Астық дақылдарымен қоректенудің биологиялық ерекшеліктері

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Астық дақылдарымен қоректенудің биологиялық ерекшеліктері. Күздiк бидай

Астық дақылдары

Астық дақылдары - адам қорегінің негізгі өнімін құрайтын, көптеген салалық өнеркасіпте шикізат және жануарларға азық ретінде ұсынылатын топталган үлкен ауылшаруашылықтық дақыл. Ауылшаруашылығының маңызды міндеттерінің бірі - астық дақылдары өндірісін ұлғайту. Халықтың азық өнімінің мұқтаждығын қанағаттандыру, мал шаруашылығының дамуы соның нәтижесіне байланысты.

Бидай

Бидай бүкіл жер әлемде таралған. Оның егістігін Европаның жане Американың полярлық облыстарынан және де солтүстік жартышардағы ең суық аудандарда (Якутия, Верхоянск), және орталық Еуропада, ыссы Африкада, тропикалық Индияда және Австралияның ыстық аудандарында кездестіруге болады. Оны және де Солтүстік, Оңтүстік Америкалар жазызықтықтарында, Кавказ, Иран және Ауғанстан тауларында да өсіруде. Адам өмірінде бидайдың маңызы өте жоғары. Бидайдың наны жоғары калориялы, дәмді, қоректендіргіш және жақсы қорытылады. Бидайдың құрамында ақуыз 12. . 15 пайыз (10-нан 24%-ке дейін жетеді), крахмал - 63 . . . 68 пайыздарды, майлылық - 1, 7 . . . 1, 8 пайыз, клетчаткалар - 2 пайыз және күл 1, 6 . . . 1, 7 пайызды құрайды. Бидай дәнінде ферменттер және витаминдер бар. Бидай наубайхана өнеркәсібіндегі барлық дерлік нан өнімінің құрамына кіреді, кондитерлік және аспаздықта кең қолданыста, клейковинаның, крахмалдың, спирттің қызмет көзі болып табылады. Және бидай дәнінің өңдеулердегі қалдықтары өте жақсы қойылтылған жем болып табылады. Сабаны малдарға кесек жемдік сапада, сонымен қатар қағаз алу үшін, картон және топырақтың құнарлылығын жоғарылататын органикалық тыңайтқышты алу үшін қолданылады.

Күздiк бидай

Бұл бағалы дәндi дақылдар, азық-түлiк қатынасында, жұмсақ жаздық бидайға жол бермегенiнде емес, өнiмдiк бойынша одан едәуiр асып түсетіндігiнде. Күздiк бидайдың егiндерi Алматы, Жамбыл, Талдықорған және Шымкент облыстарына, сонымен бiрге Семей, Шығыс - Қазақстандық, Орал облыстарына жұмылдырған. Күздiк бидай соңғы жылдары Қостанай облысында өсірілуде. Күздiк бидайдың негiзгi егiндерi астықтың өсу және дамытуға күштi ықпал ететiн топырақ, гидрология және климаттық ерекшелiктердiң бәрi толық қамтылған тiк зоналық шарттарындағы оңтүстiкте, республиканың оңтүстiк-шығысында жұмылдырылған. Мұнда ол негiзiнен жауын-шашын қамтылмаған шаладырда жылдық мөлшерi 220 мм және жартылай қамтылған аймағында (100 мм) соның ішінде тек 10 пайызы суармалы егiн шаруашылығымен егіледі.

Қазақстанда өңделетiн күздiк бидай жұмсақ бидайдың бiр түрлiсiне жатады, ал аудандастырылған сорттың төрт түрi - лютесценс, эритроспермум, грекум, трикс болып табылады. Күздiк бидайдың жаздық бидайдан айырмашылығы егіннің егілетін мерізімі жылдың күз мезгілінде басталып, келесі жылдың жаздыкуні аяқталуында. Ол жаздық бидаймен салыстырғанда үлкен потенциалдық мүмкiндiктерге ие. Қыс түскенге дейiн жақсы тамырлану жүйесiн жетiлдiредi және сабақтанады. Ерте көктемде күздiк бидай қайта өніп, жаздық егiс дәндi дақылдардың егiнiне дейiнгі күзгi - қысқы мерзiмде топыраққа жиналған жақсы ылғалды пайдаланады. Күзде дамыған жақсы тамырлық жүйесiнің арқасында топырақ жiктерiнiң тым тереңiректерiндегі ылғалымен қоректене алады. Бұл астық науқанының мерзiмi жаздық егiске қарағанда едәуiр ертерек бiтіп, құрғақшылықтың терiс әсерiне ұрынбауға жиi мүмкiндiк береді. Күздiк бидай егiс айдалымдарында рет-ретімен екiншi астықтық реттен соң, қабатты және көп жылғы шөптерді айдағаннан кейін себіледі. Топырақ пен топырақ айналымының құрамында қант қызылшасының үш жылдық жоңышқасы, жүгерi, сұр шөпке пiскендiктiң фазасында жиналған сүт сауыт-балауыздысы бар жер, жақсы суармалы жердің қатарына жатады. Күздiк бидайдың өнiмдiлігi себу кезінде әр түрлi тыңайтқышты пайдаланса, құнарсыз топыраққа себілген егіннен 23 . . . 30 ц/га-ға дейiн жоғарлайды. Егер қыс түсуге дейiн түбiрлiк жүйесi және вегетативтi массалары жақсы жетілсе бидай көп өнiм бере алады. Бұл көбінесе тыңайтқышқа тәуелдi болады. Күздік егiннің топырағын әзiрлеуiне жеткiлiктi уақыт қалуы үшiн, соның ішінде, топырақты аз қопсытып кептіру (әсiресе жоғарғы қабаты - 20-25 см күзде тамырдың негiзгi мөлшері қалыптасатын), оның арамшөптерi және тағы басқаларын былықтырмау үшін олар ертерек пiсуi керек.

Жеткiлiктi мөлшерде өсiмдiктiң бойына керекті: азот, фосфор, калий, кальций, магний тағы басқа. нәрлi заттарды ұстап тұру үшiн топырақ тыңайтылғаннан кейін құрылымы майда түйiртпексіз және жақсыланып ылғалдануы керек. Мұндай шарттарды топырақтың бумен өңдеуi (бу, жартылай пар) және тыңайтқыштарды қолдануымен жүзеге асыруға болады.

Күздік бидайдың тыңайтқыштары

Күздік бидай - астықтың жоғарғы мүмкіндігі. Бірақ барлық мүмкіндіктер мынандай жағдайларда: егер қоректену жүйелерінің істелінуі терең теориялық зерттеулер базасында, зат алмасу процестерінің мәні ашылатын, сонымен қатар егер ол ғылым жетістігінде негізделінсе және кең, бай тәжірибедегі егінші болса дұрыс іске асады. Бидай өсімдігі даму эвалюциясын өзінің дәнімен жалғастырады. Дәндер бөрткенде ферменттердiң қызметi екпiндейдi. Амилаза, мальтоздар, күрделi азотсыз заттар және қантты ыдыратушы фермент - крахмал және қант (мальтоза және сахароза) әсерiнен дәнде қарапайым байланыстар тоқтайды және де астық дәнінің өсуi үшiн қолданылады.

Протеолитті ферменттер дәннің ақуызды затын амин қышқылдары мен азотты амилногке дейiн ажыратып, тұқымның және өз кезегiнде, өсiмдiктің жаңа өсу процессiнде интенсивтi түрде ақуыздың синтезделуіне тағы басқа күрделi органикалық байланыстарды бөліп отырады. Азоттық заттарға айналуы 14-16 градуста ең жақсы жүреді. Бұл процессте маңызды рөл фосфорлы қышқылға жатады. Ол - (АТФ ) энергия көзi ғана емес, сонымен қатар көмiрсу алмасуында, сахарофосфаттар жинақталуда, нуклеин қышқылдары (днқ, рнк), күрделi органикалық байланыстар мен нуклеопротеидтердiң синтезделуіне, өсу процесстерiнің күшейтілуіне аса қажетті элемент. Бұл әдетте күздiк бидайды егу кезінде түйiршiктелген суперфосфатты қосқанда жақсы әсер байқалатынын түсіндіреді.

Топырақтағы нәрлi заттарды құрайтын және олардың дұрыс байланыстыратын егiнді салар алдындағы күз мерзiмі - күздiк бидайды дамытудың ұтымды шарттарын жасаудағы маңызды рөл болып табылады. Нәрлi заттардың кемшiлiгi әсiресе күздiк өне бастағанда терiс әсері бiлiне бастайды. Мұндай өсiмдiктердiң көктеулерi хлорофиллді синтездік процесстердiң тоқтатылуы нәтижесінен ақшыл-жасыл түс болады. Нәр алуы тым төмендейді, ал бұл мерізімде бидай нәрсіз болса онда мүлдем бұталамайды. Мұндай өсiмдiктердің барлық тiршiлiгіндегі маңызды процесстер тiптi баяу журеді ал қолайсыз шарттарының әсерінен куздіктің опатқа ұшырауы ықтимал.

Күздiк бидай егiнiнде топырақты буландыру барысында аммонификациялар және нитрификация процесстерінің арқасында жоғарғы мөлшерде азоттың минералды формалары әсiресе нитраттар жинақталады.

Осы жағдайда тыңайтқыш жүйесi жасалынады яғни өсiмдiктердің бiржақты азотпен қоректенуiн бейтараптандырып, сайып келгенде фосфорлы - калиймен қоректенуiн күшейтеді. Бидайларды егуде әр түрлi бусыз негіздеушілерден кейiн нәрлi заттардағы зиян бірден байқалады. Бұл олардың едәуiр бөлiгін шығаратын алдыңғы астықпен, ал жинаудан себуге дейінгі мерзiм мұндай топырақтардың табиғи потенциалдық құнарлылықтың мобилизациясы үшiн мүлде жеткiлiксiздігімен түсіндіріледі. Нәрлi заттардағы күздiк бидайдың ортақ қажеттiгi: 1 т негiзгi өнiмде 35-37 кг азот, фосфор қышқылы - 10-13 және калий қышқылы - 20-23 кг. Жеке нәрлi заттардағы қажеттiлкі фазалық өсуде біркелкі емес. Егер өсудiң нақтылы мерзiмдерiнде күздiк бидайдың қажеттiгi толық бiр мәнiнде қанағаттанса, сол немесе басқа да элементтік қоректену оның биологиялық ерекшелiктерне лайықты болса, онда жоғарғы өнім алынады. Бас кезде масақ туындысы уақытысында, масақтардың туындысы азотты фосформен дұрыс байланыста болуы керек. Қоректендiргiш ерiтiндiдегі жеткiлiктi азоттың құрамы бұл мерзiмде өнiмнiң шамасына оң ықпал етедi. Масақтың егілуі және оның туындысы жиi күзге қарай басталатындықтан азотты тыңайтқыштарының бөлiгiн құнарсыз топырақтарға немесе бусыз негіздеушілерге егінге дейін шашып тастау керек. Басқа уақытта азоттың кемшiлігі өнiмнiң шамасына аз ғана ықпал етеді. Күздiк бидайда азотты тұтынудың қажетті екi мерзiмі атап өтiледі: өсу басында және астықтар уыздану уақытында. Бiрiншi периотта азоттың кемшiлiгі өнiмнiң төмендеуiне, екiншiсі - астық сапасының елеулі нашарлауына, әсiресе бидайда ақуыздың аз жинақталуна алып келедi. Күздiк бидайда фосфордың қажеттiлігі көктеулерi пайда болып оруға дейiн байқалады. Калий топырақта өсудiң алғашқы күнінен бастап өсiмдiгi гулдеуге дейiн болады дегенмен оның көбiрек тұтынылуы фазада күздiктiң шығуы, сабағы мен масақтануында байқалады. Сыртқы ортаның шарттары күздiк бидайдың бастапқы дамытуына ғана емес, оның ары қарай вегетативтi және генеративтi органдарының құрастыруына да недәуiр мөлшерде ықпал етедi. Құнарлылығы аз топырақта азотты азықтың кемшiлiгiнен масақтың өлшемi едәуiр кішірейеді. Азотты ұтымды қамтамасыз етсе масақ iрiленедi және одан әрі жақсара түседі. Фосфорлы қоректенумен жақсы қамтамасыз ету өсiмдiктiң генеративтi органдарының құрастыруына жақсы ықпал етедi, масақтың дақылдылығын жақсартады, фосфордың кемшiлiгi оның түйішіксіздігіне алып келедi. Азот және фосфордың бұдан әрi молдығы диһанның жапырылуына, олардың бұзылуын күшейтедi, ал калий тыңайтқыштары осы құбылыстарға қарсы өсiмдiктердiң орнықтылығын үлкейтедi. Күздiк бидай топырақты және ауа райын көбірек талап етеді. Олардың нәрленуі күзгі және көктемгі ауа райына тәуелдi болғандықтан ол күштiрек жазғытұры бұталайды. Егер күз ерте салқынданып, құрғақ және суық болса онда көктемде ең алдымен қуатты нәрлеу ескеріледі; жылы дымқыл күзде бұл фаза бидайда көбінесе күзде журеді. Күздiк бидайдың нәрлi заттарды сіңіруі негiзiнде фазада гул ашумен аяқталады. Бидай көктеулердi пайда болудан кейiн фосфордың кемшiлiгiн өте сезгiш болып келеді. Бидай әсiресе интенсивтi түрде фазаға қоректендiргiш бөліну элементтерiн, тұрбаға және масақтануды игереді. Ол бұл мерзiмде азот, фосфор және калийдың негiзгi мөлшерін тұтынады. Көктеулерi пайда болуынан ақырына дейiн, бидайдың азотты, зольді элементтердi біршама сіңіруіне қарамастан осы уақытта өсiмдiк бұл көрcетiлген элементтердiң кемшiлiгiн тiптi сезгiш келеді. Бидай күзде фосфорлы - калий қоректендіргішін қатты қажет етеді, олардың түбiрлiк жүйесiнiң орнықты дамуымен өсiмдiкте қанттың жинақталуына және оның қысқа шыдамдылығын арттыруға мүмкiндiк туғызады.

Азотты нәрлендіруді күшейткенде күзде бидайларда азотты заттардың синтезi жоғарылыйды және қанттың құрамы төмендейдi, осы жағдайда ол қысқа шыдамсыздау және қыста көбiрек опатқа ұшырайды. Күзде бидайды нәрлi заттармен қамтамасыздандыру - өсiмдiктердi жақсы қыстан өтуі және биiк өнiм алудың ең керектi шарты. Анықталған ұтымды дозалар және тыңайтқыштар қатынасы, кесімді мерзiм мен олардың күздікке енгiзуiнiң әдiстерi, жоспарланатын өнiм биологиялық турде: астықтың нәрлендіргіш ерекшелiктері мен агротехниканың шарттарына. байланысты

Күздiк бидайға тыңайтқыштарды қолдану әдiстерi

Күздікке негiзгi, қатарлы тыңайтқышты және жемдеулердi қолданады. Күздiк бидайға тыңайтқыштарды қолдану ең маңызды екенін ескеру керек. Бұл қабылдау бидайды барлық вегетациялық процессте нәрлi заттармен қамтамасыз етедi. Егінге дейін таза будағы соқаға немесе жыртуға шұғылданылған буды будық қолданыстағы тазалаудан кейін негiзгi тыңайтқышты енгізеді. Фосфорлы және азотты дозаларға негiзгi тыңайтқыш үшiн қатарларына суперфосфатты және азотты тыңайтқыштардың жемдеуiнiң өткiзулерi жатқызады. Астықты себу кезінде қатарға суперфосфаттың аздаған дозасын енгiзу барлық топырақ-климаттық аймақтардағы өнiмді жоғарлатады, сонымен бiрге тыңайтқыш ең қолайлы төлемақыда болады. Суперфосфаттың ұтымды дозасын күздiк дақыл астына әдетте 10-15 кг-ды Р205 1 га-ға енгiзуге болады. Бірге енгiзiлген фосфорының дозаларын өсiмдiк толығымен қолдана алмайды, ал аздау дозаның салдарынан жоғарғы қабаты құрғап түбiрлердiң құруына әкеп соғады.

Күздіктің астына минералды тыңайтқыштардың толық дозасын егiнге дейiн сеппеу керек, өйткенi өсiмдiктердiң тым күштi өсуi күзде болатындықтан, оларда көмiрсутектері төмендеп, күздіктің қыстан шығуына қолайсыздық туғызады. Өсiмдiк дамытудың алғашқы кезеңінде нәрлi заттармен, әсiресе, фосформен қамтамасыз етіп, күздiк бидайдың тыңайтқыштарды маңызды жүйеде қабылдауы, тыңайтқыштардың егу алдындағы енгiзуi болып табылады. Күздік диһанның әлсiз түбiрлiк жүйесi бастапқы өсу барысында топырақтан фосфордың жеткiлiктi мөлшерін ала алмайды. Бірге енгiзiлген фосфор топырақпен аз араласып күздіктің түбiрлiк жүйесiне тез сіңеді және одан әрі тұқымның нәрлi заттарға айналу процесстерi журеді, түбiрлiк жүйесiнiң өсуi және жер бетi массасының күшейтілуi, күзгi мерзiмде қант құрамын жоғарылатуға мүмкiндiк туғызып, қыстың қолайсыз жағдайларына өсiмдiктiң орнықтылығын анықтайды. Барлық елдік аймақтарда түйiршiктелген суперфосфатты енгiзу өте тиiмдi және тәжiрибелік сыннан өткен тыңайтқыш болып табылады. Егiнге енгiзiлген суперфосфат жеткілікті дәрежеде фосфор қышқылымен нәрсіз топыраққа, топырағы нашар жерлерге де жоғарғы әсерін тигізеді. Ғылыми мекемелердiң мәлiметтерi және өндiрiстiк тәжiрибе, егіс кезінде 1 га-ға 50 кг түйiршiктелген суперфосфат енгiзу 1 га астықтың орташа өнімін 2, 5-3, 0 ц-ге жоғарылататын туралы куәландырады. Жүйеде күздiк бидайға тыңайтқыштардың белгілі түрін қабылдауда көктемдiк жемдеу ең алдымен азотты тыңайтқыш болып табылады. Күздіктің азотты тыңайтқыштардың ерте көктемдегi жемдеуiнің биiк тиiмдiлiгi бидай қыстан кейiн солыңқы болып, қарқынды өсуге және жер бетi массаның жинақталуы үшiн азотты көп мөлшерде талап ететіндігімен түсіндіріледі. Топырақтың табиғи құнарлы мобилизацияның арқасында азотта минералды формаларының жинақталуы салдарынан микробиологиялық қызметтi баяулататын процесстер нашар өтедi. Топырақ және ауаның төменгі температурасы, дымқылдықтың жоғарылығы аммонификация және нитрификациялық процесстерiң өтуін бөгелтедi. Күздік азотты тыңайтқыштардың ерте көктемдегi жемдеуi суперфосфаттың фосфорының өсiмдiкке күштірек әсер етуіне мүмкiндiк туғызады, соның арқасында әрдайым орнықты үстеме өнiм алады. Көктемдегi жемдеу азотты тыңайтқышты өте ерте мерзiмдерде шашу керек. Ең жақсысы тыңайтқышты қар еріген бойда, таңертең топырағы қатқақ кезде шашқан дұрыс. Топырақ ерiген бетте шашылған тыңайтқыштар оңай еріп және өсiмдiктердiң түбiрлерге жақын енеді. Көктемдегi жемдеудің кешiгуі ылғида топырақтың тез қабыршақтануына әкеледі және енгiзiлген тыңайтқыштардың әлсiз қолдану салдарынан оның тиiмдiлiгiн күрт төмендетедi. Көп тәжiрибелердің көрсетуі боынша күздіктің жемдеулерiне барлық азотты тыңайтқыштардың формасын (мүсатiр селитрасы, аммони сульфаты, карбамид тағы басқалар) қолдануға болады.

Күздiк бидайдың өнiмiнiң сапасына тыңайтқыштардың ықпалы

Бидай астығының сапасының негiзгi көрсеткiштерi. Бидайдың сапаларын бағалауда формасы, iрiлiгі, түсі, астықтың табиғилылығы, оның шынайылығы тағы басқа белгiлерін есепке алады. Астықтың өлшемi және оның формасы өнiмнiң шығымдылықтарына едәуiр ықпал етедi. Майда және оғаш астықты ұнтақтағанда ұнның сапасы және шығуы төмендейдi. Ұнның шығуы астық табиғатына тығыз байланысты: ол жоғары болған сайын өнiмнiң шығымдылығы да көбiрек. Астықтың түсi оның күйiн, пiсу дәрежесін сипаттайтын жанама көрсеткiш болып табылады. Бидай астықтарының құрамындағы ең маңызды химиялық элементті құрайтын - ақуыз, ол адам қоректенудегi басты орынды алады. Бидай астығының сортына және өсiрудiң шарттарына байланысты ақуыз 8 бен 22% аралығында болады. Ақуыздың негізгі құрама бөлiктерi - амин қышқылы. Бидай астығының ақуызының құрамында 20 әр түрлi амин қышқылдары болады, оның 8-і алмастырылмайтын яғни адам организмында жинақталынбайды. Бұл - триптофан, фенилаланин, метионин, лизин, валин, треонин, изолейцин, лейцин. Адам азығындағы алмастырылмайтын қышқылдардың жоқтығы немесе жеткiлiксiз мөлшері әр түрлi организм қызметiнің бұзылуына әкеледі. Астықтың өте маңызды құрамын болжырлы ақуыздар құрайды, ол қоректiлiк құндылықтарын жоғарылатып қана қоймай сонымен қатар бидай нанынің жоғарғы наубайлы сапасын анықтайды. Бидай астығы болжырының негізгі массасы глиадиндардан және глютениннен тұрады, құрамы 70 пайызға дейін жететін дәннің ақуыздық заты. Бидай астығындағы болжырдың шамасы 10 - нан 3% арасында жатады немесе одан да көп. Бидай дәнiнің түсі қызыл - қоңыр ал шынайылылығы кемiнде 75 пайыздан кем болмау керек. Барлық бидайдың ұндары қуаты бойынша күштi, орташа және әлсiз болып үш топқа бөлінеді. Отандық және шетел ғалымдарының көп зерттеулерi бойынша бидай астығының сапасы топырақ-климаттық шарттарға, сортқа, негіздеушілерге, егiннiң мерзiмдерiне, тыңайтқыштардың басқа факторларына тәуелдi болатынын анықтады. Әсiресе астықтың сапасына жылдам әсер ететін фактор - тыңайтқыштар болып табылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.