Бухгалтерлік есеп туралы ақпарат

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Бухгалтерлік есеп

Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап, бағалауға мүмкіндік береді.

Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш міндетті шешеді:

есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу;

Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып, болғызбайтын, өйткегі меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің, бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді. Сондықтан әрдайым кейбіреулердің бухгалтерлерге реніш білдіріп, риза болмауының себебі осында.

Есеп қашан пайда болғанын тура тауып айту мүмкін емес. Оның пайда болуының алғы шарты-адамдар арасындағы экономикалық қатынастардың дамуы.

Бухгалтерлік есептің пайда болып, қалыптасуын мынадай кезендерге бөлуге болады:

Ежелгі дүние
Ортағасырлық
Ренессанс пен қосарлы бухгалтерияның пайда болуы
Ғылымның пайда болуы. ХІХ ғ. екінші жартысы
ХХғ. -бухгалтерлік есептің үдемелі (интенсивті) дамуы.
Есеп және оның техникасы қашан да оның есептік регистрлерінің түрлеріне байланысты.

Алғашқы сауда операциялары б. з. д. 3200ж. саз кестелерде (таблицаларда) тіркелді (бұл есептегі жүйелік тіркеуді алдын ала белгіледі) . Ертедегі Мысырдағы (Египеттегі) папирустар хронологиялық тіркеудің дамуына жол ашты. осыдан бес жыл бұрынесеп жүргізу үшін піл сүйегінен жасалған кестелер қолданылды. Ерте замандағы Үндістанда сапты аяқтар шот-регистр ретінде пайдаланылды, оларға уақ тастар-бастапқы құжаттар (картотека бейнесі тәрізді) салынатын. Греция мен Римде балауыз кестелер, мыс тақталар, кенеп, пергамент (май мен ылғал өткізбейтін жылтыр қағаз), папирус пайдаланылды. Галияда керамикалық тас тақталар мен қыш сынықтары, Перуде жіптер қолданылды. Кейіннен кодекс-кітаптар пайда болды.

Қытайда бухгалтерлік есепті жүргізудің елеулі ерекшеліктеріне 8000 жыл толды.

Адамзат тарихындағы бірінші рет ірі еңбек бөлінісі-жалпы жер иеленушілер қауымынан мал бағушылардың бөлініп шығуы-тұрақты сипатқа ие болған шын мәніндегі экономикалық айырбасты тудырды.

Адамзат тарихындағы екінші ірі еңбек бөлінісі-айырбасты одан сайын дамытуға жағдай жасады. Өнімнің біраз бөлігі ең алдымен айырбас үшін өедіріле бастады, яғни тауарға айналды. Мұның бәрі айырбастың баламалығы ұғымын қалыптастыруға және құн өлшемінің пайда болуына мүмкіндік берді.

Үшінші ірі еңбек бөлінісі-көпестер тобы бөлініп шыққанда болды. Сауда айқын қоғамдық сипатқа ие болғандықтан, шаруашылық қызмет деректерін бейнелейтін бухгалтерлік теорияның пайда болуы мен дамуына жол ашты.

Бухгалтерлік есептің ғылым ретінде сауданың арқасында шықты. Осылайша 1458 ж көпес Бенедетто Котрульидің «Сауда және нағыз көпес туралы» деген бірінші кітабында бухгалтерлік есептің ғылым ретінде пайда болып, қалыптасуы қарастырылды. Тараулардың бірі «Сауда кітабын жүргізу тәртібі туралы»деп аталады. Ал 1494 ж итальяндық белгілі математик, монах Луки Пачоли (1445-1517) жазған «Есептер мен жазбалар туралы трактат» атты бухгалтерлік есеп жөніндегі алғашқы кітап басылып шықты. Италияда, Францияда, Германияда, Англияда ол бірнеше ғасыр бойы бухгалтерлік есеп бойынша негізгі басшылық ретінде пайдаланылады. Екі жақты жазу тәсілі әлі күнге дейін өзінің мәнін жоғалтқан жоқ.

Луки Пачолиден кейінгі көрнекті автор-Жак Савари (1622-1690) . Ол «Нағыз көпес туралы» жұмысын жариялады, шоттарды синтетикалық және аналитикалық деп бөлді, сауда калькуляциясын түсіндірді, мүліктік (өзіндік құны бойынша бағалау) баланстарды жіктеді, соңғысына меншік иесінің жеке мүлкі де кіреді. Ол басқару есебін құрушылардың бірі болып саналады.

Матье де ла Порт Саваридің мықты бәсекелесі болды. Оның еңбегі мынада, ол шоттарды үш топқа жіктеді:

меншік иесі-экономикалық қызмет атқарады (капитал қозғалысы)
мүліктік (материалдық) -арнайы шаруашылық қызметін орындайды (кәсіпорын ішіндегі ресурстарды басқару)
жеке (корреспонденттік) -заңдық қызмет атқарады (үшінші субьект үшін бөгде, тыс тұлғамен есеп айырысулар)

Бухгалтерлік терминология әлі белгіленбесе де, ол өзінің кітабын толықтырады.

1796 жылы Бристолда Эдварда Томастың «Есеп жүргізудің ағылшындық жүйесі» кітабын шығарды. Оның орнына тек есептік регистрді ғана емес, алғаш рет бухгалтерлік есепті түгел қамтитын теориясын қарастыратын Дегранж жүйелеп баяндаған «америкалық үлгі» келді. Дегранж есептің екі мақсатын көздеді:уақыттың кез келген сәтінде есептердің жағдайын айқындау және субьектінің меншікті капиталдымөлшерін анықтау. Бұл үшін ол бес есеп шоттарын пайдаланды:касса, тауар, алынуға тиісті құжаттар, төлемге арналған құжаттар, шығындар мен пайда. Ол барлық осы есепті бір регистр Басты Журналда біріктірді.

ХҮІІІ ғ Ортасында Англияда өндірістік шығындарды есептеу жүйесі қалыптасты. Бухгалтерлік және өндірістің табиғи-құндық есеп техникасын жете баяндаған, математика мұғалімі Джеймс Додсон (1750) жаңа бағыттың негізін қалаушыға айналды. Дегенмен, оның есебінің мақсаты-дайындалған бұйымға кеткен шығындар емес, оны қай шебер дайындағанда қанша ақы табуға болатындығы жөніндегі қорытынды еді.

Әрбір бөліс бойынша нәтижелілікті есептеуге назар аударғандардың бірі-философия профессоры Роберт Гамильтон (1788) . Зығыр өндірісін жете зерттеген ол үш бөлісті: шіру, тоқу және ағартудың әрқайсысы бойынша пайда мен шығынды анықтауды бөліп көрсетті. Бұл өнеркәсіпті:бөлістің бар болғаны жөн бе, әлде сатып алынатын жартылай өнімдерді пайдаланып, неғұрлым көп кіріс әкелетіндерін қалдырған дұрыс па деген шешімге жетелейді.

Ф. В. Кронхейльм (1818) өндірістік есептің алғашқы теоритигі болды. Ол есепті екіге бөлді: өндірістік және бухгалтерлік . Өндірістік есептер тек заттай ғана бейнеленді; ал бухгалтерлік қалыптасқан дәстүрлі жүйемен ұсынылды. «Өндіріс» есебіндегі дебет сальдосы әлі бітпеген өндірісті көрсетті. Алайда ол материалдар бірлігі калькуляциясы туралы ойға әлі келе қойған жоқ еді.

Алғаш алгоритм машинасын жасаушы, астроном және ұлы математик Чарльз Бэббидж (1832) әрбір өндірістік процесс бойынша шыққан шығынды есептеуді, бұзылған жабдықты жөндеуге байланысты негізгі құрал-жабдықтың тозуы мен шығын сомасын анықтауды бірінші болып түсіндіріп жазған болатын.

ХІХ ғ. Ортасынан бастап Еуропаның әр түрлі елдерінде бухгалтерлік есеп тәжірибені қорытатын, сонымен бірге оны жетілдіретін ғылым ретінде дами түсті. Үш атақты итальян мектебі дүниеге келді.

Бірінші- ломбардтық мектепті құрушы Франческо Вилла (1801-1884) болды. Бұл бағыт, бухгалтерлік есепті техникалық тәртіпке жалғастыруға болмайды деп санайды, өйткені ол экономикалық-әкімшілік ұғым кешені екендігі айтылады. Ол есептер көмегі арқылы ұйымдастырылады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық процесімен шұғылданған тұлғаларды бақылау үшін әкімгерге (администратор) қажет. Ол басқа екі-тосқан және венециан мектебін құрушыларға үлкен ықпал етті.

Тосқан мектебінің басшысы Джузеппе Чербони (1827-1917) еді. Ол Э. Дегранждің ісін жалғастырды. Д, Чербони үшін бухгалтерлік есеп-әкімшілік міндет пен іс-қимылдар ғылымы еді.

Д. Чербони ілімі логисмография (логос-ой, графия-баяндау) деп аталады. Оныңізбасарлары көп (Джитти, Боналуми, Беллини, Рива, Масса) .

Винченцо Джитти (1856-1945) Чербониді жақтаушысы болды, ол логисмографикалық жазбалардың талдаушылық мүмкіндіктері синтетикалық-аналитикалықтардан гөрі кеңірек екендігін көрсетті. Джити сметаның мәнін айқын ұғынды. Оның пікірінше, бұл-меншік иесінің әкімгерге ұсынатын өкілеттіктерінің шегі.

Итальян мектебі орталығында әрқашан шаруашылық болды. Ф. А. Боналуми (1832-1904) бухгалтерияда мүдделер жиынтығы барын көре білді: бір жағынан қожайынның, екінші жағынан-үшінші тұлғалардың. Оның пікірінше, есептің мақсаты-орындалған шаруашылық операцияларының экономикалық және заңдық салдарын айқындау. К. Беллини (1852-1935) ағымдағы іс жағдайын көрсететін мүлік пен болашақты болжайтын смета арасындағы параллельді жүргізді. Ол есепті басқару жөніндегі ғылым ретінде қарастырады. Мұндай көзқарасты Д. Масса (1850-1918) да ұстанды, бірақ ол бұл тек қана басқару жайлы ғылым емес, адамдарды басқару туралы ғылым деп қосты. Д. Масса:»Есептің мақсаты мен міндеті шаруашылық қызмет қорытындыларын шығару мен іс-әрекетті бақылау, сонымен бірге бақылаушы орган бухгалтерия әкімшіліктен тәуелсіз болуы тиіс», -деді.

Д. Масса Италияда отыз жыл бойы шығып тұрған бухгалтерлік журналды бірінші болып шығара бастады. Венециандық мектептің көшбасшысы-Фабио Беста (1845-1923) . Ол Чербонидің ілімін теріске шығарды. Ол үшін бағалау-есептің мақсаты. Құндылық-зат, бұйым, бухгалтерлік есеп-бақылау туралы ғылым. Оның пікірінше, бақылау алдын ала, ағымдағы және кейінгі болады. Бестаның шәкірттерін смета есебі идеялары баурады.

Эмануэль Пизани (1845-1915) тоскан мен венециан мектептерінің идеяларын синтез жасауға тырысты. Ол тоскан мектебінен есептер теориясын, ал венециан мектебінен -олардың сипатын алды. В. Армуцци амортизация төлеудің үш нұсқадан тұратын тәртібін ұсынды:

Үдемелі өтеу (қызмет ету мерзімі соңында зат бастапқы құнына қарағанда тезірек тозады) .
Желілі (тең шамада) өтеу, жылдан-жылға бірдей пайда болса.
Жылдамдатып өтеу, егер алғашқы жылдары кейінгі жылдарға қарағанда көбірек есептелсе, ал мерзімді қарыздарды ауық-ауық төлеу жарнасымен не сатып алу жолымен (амортизация) қалдық құннан алынады.

Ол кезде Италияда бухгалтерлер есеп жүргізу ғылымының негізін іздеді, ал Германияда есептің өзінен шығатын ішкі себептерге сүйенді, Францияда Жан Густав Курсель-Сенель (1813-1892) -Ж. Б. Сэйя мен Э. Дегранж ізбасарларының бірі-бухгалтерлік есептің тұжырымдамасын қолданбалы экономика мен оларды басқару тәсілі ретінде жасады. Сонымен қатар, ол есептің үш салалық:саудалық, өндірістік және ауыл шаруашылық түрлерін тұжырымдау үшін көп жұмыс атқарды. Сол кезден бастап бухгалтерлік есептің экономикалық түсіндірмесі қалыптаса бастады. Оның мақсаты-кәсіпорындағы әрбір обьектінің жұмыс істеу тиімділігін жете білу (зерттеу) . Ол шығындар мен калькуляция есебі туралы ілімді жасады. Өнімнің өзіндік құны тікелей (ерекшк) және жанама (жалпы) шығындардан тұрады. Өткізу бағасы осылардың деңгейінен төмен болмауы керек.

Есептің үш түрінің доктринасын Э. Леоте мен А. Гильбо ұсынды. Есеп жүргізу доктринасы арнайы логика әзірлеумен, обьектілерді сыныптаумен және т. б байланысты; әлеуметтік-таптық мүдделерді салыстырады; экономикалық-есептік ақпарат көмегімен шаруашылықпроцестерін басқаруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Олар әлемдік бухгалтерлік әдебиетке бухгалтерлік есептің таза экономикалық бағытын құрды.

Неміс мектебінде есепті екі циклға:саудалық және өндірістік бухгалтерияға нақты бөлу жүруде. Эйген Шмаленбах (1873-1955) саудалық бухгалтерия -борыштар мен міндеттемелерді, ал өндірістік-шаруашылықтың ішкі процестері (көбіне, төрт бөлім атап бөлінеді-жалақыны, материалдарды, өзіндік құнды, нәтижені есептеу) бақылайды деп көрсетеді.

ХІХ ғ. Соңы мен ХХ ғ. Басында өндірістің өсуіне және акционерлік қоғамдардың пайда болуына байланысты баланс жүргізу бағыты дүниеге келді. Оның дүниеге келуіне құқықтық арнайы саласын-баланстық құқықты жасаған заңгерлердің іс-әрекеті; балансты бухгалтерияның іргесін қалаушы негізгі тұжырымдама ретінде насихаттау; акционерлерді негізгі есепті форма тетігі - баланспен таныстыру қажеттігі себепші болды. Балансқа мынандай талаптар қойыла бастады:дәлдік; толықтық; айқындық; шынайылық; сабақтас- тақ; баланс тұтастығы. Германияда баланс-бруттоны (бөлінбеген пайданы көрсете отырып) және баланс-неттоны (бөлінген пайда көрсетіліп, жасалған ) бір-бірінен ажыратып тани бастады. Өндірістік есептің теориясы мен калькуляциясын Альберт Кальмес жасады. Оның идеяларының ықпалы зор болды, әсіресе Германияда және революцияға дейінгі Ресейді Р. Я. Вейцман мен Н. Г. Филиманов олардың идеяларын қайталады, ал А. П. Рудановский қалыпты (нормативті) бағаларды пайдалануға байланысты Кальместің идеяларын қайта өңдеп, дамытты. Кальмеспен қатар Иоган Фридрих Шер жұмыс істеді, олар өнеркәсіп өндірісінің көпшілігін үшке біріктіреді:

бір өнімдік бір бөлістіктер;
бір өнімдік көп бөлінетіндер;
параллель циклді және кейіннен жинастырушы өндіріс.

Осылайша ескі камералдық бухгалтерия ХІІғ. бастап ХҮІІІғ. ортасына дейін билік етті. Оның мәні ақшалай қаражаттың, әдетте кассаның кіріс, шығыстарын есептеуге негізделген.

Жаңа камералдық бухгалтерия, сайып келгенде, кірістер мен шығыстардың әрбүр түрі нақты белгілі бір бапты бейнелейді және бухгалтер шаруагер сияқты өзінде бар «қаржылық жоспарды», талдаушылық, мамандану, толықтық және біртұтастық принциптеріне құрылатын бюджетті қалай сақтайтынын бақылайды дегенге тоқтады. Камералды бухгалтерияның ірі теоритигі Иосиф шрот болды. Ол әкімшілікті «билікті»: бір-бірінен тәуелсіз:заң шығарушылық, атқару, бақылау үш түрге бөлді. Сметаны ол шаруашылық әкімшілігін бақылау тәсәлә деп санады. Фридрих Гюгли (1833-1902) есептің:жай; камералды; қосарлы; константты төрт жүйесін есептеп шығарды және біріктірді. Ол бухгалтерияның әкімшіліктің және материялды жауапты адамдардың, есептерін құндылықтардың сақталуын тексеретін бақылаушылық ролін атап көрсетті.

Гюглидің идеялары барлық халық шаруашылығының біртұтас жүйесін құруға бағытталады. Социализм кезінде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда түбегейлі өзгерістер жасауға себепші болған жаңа қоғамдық қатынастар қалыптасты. Есеп бүкіл мемлекетауқымы бойынша реттелді. Барлық бас бухгалтерлер бірдей құқықтар мен міндеттерді, барлығы бірдей ережелерді есептердің бірыңғай жоспарларын басшылыққа алды, халық шаруашылығының әрбір жеке саласына арналып жасалған нұсқаулар қолданылды.

30-жылдардан бастап шаруашылық және шаруашылық ішкі есептер дамыды. 40-50 жылдары бухгалтерлік есепте оперативті-бухгалтерлік (сальдолық) тәсіл мен есептің журналдық-ордерлік формасы қолданыла бастады. 50-жылдардың ортасынан экономикалық ақпаратты өндеу үшін қолданылатын есептегіш техниканың жаппай тарауы басталды.

60-жылдардың ортасында бухгалтерлік есеп дамуының жаңа кезені болып өтті. Мұның негізгі жолдары орталықтандыру мен есепті механикаландыру еді. Жоғарыда айтылғандарға сүйене келе, бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуын мынадай кезендерге бөлуге болады:

Мүліктілік (пайда болған сәттен бастап ХІІІғ. дейін) . Тек қана тауарлар, жабдықтар (таразылар, гирьлер, сөрелер және т. б) есепке алынды. Айналымдағы монеталардың сан алуандығы әр түрдің есебін ұйымдастыруды талап етті және де тек қана заттай өлшеуіш (тауарлар-ұзындық, салмақ, көлем, ақша-сол типтегі монета саны бойынша есептелді, тауар сату кезінде тауарлар заттай өлшеуіш бойынша кіріске енгізілді, төленген ақша монета саны бойынша, ал сату негізінде- керісінше есептен шығарылды) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.