Қазақ жазу тарихына шолу

I. Кіріспе.
1. Қазақ жазу тарихына шолу.
II. Негізгі бөлім.
1. Латын әліпбиінің қазіргі таңда алатын орны.
2. Латын әліпбиінің ерекшелігі.
3. Латын әліпбиіне көшу туралы ұсыныс.
III. Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер

«Бұрынғы ССРО деп аталатын елдегі ана тілін ең алдымен жазуға түсірген халық қазақтардың арғы аталары – ежелгі түріктер болған. Түріктердің жазуы тарихшылар мен тіл мамандарының деректі зерттеулерінде біздің жыл санауымыздан 3-5 ғазыр бұрын пайда болғанын көрсетеді. Орыс жазуының негізі болған славян-кирил жазуынан 12-15 ғасыр бұрын, грузин, армян жазуынан 8-10 ғасыр бұрын шыққан осы түркі жазуы. Сол ертедегі «руникалық» деп аталып кеткен жазу жүйесі қазіргі Монғолиядан бастап Алтай, Талас, Кавказ, Дунай маңдарында – араб шапқыншылары мен мұсылман діні онша жете алмаған аймақтарда көбірек сақталып қалған. Сол жазуды арғы аталарымыз мың жарым жылдан аса қолдаған. Ерте кездерде түріктер басқа да жазуларды қолданған: көне ұйғыр жазуы, манихей жазуы, сирия жазуы, т.б. Сегізінші ғасырда туркі халықтары мекендеген жерлерді арабтар жаулап ала бастады да, бағындырған жерлерінде түркі халықтарының мәдениетін, тілін, көне жазуын жоюға ат салысты.

1. Ә. Қайдари. Кемел елге кемел әліпби керек. - Ана тілі, 30.12.93.
2. Кеңесбай Мұсаұлы. Латынша әліпбиімізге қайтайық,- ZAMAN- Қазақстан, 15.12.95.
3. А. Сейдембеков. «Әріп, дін және мәдениет», «Қазақ әдебиеті», 1990, 25 мамыр, № 21
4. Егемен Қазақстан, 1996 ж., 30 сәуір, № 83.
5. Алтай М.Б. «Латын негізіндегі қазақ әліпбиі» Алматы 1999

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Бұрынғы ССРО деп аталатын елдегі ана тілін ең алдымен жазуға түсірген
халық қазақтардың арғы аталары – ежелгі түріктер болған. Түріктердің жазуы
тарихшылар мен тіл мамандарының деректі зерттеулерінде біздің жыл
санауымыздан 3-5 ғазыр бұрын пайда болғанын көрсетеді. Орыс жазуының негізі
болған славян-кирил жазуынан 12-15 ғасыр бұрын, грузин, армян жазуынан 8-
10 ғасыр бұрын шыққан осы түркі жазуы. Сол ертедегі руникалық деп аталып
кеткен жазу жүйесі қазіргі Монғолиядан бастап Алтай, Талас, Кавказ, Дунай
маңдарында – араб шапқыншылары мен мұсылман діні онша жете алмаған
аймақтарда көбірек сақталып қалған. Сол жазуды арғы аталарымыз мың жарым
жылдан аса қолдаған. Ерте кездерде түріктер басқа да жазуларды қолданған:
көне ұйғыр жазуы, манихей жазуы, сирия жазуы, т.б. Сегізінші ғасырда туркі
халықтары мекендеген жерлерді арабтар жаулап ала бастады да, бағындырған
жерлерінде түркі халықтарының мәдениетін, тілін, көне жазуын жоюға ат
салысты. Түріктердің бұрын қолданып жүрген жазу жүйесін мүлдем құртып
жіберді де оның орнына VII ғасырда, түркі жазуынан мың жылдан кейін пайда
болған, араб тілі үшін жасалған жазуын күштеп енгізді. Осы араб жазу
жүйесі қазақ тілінде де, басқа түркі тілдеріне де қолайлы болмады мұны
жақсы түсінген Ахмет Байтұрсынұлы 1924 жылдарда оған қазақ тіліне
бейімдеп біраз өзгеріс енгізді.
Дегенмен, қазақтар араб әліппесінің қиындықтарынан арыла алмады, соған
байланысты, тағы большевиктердің түркі халықтарын басқа мұсыомандардан
бөліп тастау саясатына байланысты 1929 жылы қазақ жазуы латын алфавитіне
көшірілді.
20-30 жылдардағы түркі халықтары тілдеріне арнап жасалған латынша жазу
тарихта дүние жүзінде жасалған алфавиттердің ішінде ғылыми жетістіктерді
мол пайдаланған ең қолайлы алфавит болатын. Ол жазу көп жылдар бойы
қосып ақылдасуының, мамандардың жанжақты тәжірибеде тексеруі, көп сынауы
нәтижесінде туған, жазуды мұнша алдын ала талқылау тарихта бұрын-соңды
болған емес. Ол ССРО-дағы барлық түркі халықтарына ортақ, бір ізге
келтірілген жазу еді. Бұл жазуға Туркия Түріктері де араб әліппесіне сол
кездегі бірінші президент Ататуріктің ұсынысымен көшті. Осы жазумен
қазақтар 1941 жылға дейін пайдаланды. Сөйтіп, қаны бір түркі халықтары
ортақ жазу жүйесін пайдаланып, бірін-бірі сөйлеу тілінде ғана емес,
жазба түрде де түсінісетін халге келіп еді. Ол жазуды ССРО-ның басқа да
көптеген халықтары қабылдаған болатын.
Бұл жағдай колониялық бөліп-жарып билеу, халықтарды орыстандырып
ассимиляция жасау саясатына қайшы екенін большевиктер кейін білді. Осыны
жақсы түсінген орталықтағы бастықтар бір-біріне өте жақын туыстас түркі
халықтарының басы бірікпес үшін жазудың жаңа төңкерісін жасады. Тәурәттағы
Бабилон мұнарасын құрған халықтардың тілін шатыстырып жіберген әдісті
пайдаланды. 1936 жылдан бастап түркі халықтарының жазуы олардың өз
еркімен деп алдаған жоғардан келген нұсқаулармен орыс – кирил жазуына
көшіріле бастады. Қазақтар оған 1940 жылы көшуге мәжбүр болды.
Орыс жазуына көшірілгендегдегі көздеген тағы бір мақсат – түркі
халықтарын тек орыс тіліне таңып қойып, басқа қазіргі дүниедегі озық
халықтармен тікелей байланыс жасай алмайтын халге келтіру. Осы мақсатты
неғұрлым тиянақты іске асыру үшін барлық түркі халықтарының арасында
мекиептерде, басқа да оқу орындарында Ресей малайларының екінші ана тілі
деп атап кеткен орыс тілін оқыту міндетті түрде үкіметтің қаулысымен
жүргізіліп отырды, бұл да инфориациялық қамаудың тағы бір күшті құралы
болды.
Әрине, кеңес дәуірі кезінде қазақ халқы да, басқа ірі түркі халықтары да
Ресей отаршылдығы мен салыстарғанды тілін дамытуға мүмкіндік алды. Бірақ
бұл мүмкіндік Ресейден бостандық алған басқа халықтардың дамуымен
салыстыруға да болмайтын өте төмен дәрежеде болды. Басқа ірі халықтарды
атамай-ақ, 1918 жылы Ресейден тәуелсіздік алған шағын халықтың елі
Финляндия мен (қазір – 4 млн) қазақтардың (11 млн) елін, жағдайын,
шаруашылығын, тілінің дамуын салыстырып көріңізші, қанша артта қалғанымызды
сонда көресіз.
Түркі халықтарына ортақ болған басқа бұрынғы жазулаға, мәселен, ертеде
Орхон, Енесейдегі жазуға немесе арабшаға көшу керек деген ұсыныстар да
болып жатыр.
Бірақ қазіргі жағдайға шолу жасасақ, болашақты ойласақ, қазақтар үшін,
басқа да түркі халықтары үшін ең тиімдісі латынша жазу.
1930 жылдарында қолданылған латынша жазуымызда барлық түркі тілдері үшін
39 әріп жеткілікті болды, ал қазіргі олардың орысша жазуында 73 әріп бар,
әр елде орысшаға қосылған ерекше ұлттық әріптерді әркім өзінше басқаша
жасаған. Оның үстіне, қазақ және басқа түркі тілдеріне еш керегі жоқ,
оларға жат алфавитті ауырлатып жүрген оннан астам орыс әріптері бар.
Мысплы, қазақ алфавитінде қазақ тіліне керегі жоқ 14 орыс әріпі бар, оларды
тек орысша сөздері айнытпай жазамыз деген принциппен ғана қабылдаған.Егер
әр халық өз бетімен латыншаға қайта берсе, орысша жазуға көшкендегідей
бірімізді-біріміз түсінуден қаламыз. Сондықтан латын жазуына қайтудың
алдында барлық түркі елдерінің жазу мамандары жиналып, бір қонымды
келісімге келгені жөн.
1940 жылға дейін қолданылған латын жазуына негізделген қазақ әріптері
мыналар: A, Ә, В, С, Ç, D, E, G, H, I, Ь, J, K, Q, L, M, N, N1,O, Ө, Р, R,
S, T, U, Ü, Y, Z. Кейіннен орысшадан келген сөздері жазамыз деп қазақ
тіліне жат дыбыстарды беретін F, V, X әріптері қосылған.
Қазір сол латынша алфавитті негізге алып пайдалану үшін мына жобаны
оқырмандардың алдына саламыз. Жоғарғы қатарда жоба, төмендегі қатарда сол
әріптердің қазіргі баламасы.

А Ә В С D E G
PC 437 142 132 153 148 154 129
Unicode 196 228 214 346 220 252

Кирил А а О о У у
PC 866 128 160 142 174 147 227
Unicode 1040 1072 1054 1086 1059 1091

Яғни басқа символдармен бұрын жазылған текстерді Unicode стандартына
көшкен күнде компьютерде оқу, оңдеу үшін арнаулы программа керек.
Компьютерді өзіміз-ақ жасап, оны өзімізге икемдеп аламыз деушілер де
бар. Ал Қазақстанда компьютерді зерттеп жасағанды қойып, оны құрастырумен
айналысатын да ірі компания жоқ.
Алғашқы дарбес компьютер дүние жүзі бойынша осыдан 20 жылдай бұрын
(1975ж) шығарылды. Компьютерді шығарумен негізінен Compag, IBM, Hewlett
Packard, DEC, NEC, Toshiba, т.б. ірі фирмалар айналысады. Олардың үлесіне
дүние жүзілік нарықтағы Сервердің (қуатты компьютердің) 70%, дербес
компьтердің 50%-і, ықшам компьтердің 48%-і тиеді. Сервердің рыногында
5% үлесі бар DEC компаниясының 1996 жылдың алғашқы 9 айдағы таза кірісі 380
млн. Доллар.
Жүздеген программалау тілдері, көптеген деректер базасын басқару жүйесі,
ондаған текст редакторлары, жүздеген арнайы және қолданбалы программалар
бар екенін білмейтін мамандарға компьютерді пайдаланудың тиімділігін,
программалардың күрделілігін, яғни оларды жасауға өте көп қаржы
жұмсалатынын, оларды пайдаланғандағы 9 төл әрпіміздің кодтау кестесінде
жоқтығынан туындайтын қиындықтар туралы түсіндіру жалпы оңай емес.
Microsoft программалардың орыс тіліне бейімдеп, миллиондаған данамен
сатады. Орысшаланған программалар түсінуге қиын ыңғайсыз және миды
керексіз нәрсемен ластандырады. Және бір айта кететін нәрсе – орысшасында
программаның кей кездерде дұрыс жұмыс істемеуіне себеп болатын көптеген
қате болуы да мүмкін. Бұл компания өзінің кең тараған өтімді
программаларын араб тіліне бейімдеп Орта Шығыс елдері, Бірікккен Араб
Эмираты, Сауыд Аравиясы, Египед, Иордания, Ливан, Оман, Катар, Бахрейн және
Кувейтке сатып, пайда таппақшы. Ал ол программалар қазақ тіліне еш уақытта
бейімделмейді, себебі оларды жүз мыңдаған, миллиондаған сатып алушылар
болмайтындықтан, одан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.