Тіс құрылысы жайлы

Кіріспе

Тіс (dentes) ауыз қуысындағы үстіңгә және астынғы жақсүйектердің иектеріндегі тіс ұяларында орналасады. Тіс эмбрионының дамуы кезінде 7- аптадан бастап ауыз қуысының эпителий және дәнекер ұлпаларынан пайда болады. Тістің химиялық құрамы мен физикалық қасиеті сүйекке жақын. Тістің сүйектен айырмашылығы: тіс тозған сайын бірнеше рет ауысады (төменгі сатылы омыртқалы жануарларда – хайуанаттарда өте көп, ал адамдарда екі кейде үш рет алмасады); тіс сүйек тәрізді бұлшық етке жалғаспайды; тіс ұясына қазықша қадалып, қимылсыз орналасады.
Тістің негізгі қызметі: тістеп үзіп алу, қырқу, жырты, шайнау, езу, үгу, кеміру, сондай- ақ сөз сөйлеуге де қатынасады.
Тістердің тарихи даму (эволюция) барысында біртіндеп саны азайып бара жатқаны байқалады. Мысалы, қағанықты жануарлардың жалпы тістер саны – 44 (3,1. 4,3), кеңтанау маймылдарда – 36 (2,1. 2,2) ал адамдарда – 32 (2,1. 2,3), кейде 30 (2,1. 2,2) болып, ең соңғы “ақыл тістің” шықпай қалуы да мүмкін. Сондықтан қазаққа “Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды” деген мәтел жиі қолданылған.

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Тіс құрылысы

Тіс (dentes) ауыз қуысындағы үстіңгә және астынғы жақсүйектердің
иектеріндегі тіс ұяларында орналасады. Тіс эмбрионының дамуы кезінде
7- аптадан бастап ауыз қуысының эпителий және дәнекер ұлпаларынан
пайда болады. Тістің химиялық құрамы мен физикалық қасиеті сүйекке жақын.
Тістің сүйектен айырмашылығы: тіс тозған сайын бірнеше рет ауысады (төменгі
сатылы омыртқалы жануарларда – хайуанаттарда өте көп, ал адамдарда екі
кейде үш рет алмасады); тіс сүйек тәрізді бұлшық етке жалғаспайды; тіс
ұясына қазықша қадалып, қимылсыз орналасады.
Тістің негізгі қызметі: тістеп үзіп алу, қырқу, жырты, шайнау, езу,
үгу, кеміру, сондай- ақ сөз сөйлеуге де қатынасады.
Тістердің тарихи даму (эволюция) барысында біртіндеп саны азайып бара
жатқаны байқалады. Мысалы, қағанықты жануарлардың жалпы тістер саны – 44
(3,1. 4,3), кеңтанау маймылдарда – 36 (2,1. 2,2) ал адамдарда – 32 (2,1.
2,3), кейде 30 (2,1. 2,2) болып, ең соңғы “ақыл тістің” шықпай қалуы да
мүмкін. Сондықтан қазаққа “Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды”
деген мәтел жиі қолданылған.
Тістер сүт тісі және тұрақты тіс болып екіге бөлінеді. Тұрақты тіс
(dentes permanentes) – 32, бұлардың жоғарғы жақсүйекке – 16, төменгі
жақсүйекке – 16 тіс орналасады. Тіс қатарында өздерінің аттарына қарай 8
тіс орналасады, олардың 2-еуі – күрек тіс, 1-еуі – сүйір тіс,2-еуі – кіші
азу тіс, 3- еуі – үлкен азу тіс деп аталады. Оның формуласы мынадай болады:

Тұрақты 32 тістердің тізбегі
деп жазылады. Оларды тұтас қарағанда сегіз күрек тістер, төрт сүйір
тістер, сегіз кіші азу тістер, он екі үлкен азу тістер деп оқу қажет.
Үлкен азу тістің үшіншісін “ақыл тіс” (dens serotinus) дейді. Ол басқа
тістердің ең соңында ғана 12-26 жас аралығында шығады. Соңғы азу тістер
өте тез жетіліп кетеді. Кейде “ақыл тістің” мүлде шықпай қалуы да мүмкін.
Бұл адам тісінің біртіндеп азайып бара жатқанын аңғартады. Шындығында да
солай. Өйткені адам өз өмірінде алдын ала ұқсатылып, майдаланған,
пісірілген тамақтарды падаланады ғой.
Бала тіссіз туады. Бала 6 айға толғанда тіс жара бастайды, ал екі жасқа
толғанда тістер толық шығып бітеді. Сүт тістерінің жарып шығу мерзімдері
140 – суретте көрсетілген. Бірінші шыққан 26 тіс сүт тістер (dentes
decidui)деп аталады. Оның 2-еуі – күрек тіс, 1-еуі – сүйір тіс және 2-еуі –
азу тіс болады.
Сонда сүт тістің тізбегі болып шығады. Бұл тізбектен сүт
тістерінде кіші азу тіс және ақыл тістердің жоқтығын байқаймыз.
Баланың 6 жастан 12 –13 жас аралығында сүт тістері бірітіндеп түседі
де олардың орынына тұрақты тістері өсіп шығады (9-кесте).

9-кесте
Сүт және тұрақты тістердің жарып шығу мерзімдері

Тістер Жақсүйектер Тістердің жарып шығу мерзімі
Сүт тістер(айы) Тұрақ тістер
(жасы)
Ортаңғы күрек тістер Үстіңгі 7-8 7-8
Астыңғы 6-7 6-7
Шеткі күрек тістер Үстіңгі 8-9 8-9
Астыңғы 7-8 7-8
Сүйір үшкір тістер Үстіңгі 18-20 11-12
Астыңғы 16-18 9-10
Бірінші кіші азу Үстіңгі - 10-11
Астыңғы - 10-12
Екінші кіші азу тіс Үстіңгі - 10-12
Астыңғы - 11-12
Бірінші үлкен азу тіс Үстіңгі 14-15 6-7
Астыңғы 12-13 6-7
Екінші үлкен азу тіс Үстіңгі 23-24 12-13
Астыңғы 20-22 11-13
Үшінші үлкен азу тіс Үстіңгі - 17-21
(Ақыл тіс) Астыңғы - 12-26

Тістің құрылысы – тістердің әрқайсысы (тіс- dens) тіс сауытынан
(corona dentis), тіс мойнынан (collum dentis) және тіс түбірінен (radix
dentis) құралады. Аcтыңғы үлкен азу тістің үш түбірі болады, қалғандарында
бір түптен болады. Тістердің барлығының ішінде қуыс (cavitis dentis)
болады. Тіс қуысы кеуекті дәнекер ұлпаға (palparis) толып тұрады. Ол ұлпада
тарамдалған қан тамыры мен жүйкелер орналасады. Олар тіс түбірінің ұшында
болатын қуыс тесік (foramen apices dentis) арқылы келіп жетеді.
Тіс сауыты (corona dentis) – тістің қызыл иектен шығып тұратын ең жуан
бөлігі. әрбір тіс сауытында тәнтанулық бес бет сауыты болады. І.Тіл беті
(facies lingualis) – тілге қараған беті; 2. кіреберіс беті (facies
vestibularis) – ауыздың кіреберісі немесе ерінге қараған беті; 3-4. жанасу
беттері (facies contctus) – тістің бір- бірімен беттесетін жақтары, жанасу
беттері тістің орналасуына қарай әртүрлі аталады. алдыңғы тістердің аралық
беттерін ортаңғы (медиальды) артқы тістердің аралығын алдыңғы беттері
дейді. Тіс тізбегінің доғасынан орталыққа бағытталған қатардағы тістердің
жанасу беттерін аралық бет (facies medialis). Оған қарама – қарсы беттерін
қашықтағы бет (facies distalis) дейді. Тістенетін немесе шайнайтын беттері
(facies ocalusalis) – үстіңгі және астыңғы тістердің бір – біріне қараған
беттері. Тіс емдеу тәжірибесінде тістің тіл бетін ауыз беті (оралды) және
қосымша тістің ішкі беті (опикальды) жеке аталады.
Тістің мойны – тіс сауытынан төмен қызыл иек тұсындағы шамалы
жіңішкерген, яғни тіс сауыты мен тіс түбірінің аралық бөлігі. Бұл жерде
қызыл иектің кілегей қабаты орналады.
Тістің түбірі - тіс ұясына қазықша сүйірленіп қадалып орналасқан. Тіс
түбірі 1-ден 3 –ке дейін болады. Түбірдің ұшы , оның ұшында тесігі (тамыр,
жүйке енетін) болатыны жоғарыда айтылған. Тіс түбірі тіс ұясындағы тамырлы
сүйек қабығымен бірігіп кетеді.
Тістердің әрқайсысында қуыс бар, оның тіс сауыты бөлігіндегісін сауыт
қуысы, ал түбіріне қарай кеткен қуысты түбір өзегі дейді. Ол түбірлер
жұмсақ, борпылдақ дәнекер ұлпаға толы.
Эмаль, цемент және дентинтістің қатты заттары:
Эмаль – тіс сауыты бөлігін қаптап жатады. Ол ақ немесе ақшыл сары
ренді. Онда органикалық зат – 3,5%, анорганикалық зат – 96,5%. Ол призмадан
құралған. Эмаль – энимелобластан түзілетін тірі қатты зат. Эмальдың сыртқы
кутикула қаптаған жіңішке ретикуларлы талшықтардан түзіледі. Эмаль да
желініп, ыстық – суықтан бұзылатын зат болады.
Цемент – тістің мойын мен түбірін қаптайды. Оның құрамында 32
(органикалық және 68) анорганикалық зат бар. Цементтің химиялық құрамы
сүйекке ұқсас, ол коллагенді талшықтардан құралады. Цементте қан тамырлары
болмайды.
Дентин - эмаль мен цементтің тұсын қаптап, тіс қуысының арасында
тістің көп мөлшерін алып жататын қатты зат (141 – суреттә қараңыз). Дентин
заты кальцийленген ұлпадан тұрады. Оның құрамында 28% органикалық зат,72%
анорганикалық заттар болады. Дентин тіс қуысындаға жұмсақ болбыр ұлпаның
одонтобластарынан жетіледі. Сондықтан да дентинның одонобластардың
сабақтары түтік түзіп, еніп жатады. Жас ұлғайған сайын ол түтіктердің ішкі
қуысы тарыла түседі.
Тістердің белгісі. Тістізбегін кіреберіс жағынан мұқият қараған кезде
тістердің үш белгісі анық байқалады. Бірінші белгісі – тістің түбірі
дистальды жағына аздап иіледі; екінші белгісі – тіс түбірінің тіс сауытының
аралық (мезиальды) бетіндегі бұрышына қарағанда кішірек болады, үшінші
белгісі – тіс саутының ішкі жағына назар аударсақ, мизальды бетіне өтетін
жағына қарағанда тістің иіні дистальды жағына қарағанда тістің тістелетін
беті тік болып келеді. Тістің кіреберіс бетін көлденең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.