Адам — табиғаттың туыңдысы, онсыз өмір сүре алмайды

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

Адам экологиясы
Адам - табиғаттың туыңдысы, онсыз өмір сүре алмайды
Қазақстан Республикасының қазіргі даму сатысында адам экологиясын оқытудың өзектілігі

ІІІ. Қорытынды

IV. Пайдаланған әдебиеттер

АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ

Қазіргі кезде адам экологиясы барлық ғылым салаларына араласа отырып экономикалық, әлеуметтік, рухани мәселелердің негізін камтитын, соның ішінде қоғам мен адамның ара катынасының себептерін анықтайтын күрделі ғылым болып табылады. Әсіресе қоғам арасындағы саясаттың бағыттарға да араласатын, соның ішінде табиғатты корғау, калпына келтіру мәселелері жөнінен экологиялық сараптама, білім беру, экологиялық шешімдерге негіз болатын ғылым.

Болашақ ұрпақтың денсаулығына, болашағына тұжырымдама адам экологиясы арқылы беріледі. Осыған байланысты адам экологиясының қалыптасуын айту үшін алдьтаен "Экология" терминінің шығуына тоқталу керек.

Экология термині XIX ғасырда ғылымда қолданыла бастады. Алғаш рет бұл терминді 1866 жылы неміс ғалымы Э. Геккель ғылымға енгізді. Дәлірек айтсақ "Метрическая книга" деген еңбегі 14 қыркүйекте жарык көрді. Осы күні Э. Геккель "Жалпы морфологияға" алғы сөз жазып, ор-ганизмдердің қоршаған ортасы туралы ғылымды "Экология" деп жазды. Грек тілінен аударсақ "оікоз" - үй, "1о£оз" - ілім деген мағынаны білдіреді, яғни "өз үйіңді тану".

Алғашқы кездерде "Экология" термині тек қана өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы байланысты білуге колданылды, кейшірек Геккельдің өзі бүл терминді "Биономия" деп өзгертті "Биономия" түсінігін ғылымға 1802 жылы француз жаратылыс зерттеушісі Ж. Ламарк енгізген болатын. Осы терминдердің нәтижесінде жаңа "Био-экология" термині пайда бодды. Өз уақытьщда "биоэкология" термині ғылыми әдебиеттерде ғана қолданылып, бүл атау жан-жақты мағына беретіндігі ретіңде ғана қалып қойды. Негізінен биоэкология жануар мен өсімдік арасындағы байланысты, олардың тіршілік ету ортасын зерттеумен шектелді. Ол кезенде экологияда тар шеңберде биологиялық үғымды түжырымдаған. Қоршаған ортаның бүкіл табиғи байланысы, сол сияқты адам әрекетінің басымдылығы мен соның ішінде ғылыми техниканың қоғам өміріне жедел енуімен XX ғасырдың орта шенінен бастап географиялық ортаның күрт өзгеруі - экология терминіне жаңаша ғылыми көзкарас калыптастырды. Ғылымнын барлық салаларының жетістіктерінде - экология кең етек жая бастады. Соңғы он жылдың ішінде экология ғылымының жаңа құрылымы калыптасты. Бүгін күрт өзгерген экологиялык мәселелерді шешуде адамның өзі туындатып отырған күрделі ғылыми жетістіктерді еңдігі жерде табиғи ортаны, адам баласының болашағын сақтау үшін, табиғатты қорғау үшін тиімді пайдалану керек. Себебі, адам мен коршаған орта арасындағы байланыс XX ғасырдың ортасына дейін ғылымда қарастырылмаған.

Ғылыми тұрғыдан адам экологиясын зерттеу кейінгі жылдары ғана қолға алынды. Себебі, адамдардың өмір сүру деңгейін көтеру үшін қоршаған орта табиғатының бұзылуы, адам баласының денсаулығына зиян әкелгеңдігі анықталды.

Адам - табиғаттың туыңдысы, онсыз өмір сүре алмайды.

Адам экологиясын ғылыми тұрғыдан қарастыруға, оны зерттеуге XX ғасырда пайда болған "қоршаған орта түсінігі" үлкен әсер етті.

Адамның өмір сүріп жатқан жері, оның үйі, сол үйдің тұрақты, таза болуы адамға байланысты. Егер оны адам қорғамаса, жағдай жасамаса, онда ертең құлауы мүмкін. Нооэкологияны грек тілінен аударсақ "пооз - ақыл, ой, адамның рухани байлығы, күші" деген мағынаны білдіреді. Литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера деген бірін-бірі толықтырушы, күрделі байланыстағы, біртұтас жиынтық - географиялық ортада табиғаттың қалыптасуы жүреді. Соны адамның акыл-ойының баскаруын белгілеу үшін В. И. Вернадский "Ноосфера" деген терминді қолданды. Кейін экология ғылымының калыптасып, дамуынан ноосфера "нооэкология" деп аталып жүр.

Адам - биоәлеуметтік тіршілік иесі, яғни табиғаттан пайда болып, соның ішінде өмір сүреді, есейеді, қартаяды, аяғында табиғаттың заңдылығына сай өледі. Бірақ осы аралықта өмір сүру деңгейінің әлеуметтік жағын өзгерте алады.

Адамдар табиғатты өзгерте отырып, ерекше жаңа қоршаған ортаны қалыптастырады. Сол ортаның адам өміріне қолайлы, қолайсыз әсер ету деңгейін "Адам экологиясы" зерттейді.

Адамға табиғи ортадан баска әлеуметтік-мәдени орта да қажет. Себебі адамның өткен өмірінің тарихын білмей болашағын болжауға болмайды. Осының нәтижесінде экология және мәдениет проблемасы пайда болды. Біздің түсінігіміздегі жақсы және жаман деген идеяларымыз адамгершіліктің негізінде кұрылады. Бұл да болса экология және адамгершілік сферасына жатады. Осы жердегі адамгершілік принципінің өзі заңдармен, халықаралық құқықтармен негізделген. Бұның өзі экология және құқық арасындағы байланысты білдіреді. Адам болашағын, өмір сүретін ортасын білуі қажет. Осы максатта экологиялық болжам орталығы жұмыс істеуде. Себебі шаруашылықты кайта құруда табиғаттың тепе-теңдігін сақтау жолдарын қарастыру өте қажет. Сол үшін өзгерту барысында экологиялык және экономикалық тұрғыдан кандай пайдасы мен зияны болатындығын алдын ала білген дұрыс. Осы екеуінің байланысу нәтижесінде экономикалық экология пайда болды. Оның өзі табиғатты тиімді пайдалану экономикасы және экологиялык жоспарлау, т. б. салаларға бөлінеді.

Қазіргі кездегі экологиялық проблема сыртқы саясаттың күрделі элементіне айнала бастады. Сол себепті де экология және саясат кейбір жағдайларда бөлінбейтін жағдайға жетті. Суды қорғау, қышқыл жауындардан орманды қорғау проблемаларын өкімет басшылары және министрлер талкылауда.

Өзекті экологиялык жағдайларды дүние жүзінің көптеген мемлекеттері калай шешудің жолдарын карастыруда. Табиғи ресурстарды тиімді пайдаланудың келесі жолы - рекреацияға пайдалану. Бүл проблемамен рекреациялық экология айналасуда. Осы кезеңдегі адамдардың ауруының 85% -ы адамның өмір сүру ортасының қолайсыз болуынан туындап отыр (шаң-тозаң, шу, жалпы ортаның ластануы және т. б. ) . Ортаны ластауда ең бірінші адамның өзі кінәлі. Бұл проблемамен медициналық экология айналысады.

Егер жалпы жүйелі құрылымдық әдіспен айтатын болсақ олардың арасындағы жүйелі байланысты "Адам- қоғам - табиғат" деп атауға болады. Әдістің негізін түсіндіру үшін екі мысал келтірейік. 1-мысалда толығымен адамзаттың, 2-мысалда жеке тұлғаның табиғатқа деген көзқарасын қарастырамыз. 1972 жылы "Рим клубының" өтініші бойынша Массачусетс технология институтының Д. Медоуз басқарған бір топ ғалымдары дүниенің дамуы мүмкіншілігін зерттеді. Олар имитациялық ғаламдық модельді ойлап шығарды. Бұның негізіне 5 көрсеткіш алынды: халық, өндірістік өнеркәсіп, тамак өніміне деген сұраныс, қайтымсыз ресурстарға деген сұраныс, табиғаттың ластануы. Бұл факторлардың барлығы казіргі жағдайына және даму барысына байланысты келесі жүз жылдықтың алғашқы кезеңдеріне дейін жоспарланған. Аталған факторлардың байланысу деңгейі, олардьщ экспоненциалды көтерілу деңгейі және әрбір фактордың шеткі мөлшерінің мәні аныкталды. Жұмыстың нәтижесі "Дамудың шегі" деген баяндамада айтылды. Бұл мысалды іріктеп алу себебіміз, осы кезге дейінгі ең бір жүйелі, нәтижесі бар зерттеулердің бірі болып ееептелді. Осы жұмыстың нәтижесі әлеуметтік дамудың болжамын экожүйелік тұрғыдан карастырудың бастамасы болды. Жалпы есеппен Рим клубы адамзаттың ғаламдық дамуына арналған әр түрлі мағынадағы 20-ға жуық баяндаманы жарыққа шығарды. Әсіресе "Рио-92" тұрақты даму бағдарламасын дайындауда үлкен рөл атқарды. Бұл бағдарлама дүниежүзілік кауымдастықтың атынан негізгі әсер етуші бағдарлама болып есептелді.

Келесі мысал, экологиялық психофизиологияға арналған. 1993 жылы орыс ғалымы Е. Н. Соколованың "Стратегия исследовании психофизиологии" атты баяндамасы жарыққа шықты. Бүл жұмыста "Адам-Нейрон-Модель" сызбасы ұсынылды. Осы сызбадағы зерттеу психофизиологиялық функцияларды, одан кейін біртіндеп нейрофизиологиялық механизмдерді анықтап зерттей отырып, белгіленген психофизикальщ зандылықтардың негізін анықтау болатын. Жұмыстың нәтижесі зерттеліп жатқан процестің моделі. "Адам - Нейрон - Модель" сызбасы экологиялык психофизиологияны жүйелі түрде игеруді қажет етеді. Бұл жердегі модельдеу зерттеудің негізгі құрамдас бөлігі болып есептеледі.

Біз қарастырып өткен жүйелі құрылымдық әдіс қазіргі кездегі адам экологиясындағы көптеген зерттеу әдістерінің бірі болып есептеледі. Соңғы кездердегі қолданылып жүрген әдістің бірі - көп деңгейлі шкала және динамикалық классификация. Көп деңгейлі шкаланың негізі - қоршаған ортаның ерекшелігі - ондағы адамға көп деңгейлі әсер етудің нәтижесіндегі мінез-құлық (эмоция нәтижесіңде бір топ жеке тұлғалардың топтанып өмір сүруінің жүріс-түрысын анықтаймыз) . Динамикалық классификациядағы анықтайтынымыз: адамдардың өмір сүру ортасында бір кезеңде көптеген әсер егуші факторлардың болатындығын білу. Олар қолайлы жөне колайсыз әсер етуі мүмкін. Бұл факторлардың жіктелуі теориялык және практикалық жағынан алға койған мақсат-міндетті шешуде өте кажет. Бірак анықталған жіктеулер үдайы өзгеріп отыратындықтан оларды үнемі тексеріп, зерттеп қарастырып отыру керек. Себебі кейбір факторлардың әсер ету деңгейі төмендеп, оның орнына келесі фактор пайда болып отыруы мүмкін. Көптеген жаңадан пайда болған факторларды адамдардың өздері іс-әрекетінің нәтижесінде калыптастырады.

Осындай ұдайы өзгеріс орта факторын тиянақты классификациялауда қиындық туғызуда. Бұларды динамикалық классификация әдісі ұдайы аньщтап отырады. Жоғарыдағы аталған үш әдісті: жүйелі құрылымдық сараптау, көп деңгейлілігін анықтау және динамикалық классификацияны бекер келтіріп отырған жоқпыз. Себебі осылар жоғары оқу орындарындағы студенттер үшін оқытатын арнайы курстың негізі болып табылады. Бұл пәнді игеруде өте терең білім қажет. Ол үшін математиканы, физиканы, химияны, биологияны жақсы білу керек. Бұл пәндерге де Қазакстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің жоғары мемлекеттік стандартына сай көңіл бөлініп белгіленген мөлшерде сағат беріледі.

Қазақстан Республикасының қазіргі даму сатысында адам экологиясын оқытудың өзектілігі.

Соңғы уақыттарда зымыранды ұшырғанда "протонның" үлкен зиян әкелетіндігі анықталды. Гептилдің әсерінен уланған аумақтың көлемін анықтап, кінәлі жаққа толық мағлұмат беріп, олардан шығынын өтеп алу керек. Бұл келтірілген мәліметтер эколог мамандығының қажет екендігін дөлелдейтін бір-екі факт кана. Эколог мамандардың қажет екендігін, мемлекетті экологиялық жағынан коршаған ортаны қорғау керектігін республика Президенті Н. Ә. Назарбаев Қазақстан инженерлер съезінде атап отті ("Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы", 3 желтоқсан, 2003 ж. №1241) .

Енді толығырақ айтсақ Қазақстан аумағындағы ядролық жарылыстың жалпы күші Хиросима каласына тасталған атом бомбасының күшінен 45 000 есе кеп. 1946 жылдан бастап Арал теңізіндегі "Возрождение" аралында биоло-гиялық және химиялык бомбалар жасау үшін әскери мекемелер ашылды. Дәл осы жерде Сібір жарасы, туляре-мия, бруцеллез, тырысқақ және ку-лихорадка ауруларыньщ қоздырғыштары сыналды. 1950- 1990 жылдары өртүрлі мақсаттагы сынак полигоны жұмыс істеді. Мысалга айтсак олардың таза 200 кг өнімі айналасындағы жарты миллион адамды жойып жіберуі мүмкін.

Степногорск кдласында "Прогресс" зауытында осындай адам өміріне өте катерлі өнім түрлерін шығаратын цехтар қазірше токтап түр. Дүние жүзінде бірде-бір халық тап осылай өр түрлі қауіп тендіретін өнімдермен сынақтан өтпеген шығар. Соңғы 40 жыл бойы Қазақстан аумағы әр түрлі ядролық, химиялық қалдықтардың көмбесіне айналды. Соның нетижесінде халкымыздың денсаулығы уланған су, жер, ауаның ластануы әсерінен күрт нашарлап кетті. Семей дәрігерлерінің зерттеуі бойьшша (ІБ. И. Гусев, 28 шілде, 1995 ж. "Караван" газеті) сол кезеңдерде радио-активті сөулелермен уланған адамдардан туған балалардың денсаулығы ата-аналарынан бетер мүшкіл күйде болған.

Экологиялық индульгенция феноменін калыптастыруда жапондықтардың жүргізген тәжірибелері экологиялық проблемаларға деген реакцияны зерттеуде кебінесе экологиялық түрғыдағы мамандар емес, ғылыми-зерттеу орындарьшың өтініші бойынша жасалып, өздеріне қажет деген нәтижелерді ғана есепке алуда. Бүл жағдай кез келген мекеменің экологиялык зерттеулер жүргізе беретінін көрсетеді. Шын мөнінде кез келген адам немесе мекеме бүл салада терең білімі немесе осындай білімді мамандары болмаса зерттеулер жүргізе алмайды. Адам экологиясы - "Қазақстан-2030" бағдарла-масының негізгі өзегі. Қазакстан Республикасы страте-гиялык жоспарлау Агенттігінің "Қазақстан-2030" стратегиялық дамуындағы негізгі мақсаты - адамның жан-жакты даму идеясында көптен бері айтылып келе жатқан мөселенің бірі қоршаған ортаның эволюциялық дамуына қарай жаңа идеялардың туындауына түрткі болу. Қазіргі қолданылып жүрген экологиялық мәдениетті жаңаша бағыт - ноосфераны нооэкология деп атауға болады. "Түрақты даму" концепциясы 1992 жылы "Біздің жалпы болашағымыз" деген атпен жарияланды. Бұл құжатта алғаш рет негізгі принциптер жинақталды. Яғни кез келген мемлекет стратегиялық жоспар жасауда осы принциптерді ұстануы қажет.

Бүл жердегі Қазақстан Республикасы үшін үлкен мөні бар принциптерді алайық:

- қазіргі және болашақтағы үрпақтардың өмір сүруіне қажетті өнімдермен қамтамасыз ету және оның қорын сақтау;

- биотехнологиялық түрғыдан ойластырылған, қалдық-сыз өнім шығаруға көшу;

- біртіндеп органикалық отынмен жұмыс істейтін энергетика өнеркәсібі мен қолайлы немесе дөстүрлі емес энергия алу көздеріне өту (күн, су, жел, жер асты жылуы және т. б. ) ;

- табиғатты корғаудағы әкімшілік, экономикалық жене қүқықтық өдістерді жақсарту;

- биосфераньщ көптүрлілігін сақтауда, корғауда үдайы жұмыс істеу;

- халыкқа, әсіресе жастарға ұдайы экологиялық төрбие жұмысын жүргізу. Адам денсаулығын сақтау үшін үздіксіз экологиялық білім жүйесін қалыптастыру;

- экологиялық мөдениеттілік кодексін тиянақты, бүзбай сақтау.

Егер теориядан күнделікті ©мірге келсек, бүл бағдар-ламаны орындау үшін үдайы, кеп жыл бойы тиянақты жүмыс істеу қажет. Ендігі жерде "Қазақстан - 2030" стратегиясыньвд адам экологиясымен тығыз байланысы бар пунктілерін қарастырайық.

Қазіргі кезде адамның шаруашылықты ұйымдас-тырудағы, оны дамытудағы бірінші ойы - тез арада пайда табу. Табиғи ресурстардың толық қүндылығы анықтал-маған. Соңғы кездерде ғана табиғатты пайдаланғаны үшін төлемақы мөлшері белгілене бастады. Экономикалық түрғыдан қалдықтардың, ластанудың зиянды жақтары ескеріле бастады. Биологиялық ресурстарды тіиімсіз пайдаланудың бірнеше себебі бар. Биоресурстардьк пайдаланудағы төлем-акы нағыз қүнынан темен есеп ^г телген. Пайдаланған биоресурстардың орнын толықтырімай тез экономикалық пайда түсіруді ойлайды. Осындай ескі даму жүйесінің бағдарламасын пайдаланып, табиғатты жоя отырып ғылыми-техникалық прогреске жегтік. Аддағы уакыттағы адам экологиясын оқыту жүйесіінде әлемдік деңгейде калыптасып келе жатқан нормативтік заңдылықты басшылыққа алу керек. Сол сияқты табиғатты қорғаудың жаңа жолдарын үйымдастыруға баіғыттау қажет. „р, Жаңаша оқыту жүйесінде адам экологиясына маман-данғандар ез білімдерін пайдалаиа ала ма деген мөселе туындайды. Себебі қүпия емес, осы салада көбінесе басқа оқу орындарының бітірушілері жүмыс істейді.

Мысалға, қүрылысшы-инженер, ауыл шаруашылығы, су және орман шаруашылығы инжеяерлері облыс аумағын игеруде жөне де басқа шешімдерді өз бетінше қабылдауда.

Экономистер, заңгерлер, социологтар соңғы кездерде әлеуметтік саладағы экологтардьщ орнына жүмыс істеуде. Мүндай мамандардың экологиялық түрғыдан жан-жақты білімі жоқ, сол себепті қажетті шешімдерді қабылдай алмайды. Сондықтан ондай жүмысшыларды сақтай отырып негізгі позицияны, әсіресе шешім қабылдауды маманданған экологтарға беру керек. Бүндай дайындық жүмыстары ЮНЕСКО-ның бағдарламасына сай алдағы уақытта іске асады. Біздің студенттерімізді қажет ететін болашақтағы сала - саяси экология жөне экологиялық дипломатия. Себебі мемлекеттік деңгейдегі көптеген кикілжіңдер экологиялық проблеманың нәтижесінде туындап отыр.

Халықаралық деңгейде эколог мамандардың қажет болатын себебінің бірі - экологиялық зардаптардың пайда болуы, таралуы.

Саяси экологиялык жүмыстар үшін бірнеше бағыттар бар. Олар табиғатты пайдаланудың халықаралық басқару механизмінің принциптерін табу. Мысалы, халықаралық қүқық жүйесі, халықаралық экологияльщ стратегия жүйесі, жасалатын жүмыстардың жоспары (Арал теңізі пробле-масы, жарамсыз жерлердің пайда болу проблемасы, ядролық-химиялық-биологиялық қару-жарақты сынаудың<алдарынан болған проблема жөне т. б. ) . Осындай максатта жоғары деңгейде дайындалған саяси-эколог, дипломат-жолог мамандары кажет. Қорыта айтсак, адам экология-(•ынан лекция саньш үлғайту керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.