулетінің билігін тез арада қалпына келтірді. 20-жылдардың аяғында Шығыс Дешті Қыпшақтың үлкен бөлігіндегі билік Шайбани ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшті XV ғасырдың екінші ширегінде Ұрұс хан мен Барақ ұрпақтары Қазақстанның оңтүстік аудандарында өз биліктерін сақтап қалды.

XIV ғасырдың ортасы -XVI ғ басында Оңтүстік - Шығыс Қазақстан аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді. Ол Орта Азияның солтүстік-шығысында, монғолдар кезінде Шағатай ұлысына кірген Жетісу мен шығыс Туркістанда құрылған еді. Ірі тайпа - дулаттардың көсемі әмір Поладшы бастаңан көшпелі шонжарлар ол ыдараған кезде 1348 жылы Шағатай ұрпағы Тоғлық-Темірді хан етіп қоцды.

Моғолстанның саяси тарихы соғыстар мен талас-тартыстарға, көршілес мемлекеттер тарапынан басталған шабуылдарды тойтаруға толы. Моғолстанның алғашқы хандары Тоғлық-Темір мен Ильяс-Қожа 60-жылдары Мәуеренахрда Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіруге әрекет жасады. Бірақ 70-80 жөзінде-ақ Моғолстан билеушілері Қызыр-Қожа ханның, әмір Қамар ад-дин дулаттың, Енге төренің және басқалардың Жетісу мен Қажхарияға Темір әскерлерінің басып кіруіне қарсы ұзаққа созылған және табан тірескен күрес жүргізуіне тура келді. Осы күрес барысында Ақ Ордамен күш біріктіруге әрекет жасалды. Әмір Темірге қарсы бірлескен күрестің Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқының саяси, шаруаошылық байланыстарын орнату зор маңызы болды. Орта Азия билеушісі жорықтарының қорытындысында Моғолстан уақытша үлестерге бөлініп кетті. Қызыр - Қожа хан өзін Темірдің вассалы деп тануға мәжбүр болды. Темір ұрпақтары 15 ғ 1 - жартысында Оңтүстік Қазақстан мен Қырғыстан жерлерінен дәмеленуін тоқтатпады.

Алтын Орданың ыдырауы барысында пайда болған ірі мемлекттік бірлестіктердің бірі Ноғай Ордасы еді. 14-15 ғ оған Батыс Қазақстанның аумағы кірген. 14 ғ аяғынан бастап Жайық пен Еділдің арасындағы бұл тайпалардың бірлестігі оның ең ірі бір тайпысының атымен маңғыт жұрты деп атады. Ноғай Ордасыіс жүзінде 15 жылдай (1396-1411) өз қолында ұстаған Едіге тұсында оқшаулана бастады. Едігі Тоқтамыспен соғысты, феодалдық аласапырындар мен қырқыстар кезінде Алтын Ордаға өз хандарын қойып, Ноғай Ордасын күшейтіу үшін көп іс тындырды. Кейініректе маңғыттырдың көсемдері шығыстағы көршілеріне бағдар алып, Әбілхайыр ханның, содан соң қазақ хандарының одақтастары болды. 15 ғ ортасына қарай Ноғай Ордасы тәуелсіз мемлекетке айналды.

Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай ордасы және Моғолстан мемлекеттерінің шеңьерінде Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқыныңсаяси, шаруашылық және әлеуметтік дамуы, оның қоғамдық өмірдің барлық нысандардағы қарым-қатынастары мен өзара іс-қимыл жасауы үшін монғолдардың ұлыстарындағымен салыстырғанда неңұрлым қолайлы жағдайлар пайда болды. Алтын Орда мен Шағатай мемлекетінде олардың ыдырауы кезінде талыс-тартыстар мен соғыстар салдарынан пайда болған тайпалардың этникалық аумақтарын, ұлыстары мен иеліктерін саяси жағынан біріктіріп, аталған мемлекеттердің әрқайсысы өз аумағында өзіне кірген тайпалар мен руларға аумақтық және саяси бірлігін, Қазақстанның түрлі өңірлері халықтың экономикасын, мәдениеттің, бейбіт қатынастардың даму мүмкіндігін қамтамасыз еткен, этникалық жағынан оқшау, неғұрлым мықты мемлекеттік ұйым болды.

Ұрұс 1368 жылы Ақ Орда ханы болды. Қадыр-әли Жалайри, Му ин ад-дин Натанзи оны батыл мінезді, күшті әрі құдіретті билеуші деп сипаттайды. Ұрұс кезінде Ақ Ордадағы билік күшейіп, ол ол Алтын Орда тағына белсенді түрде ұмтыла бастады. 1368 жылы державаның тіректері мен сарай шонжарларының қолдауына сүйенген Ұрұс хан Еділ бойы жағына жорық жасады. Ол 1374-1375 жылдары сарайды алып, Қажы-Тарханды қоршады, деректемелерде Ұрыс хан жұрты деп аталған Кама бұлғарларының жерін бағындырды.

Алайда Ұрұс ханның табысы ұзаққа бармады. Сөйтіп келесі жылдың өзінде-ақ ол Еділ бойынан кетіге мәжбүр болды. Ұрұс хан өзара қырқыс кезеңінде феодалдардың қолдауымен Алтын Орданың батыс бөлігінде едәір билікке қол жеткізген Лтын Орданың уақытша билеушісі Мамайды жолынан тайдыра алмады. Ұрұс хан 1375-1376 жылдары Сырдария жағасына қайтып оралды, ал онда Ақ Орданың оңтүстік шегінде Орта Азияның билеушісі әмір Темір өзінің агрессиялық қимылдарын өрістетіп жатқан еді.

Темңрдің көмегімен Ақ Ордадағы билікті қолына алған Тоқтамыс Жошы ұлысының батыс және шығыс бөліктерін біріктіру саясатын жалғастырды. Алтын Орданың уақытша жандануы соның есімімен байланысты. Тоқтамыс өзін Сығанақта Ақ Оданың ханы деп жарияланып, соның материалдық және әскери ресурстарына сүйеніп, 1380 жылы Жошы ұлысының батыс бөлігін жаулап алды. Темірмен соғыстар, Тоқтамыстың Русь пен Орта Азияға шапқыншылықтары, Ақ Одадағы тартыстар оның Сарай мен Сығанақтағы билік құрған кезін сипаттайды. 1395 жылы Тоқтамыс Темірден күйрей жеңіліс тауып, Сібірге қашып кетті.

Бүліктер мен Қырқыстар, Орыс халқының азаттық күресі, сондай-ақ Темірдің шапқыншылықтары Алтын Орданың шайқалтып, оны екінші дәрежелі мемлекет жағдайына түсірді. Темір Алтын Ордаға Ұрұс тараған өз қолшоқпарларын отырғызды, бірақ олар оның бұрынғы ұлылығын қалпына келтіре алмады. Алтын Ордада маңғыт әмірі Едіге басты рөл атқара бастады, ол он бес жыл бойы іс жүзінде оның билеушісі болды. Ол 1399 жылы Алтын Орданың тағына Темір-Құтлықтың інісі Шәдібекті көтеріп, жағдай бірсыпыра уақытқа біршама тұрақтанды. 1406 жылы Едіге Тоқтамысқа қарсы Сібірге жорық жасады, содан соң өзі қойған Шәдібекке қарсы күресіп, оны қашып кетуге мәжбүр етті. Едіге 1408 жылы Темір-Құтлықтың ұлы Поладты Алтын Орданың ханы етіп қойды. Алайда Поладты 1411 жылдың өзінде-ақ Қырымның ханы қуып шықты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.