Мемлекеттік реттеудің әдістері мен түрлері
Кіріспе
І . тарау. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен әдістемелік негіздері
1.1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы.
1.2.Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
ІІ . тарау. Экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру негіздері
2.1.Мемлекеттің экономиканы реттеу түрлері
2.2.Қазақстанда экономиканы аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І . тарау. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен әдістемелік негіздері
1.1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы.
1.2.Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
ІІ . тарау. Экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру негіздері
2.1.Мемлекеттің экономиканы реттеу түрлері
2.2.Қазақстанда экономиканы аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейінгі аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы реформалау мен шаруашылық жүргізудің нарықтық моделіне өту жөніндегі кең көлемді шараларды жүзеге асыру тәжірибесі – мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық процесстерге араласуы - объективті қажеттілік екендігін түпкілікті түсінуге мәжбүр етті. Оның объективтілігі ұлттық санақ жүргізудің жаңа жүйесіне өту керектігімен, экономикалық дамудың тепе-теңдігін сақтау мүдделері мемлекеттік реттеудің объектісі болып табылатындығымен және макроэкономикалық үрдістердің сандық-сапалық көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде зерттеп отыруды қажет ететіндігімен де түсіндіріледі. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу ролінің күшеюі мемлекетаралық экономикалық интеграциялық объективтілігі және экологияның кең ауқымды мәселелерін әлемдік деңгейде қажеттілігімен байланысты екендігін де атап өту керек. Мұның бәрі де жас экономиканы жан-жақты зерделеу қажеттілігі туралы мәселені күн тәртібінде қойып отыр. Қазіргі нарққа өту кезеңіндеэкономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми-әдістемелік негіздерімен қатар тәжірибесін де танп-білу маңызды рөл атқарады.
1. Мәдешев Б. Нарықтық экономикаға кіріспе. - Алматы, 1994.
2. Жүнісов Б. және т.б. Нарықтақ экономика негіздері. – Алматы, 1995
3. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О. Экономиканы мемелкеттік реттеудің өзекті мәселелрі – Алматы, 2002.
4. Тоқсейітов Р. Экономикалық анықтамалық – Қарағанды, 1999
5. Экономикалық теория негіздері (Әубәкіров – Алматы, 1998)
6. Назарбаев Н. Қазақстан – 2030. – Алматы,1997
7. Елемесов Р. Жатканбаев Е. Государство и рынок – Алматы, 1997.
8. Абдикулов П. Аграрлық сектор экономикасын мемелкеттік реттеу жүйесін қалыптастыру //ҚазҰУ хабаршысы – 2004 - №2-19 б
9. Бабаев С. Астық нарығы // Егемен Қазақстан -2003-23 ақпан – 3 б.
10. Иманова Ж.К. Агроөнеркәсіп кешенінде мемлекеттік реттеуді жетілдірудің негізгі әлемдері // ҚҰУ хабаршысы – 2003 -№3
11. Маратова А. Құрылысы саласындағы еңбекақы жүйесін реттеу //ҚазҰУ хабаршысы – 2003-№3-99 б
12. Мұхамбетова З. Мемлекеттік әлеуметтік реттеудегі фиксалық саясат. //ҚҰУ хабаршысы -2003-?4-12 б
2. Жүнісов Б. және т.б. Нарықтақ экономика негіздері. – Алматы, 1995
3. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О. Экономиканы мемелкеттік реттеудің өзекті мәселелрі – Алматы, 2002.
4. Тоқсейітов Р. Экономикалық анықтамалық – Қарағанды, 1999
5. Экономикалық теория негіздері (Әубәкіров – Алматы, 1998)
6. Назарбаев Н. Қазақстан – 2030. – Алматы,1997
7. Елемесов Р. Жатканбаев Е. Государство и рынок – Алматы, 1997.
8. Абдикулов П. Аграрлық сектор экономикасын мемелкеттік реттеу жүйесін қалыптастыру //ҚазҰУ хабаршысы – 2004 - №2-19 б
9. Бабаев С. Астық нарығы // Егемен Қазақстан -2003-23 ақпан – 3 б.
10. Иманова Ж.К. Агроөнеркәсіп кешенінде мемлекеттік реттеуді жетілдірудің негізгі әлемдері // ҚҰУ хабаршысы – 2003 -№3
11. Маратова А. Құрылысы саласындағы еңбекақы жүйесін реттеу //ҚазҰУ хабаршысы – 2003-№3-99 б
12. Мұхамбетова З. Мемлекеттік әлеуметтік реттеудегі фиксалық саясат. //ҚҰУ хабаршысы -2003-?4-12 б
Жоспар:
Кіріспе
І – тарау. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен
әдістемелік негіздері
1.1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы.
1.2.Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
ІІ – тарау. Экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру
негіздері
2.1.Мемлекеттің экономиканы реттеу түрлері
2.2.Қазақстанда экономиканы аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейінгі аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы
реформалау мен шаруашылық жүргізудің нарықтық моделіне өту жөніндегі кең
көлемді шараларды жүзеге асыру тәжірибесі – мемлекеттің әлеуметтік –
экономикалық процесстерге араласуы - объективті қажеттілік екендігін
түпкілікті түсінуге мәжбүр етті. Оның объективтілігі ұлттық санақ
жүргізудің жаңа жүйесіне өту керектігімен, экономикалық дамудың тепе-
теңдігін сақтау мүдделері мемлекеттік реттеудің объектісі болып
табылатындығымен және макроэкономикалық үрдістердің сандық-сапалық
көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде зерттеп отыруды қажет ететіндігімен
де түсіндіріледі. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу ролінің күшеюі
мемлекетаралық экономикалық интеграциялық объективтілігі және экологияның
кең ауқымды мәселелерін әлемдік деңгейде қажеттілігімен байланысты
екендігін де атап өту керек. Мұның бәрі де жас экономиканы жан-жақты
зерделеу қажеттілігі туралы мәселені күн тәртібінде қойып отыр. Қазіргі
нарққа өту кезеңіндеэкономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми-әдістемелік
негіздерімен қатар тәжірибесін де танп-білу маңызды рөл атқарады.
Мұнда танып-білудің маңыздылығы Қазақстан экономикасы мәселелерінің
түрлері мен әдістерін бір жүйеде лі де зерттеле қоймағандығына байланысты
да біршама арта түседі. Соңғы кезде Ж.О.Ихданов, Ә.О.Орманбеков және т.б.
отандық ғалымдарымыздың баспасөз бетінде және жеке еңбектерңінде
экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері деп көпшілік талқысына
ұсынды. Сол ғалымдарымыздың еңбектерін егжей-тегжейлі талдау жасай отырып,
өз тың тұдырымдамаларды ұсынамын.
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімінің кез келген саласы оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиоталар жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік-шаруашылық процестеріне
олардың тиімді теңгермешіліг мен макроэкономикалық түрақтылығын қамтамассыз
ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық және ұйымдық-құқықты
негізде араласуын білдіреді.
Мемлекеттік реттеу қажеттлігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік – тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың
нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздығының сыртқы әсерлері
болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар
(қызметтер) өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары
мен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындард ескеруді
ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағантандыру және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғи шикізатты тиімді
пайдалану мәселелрі толықтай шет қалатындыға әбден түсінікті. Адамдардың
өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл
мәселенің шешімі ең алдмен мемлекеттің араласуын талап етеді.
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және
олардң сақталуын бақылауға арналған тракжациялық шығындарды төмендетуде де
мемлекеттің ролі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді; ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.
Белгілі шарттылқпен алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер
жүйесін ескере отырып, бұл жүйенің негізін – микроэкономикалық, ал жоғарғы
деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын перамида түрінде
елестетуге болар еді. Макро жән микро экономикалық көрсеткіштердің
бірқалыпты түйісуі пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста
халық шаруашылығын басқарудың аймақтық – салалық органдарының шаруашылық
қызметінің көрсеткіштері басым болады.
Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер)
қозғалысның қорытынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ, онда
пирамида негізінің беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық
қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдайлары жасауға
мүмкіндік беретін, көбінесе қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына
тәуелді нарықтық механизм әректінің тиімділік дәрежесімен анықталады. Бүкіл
әлемдік тәжірибе нарықтық механизмдерді қолданудың тимділік коэффициенті
қоғамдық тауарлар қозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің дәрежесіне
қарай төмендейтіндігін сөзсіз дәлелденген. Ненмесе, керісінше, егер мұндай
реттеудің объективтілігі ескеретін болса, әлгі тиімділік коэффициенттің
мөлшері жоғарлайды.
Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру
мен тұтынуды мемлекеттік және нарықтық реттеудің диалектикалық бірлігінен
туындайды.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері:
Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістемесіне оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы мемлекеттік
реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік ) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процесстердің өзіне және
оның шамасына етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір адрестік сипатта
болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған. Бүл негізінен, экономиканы
шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бәселекелестікті дамытатын,
тұрғындардың тһлем қабілеті бар жағдайларын қолдайтын, әлеуметтік қорғау
саясатын жүзеге аысратын шараларды қамтиды.
Нарықтық жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субъектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық қаракеттің шарттары нәтижесіне сер етумен байланысты.
Енді экономикалық процесстерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреулерін қалай қолданады, осыған қысқа тоқталайық:
1. Фиксалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қыржылар
(субсидия), салық шараары жатады.
Салықтық реттеу фиксалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның
көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
- кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту. Экономикалық өсуді көтермелеу ниетімен мемлекет
бөлек салалар мен өңірлер (мысалы Арал өңірі), шет селолық аудандар мен
еркін экономикалық селолық үшіе салық салудың ерекше жеңілдікпен
қолданылатын тәртібін орнатады. Жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдар
да өзіне берілген билік шеңберіне сол жердегі кәсіпорындарды ынталандырып
отырады. Кейде жеке тұтынатын тауарларға сұранмды шектеу мақсатында салық
төлеушілердің басым мақсатында салық төлеушілердің басым көпшілігі үшін
жанама салықтар мен табысқа салынатын салықтың нарқы да өзгертіледі:
салық нарқы барынша да өзгертіледі: салық нарқы барынша төмен жағдайда
өзгеріске ақша қаражатын жұмсау әдетте өседі, ал салық нарқы барынша жоғары
жағдайда өзгерісті қаржыландыру тиімсіз болады;
- салық нарқын өзгерісіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін өзгерту.
Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзмін өзгерту жатады;
- салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салалық жеңілдіутерді
ендіру капиталдың саларалық құйылымн реттейді. Салық салуға тиісті пайдадан
жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру негізгі
қорларды жаңғыртуды тездетеді.
Несие – ақша саясаты. Мемелкет нақты салалық және аймақтық мәселелрді
шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты
жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонысем бірге, ол бюджеттен тыс
ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жиі
қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
- несиенің пайыз нарықтық өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланатын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгеймен болғаны
абзал;
- эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
(дисконттық) – бұл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен мекемелердің
қысқа мерзімді міндеттемелірен сатып алған жағдайда банктен өндіріп
алынатын қарыз пайының нормасы. Эмиссиялық банк тек қаан коммерциялық
банктердің вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын төмендету көтеру жеке
коммерциялық бантер үшін несеи жарқын қайта қарауға түрткі болады. Несиенің
қымбаттауы (есептеу нарқының өсуі) несиелік және инвестициялық
белсенділікті шектейді, ал оның арзандауы, керісінше іскерлік белсенділікті
көтермелейді;
- эмиссиялық банкке ақша салудың мендетті минмумын арттыру. Эмиссиялық
банктегі коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген ақша)
ерікті ақша салымдарынан (бос резерв) және міндетті ақша салымдарынан
(оларды пайдалануға рұқсат берілмеген) тұрады. Орталық банк, міндетті ақша
салымдрының мөлшерін артыра отырып жеке банктердің несеи қаражаттарын
шектейді, ал олардың мөлшерін азайту арқылы жеке банктердің несие
экспенсиясына мүмкіндік туғызады;
- ашық нарықтағы операциялар. Бұл жағдайда мемлекет өзінің
облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда жеке
несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс
процесін қиындатады. Екінші жағдайда, несие жүйесі қосымша қаражаттармен
толықтыырлады, ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.
Бағалы және табысты реттеу салаты. Фиксалды және несие саясаты көп
жағдайда баға мен табыстарды реттеудің құралы бола алмайды. Сондықтан
мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады. Осы
мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуінің жоғарғы шегін белгілейді,
кейде олардың өсуіне тыйым салады. Дегенмен тікелей шектеулер табыстың
пайда неемсе дивиденд сияқты түрлеріне тартылмайды.
Әкімшлік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар мысалы
қоғамдық пайдалану салаларына (электроэнергетика, көлік) бақылау шаралары,
қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау, әділ бәсеке күресі
деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа да осы
секілді істер кіреді.
Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты – бірнеше айдың ішінде нәтиже
алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде
әңгме экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу, бәсеңдету, жандану
кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік кезеңін тұрақтандыру немесе одан
ары қарай созу туралы болып отыр.
Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер бағаның шамадан тыс
өсуімен күрес немесе инфляцияны тоқтату үшін қолданылады. Қысқа мерзімді
реттеудің бұндай бағыты дефляциялық саясат деп аталды. Ұзақ мерзімді реттеу
– бірнеше жыл бойынша нәтиже алуға есептелген ұдайы өндіріс процесінде
мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Оған белгілі бір уақыт кезеңі
бойынша экономиканың даму қарқынын ұстап тұру, кейбір салаларды
артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістің құрылымын өзгерту,
технологиялық қайта құру, ғылыми-техникалық процессті дамыту мақсатында
жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік – экономикалық
міндеттерді шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын
мақсатты бағдарлама – ұзақ мерзімді реттеудің барынша тиімді түрі болып
табылады. Ондай бағдарламалар мақсатты сипатта, нақты уақыт пен шекке
бағдарланған, орындалуы адресті болады. Олар реттеуші әдістердің барлық
жүйесін қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың теориялық аспектісі
оның экономикалық және әкімшілік әдістерінің арақатынасы мәселерін де
қамтиды. Бұл мәселелер мемлекеттік реттеу көбінесе әкімшілік басқару
түсінігімен байланыстырылатындығынан, ал басқарудың экономикалық әдістері
нарықтың реттейтін өрісінің кеңеюіне мүмкіндік беретіндіктен объективтік
сипатқа ие болады.
2.1. мемлкеттік экономикалық реттеудің түрлері.
Экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерін ұййымдастыру мен қолдану
мәселелрі қарастырылған тұста жағдай мүлдем басқаша болады. Бұл
мәселелердің теориялық аспектісі – сұраныс пен ұсыныс – жалпыэкномикалық
заңның маңызынан туындайды. Олардың теңгермешілігі нарықтық қатынастардың
барлық қатысушылары ұмтылады. Егер олардың бұл ұмтылысы ең соңында
мемлекеттің макроэкономикалық тұрақтылық пен тиімді теңгермешілікке
ұмтылысының негізін құрайтын болса, онда оның реттеуші ролі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І – тарау. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен
әдістемелік негіздері
1.1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы.
1.2.Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
ІІ – тарау. Экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру
негіздері
2.1.Мемлекеттің экономиканы реттеу түрлері
2.2.Қазақстанда экономиканы аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейінгі аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы
реформалау мен шаруашылық жүргізудің нарықтық моделіне өту жөніндегі кең
көлемді шараларды жүзеге асыру тәжірибесі – мемлекеттің әлеуметтік –
экономикалық процесстерге араласуы - объективті қажеттілік екендігін
түпкілікті түсінуге мәжбүр етті. Оның объективтілігі ұлттық санақ
жүргізудің жаңа жүйесіне өту керектігімен, экономикалық дамудың тепе-
теңдігін сақтау мүдделері мемлекеттік реттеудің объектісі болып
табылатындығымен және макроэкономикалық үрдістердің сандық-сапалық
көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде зерттеп отыруды қажет ететіндігімен
де түсіндіріледі. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу ролінің күшеюі
мемлекетаралық экономикалық интеграциялық объективтілігі және экологияның
кең ауқымды мәселелерін әлемдік деңгейде қажеттілігімен байланысты
екендігін де атап өту керек. Мұның бәрі де жас экономиканы жан-жақты
зерделеу қажеттілігі туралы мәселені күн тәртібінде қойып отыр. Қазіргі
нарққа өту кезеңіндеэкономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми-әдістемелік
негіздерімен қатар тәжірибесін де танп-білу маңызды рөл атқарады.
Мұнда танып-білудің маңыздылығы Қазақстан экономикасы мәселелерінің
түрлері мен әдістерін бір жүйеде лі де зерттеле қоймағандығына байланысты
да біршама арта түседі. Соңғы кезде Ж.О.Ихданов, Ә.О.Орманбеков және т.б.
отандық ғалымдарымыздың баспасөз бетінде және жеке еңбектерңінде
экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері деп көпшілік талқысына
ұсынды. Сол ғалымдарымыздың еңбектерін егжей-тегжейлі талдау жасай отырып,
өз тың тұдырымдамаларды ұсынамын.
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімінің кез келген саласы оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиоталар жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік-шаруашылық процестеріне
олардың тиімді теңгермешіліг мен макроэкономикалық түрақтылығын қамтамассыз
ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық және ұйымдық-құқықты
негізде араласуын білдіреді.
Мемлекеттік реттеу қажеттлігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік – тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың
нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздығының сыртқы әсерлері
болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар
(қызметтер) өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары
мен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындард ескеруді
ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағантандыру және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғи шикізатты тиімді
пайдалану мәселелрі толықтай шет қалатындыға әбден түсінікті. Адамдардың
өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл
мәселенің шешімі ең алдмен мемлекеттің араласуын талап етеді.
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және
олардң сақталуын бақылауға арналған тракжациялық шығындарды төмендетуде де
мемлекеттің ролі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді; ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.
Белгілі шарттылқпен алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер
жүйесін ескере отырып, бұл жүйенің негізін – микроэкономикалық, ал жоғарғы
деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын перамида түрінде
елестетуге болар еді. Макро жән микро экономикалық көрсеткіштердің
бірқалыпты түйісуі пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста
халық шаруашылығын басқарудың аймақтық – салалық органдарының шаруашылық
қызметінің көрсеткіштері басым болады.
Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер)
қозғалысның қорытынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ, онда
пирамида негізінің беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық
қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдайлары жасауға
мүмкіндік беретін, көбінесе қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына
тәуелді нарықтық механизм әректінің тиімділік дәрежесімен анықталады. Бүкіл
әлемдік тәжірибе нарықтық механизмдерді қолданудың тимділік коэффициенті
қоғамдық тауарлар қозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің дәрежесіне
қарай төмендейтіндігін сөзсіз дәлелденген. Ненмесе, керісінше, егер мұндай
реттеудің объективтілігі ескеретін болса, әлгі тиімділік коэффициенттің
мөлшері жоғарлайды.
Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру
мен тұтынуды мемлекеттік және нарықтық реттеудің диалектикалық бірлігінен
туындайды.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері:
Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістемесіне оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы мемлекеттік
реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік ) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процесстердің өзіне және
оның шамасына етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір адрестік сипатта
болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған. Бүл негізінен, экономиканы
шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бәселекелестікті дамытатын,
тұрғындардың тһлем қабілеті бар жағдайларын қолдайтын, әлеуметтік қорғау
саясатын жүзеге аысратын шараларды қамтиды.
Нарықтық жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субъектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық қаракеттің шарттары нәтижесіне сер етумен байланысты.
Енді экономикалық процесстерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреулерін қалай қолданады, осыған қысқа тоқталайық:
1. Фиксалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қыржылар
(субсидия), салық шараары жатады.
Салықтық реттеу фиксалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның
көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
- кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту. Экономикалық өсуді көтермелеу ниетімен мемлекет
бөлек салалар мен өңірлер (мысалы Арал өңірі), шет селолық аудандар мен
еркін экономикалық селолық үшіе салық салудың ерекше жеңілдікпен
қолданылатын тәртібін орнатады. Жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдар
да өзіне берілген билік шеңберіне сол жердегі кәсіпорындарды ынталандырып
отырады. Кейде жеке тұтынатын тауарларға сұранмды шектеу мақсатында салық
төлеушілердің басым мақсатында салық төлеушілердің басым көпшілігі үшін
жанама салықтар мен табысқа салынатын салықтың нарқы да өзгертіледі:
салық нарқы барынша да өзгертіледі: салық нарқы барынша төмен жағдайда
өзгеріске ақша қаражатын жұмсау әдетте өседі, ал салық нарқы барынша жоғары
жағдайда өзгерісті қаржыландыру тиімсіз болады;
- салық нарқын өзгерісіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін өзгерту.
Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзмін өзгерту жатады;
- салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салалық жеңілдіутерді
ендіру капиталдың саларалық құйылымн реттейді. Салық салуға тиісті пайдадан
жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру негізгі
қорларды жаңғыртуды тездетеді.
Несие – ақша саясаты. Мемелкет нақты салалық және аймақтық мәселелрді
шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты
жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонысем бірге, ол бюджеттен тыс
ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жиі
қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
- несиенің пайыз нарықтық өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланатын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгеймен болғаны
абзал;
- эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
(дисконттық) – бұл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен мекемелердің
қысқа мерзімді міндеттемелірен сатып алған жағдайда банктен өндіріп
алынатын қарыз пайының нормасы. Эмиссиялық банк тек қаан коммерциялық
банктердің вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын төмендету көтеру жеке
коммерциялық бантер үшін несеи жарқын қайта қарауға түрткі болады. Несиенің
қымбаттауы (есептеу нарқының өсуі) несиелік және инвестициялық
белсенділікті шектейді, ал оның арзандауы, керісінше іскерлік белсенділікті
көтермелейді;
- эмиссиялық банкке ақша салудың мендетті минмумын арттыру. Эмиссиялық
банктегі коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген ақша)
ерікті ақша салымдарынан (бос резерв) және міндетті ақша салымдарынан
(оларды пайдалануға рұқсат берілмеген) тұрады. Орталық банк, міндетті ақша
салымдрының мөлшерін артыра отырып жеке банктердің несеи қаражаттарын
шектейді, ал олардың мөлшерін азайту арқылы жеке банктердің несие
экспенсиясына мүмкіндік туғызады;
- ашық нарықтағы операциялар. Бұл жағдайда мемлекет өзінің
облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда жеке
несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс
процесін қиындатады. Екінші жағдайда, несие жүйесі қосымша қаражаттармен
толықтыырлады, ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.
Бағалы және табысты реттеу салаты. Фиксалды және несие саясаты көп
жағдайда баға мен табыстарды реттеудің құралы бола алмайды. Сондықтан
мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады. Осы
мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуінің жоғарғы шегін белгілейді,
кейде олардың өсуіне тыйым салады. Дегенмен тікелей шектеулер табыстың
пайда неемсе дивиденд сияқты түрлеріне тартылмайды.
Әкімшлік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар мысалы
қоғамдық пайдалану салаларына (электроэнергетика, көлік) бақылау шаралары,
қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау, әділ бәсеке күресі
деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа да осы
секілді істер кіреді.
Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты – бірнеше айдың ішінде нәтиже
алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде
әңгме экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу, бәсеңдету, жандану
кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік кезеңін тұрақтандыру немесе одан
ары қарай созу туралы болып отыр.
Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер бағаның шамадан тыс
өсуімен күрес немесе инфляцияны тоқтату үшін қолданылады. Қысқа мерзімді
реттеудің бұндай бағыты дефляциялық саясат деп аталды. Ұзақ мерзімді реттеу
– бірнеше жыл бойынша нәтиже алуға есептелген ұдайы өндіріс процесінде
мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Оған белгілі бір уақыт кезеңі
бойынша экономиканың даму қарқынын ұстап тұру, кейбір салаларды
артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістің құрылымын өзгерту,
технологиялық қайта құру, ғылыми-техникалық процессті дамыту мақсатында
жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік – экономикалық
міндеттерді шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын
мақсатты бағдарлама – ұзақ мерзімді реттеудің барынша тиімді түрі болып
табылады. Ондай бағдарламалар мақсатты сипатта, нақты уақыт пен шекке
бағдарланған, орындалуы адресті болады. Олар реттеуші әдістердің барлық
жүйесін қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың теориялық аспектісі
оның экономикалық және әкімшілік әдістерінің арақатынасы мәселерін де
қамтиды. Бұл мәселелер мемлекеттік реттеу көбінесе әкімшілік басқару
түсінігімен байланыстырылатындығынан, ал басқарудың экономикалық әдістері
нарықтың реттейтін өрісінің кеңеюіне мүмкіндік беретіндіктен объективтік
сипатқа ие болады.
2.1. мемлкеттік экономикалық реттеудің түрлері.
Экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерін ұййымдастыру мен қолдану
мәселелрі қарастырылған тұста жағдай мүлдем басқаша болады. Бұл
мәселелердің теориялық аспектісі – сұраныс пен ұсыныс – жалпыэкномикалық
заңның маңызынан туындайды. Олардың теңгермешілігі нарықтық қатынастардың
барлық қатысушылары ұмтылады. Егер олардың бұл ұмтылысы ең соңында
мемлекеттің макроэкономикалық тұрақтылық пен тиімді теңгермешілікке
ұмтылысының негізін құрайтын болса, онда оның реттеуші ролі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz