«Алтын орда» мемлекетінің құрылуы туралы
Кіріспе
І.Негізгі бөлім
1.1.Ұлыстардың құрылуы
1.2.Алтын Орда мемлекеті
1.3.«Алтын Орда» мемлекетінің құрылуы.
1.4.Алтын Орданың коғамдық құрылысы.
1.5.Алтын Орданын гүлденуі мен құлдырауы.
1.6.Монғол хандарының ұлыс билігі үшін таласы.
1,6.Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары.
Қолданылған әдебиеттер
І.Негізгі бөлім
1.1.Ұлыстардың құрылуы
1.2.Алтын Орда мемлекеті
1.3.«Алтын Орда» мемлекетінің құрылуы.
1.4.Алтын Орданың коғамдық құрылысы.
1.5.Алтын Орданын гүлденуі мен құлдырауы.
1.6.Монғол хандарының ұлыс билігі үшін таласы.
1,6.Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары.
Қолданылған әдебиеттер
Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында (14 – 15 ғасырларда) қазақ рулары Сібірден, Сырдарияға, Ертіспен, Жайық жағасына дейінгі ұлан байтақ жерді иеленді. Қазақ халхы мемлекттілігінің қалыптасуы Алтын Ордада орныққан ұлыстық жүйенің тарихымен тікелей байланысты. Бұл империя Ордаларға, атап айтқанда, Көк Орда және Ақ ордаға бөлінеді, сонғы екеуінің пайда болуының қарастырылып отырған проблемаға тікелей қатысы бар.
Феодалдық бөлшектенуімен үкіметтік билік үшін Шынғыс ұрпақтары арасындағы таластың өріс алуы Алтын Орданы біртіндеп әлсірете береді. 132 жыл (1227 – 1359) әмірін жүргізген билеушілердің ең соңғысы Бати өлген соң 20 жыл ішінде осы әулетте шыққан 15 хан бірін – бірі алмастырды, срайдағы төкерістер үздіксіз жүріп жатты.
Феодалдық бөлшектенуімен үкіметтік билік үшін Шынғыс ұрпақтары арасындағы таластың өріс алуы Алтын Орданы біртіндеп әлсірете береді. 132 жыл (1227 – 1359) әмірін жүргізген билеушілердің ең соңғысы Бати өлген соң 20 жыл ішінде осы әулетте шыққан 15 хан бірін – бірі алмастырды, срайдағы төкерістер үздіксіз жүріп жатты.
1.Отандық тарихтың ілгелі мәселелері., А 2007.- 81 бет.
2.Қазақстан тарихы. Очерк. Алматы,1994.
3.Қазақстан тарихы. 5 – томдық. 3 т. Алматы, 2000.
4.Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы Алматы «Қазақ университеті» 2005 жыл.
5.Қазақстан тарихы. Очерктер- Алматы, 1994
6.Күзембайұлы. Қазақстан тарихы. - Алматы, 1999
7. Ырыспайұлы. Қазақстан Республикасының тарихы.- Алматы, 2000
8.Қазақстан тарихы. Д.Бабаев. Алматы «Рауан» 1996.
9. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Қ.М.Байпақов, Б.Е.Көмеков, К.А.Пищулина. Алматы «Мектеп», 2001.
2.Қазақстан тарихы. Очерк. Алматы,1994.
3.Қазақстан тарихы. 5 – томдық. 3 т. Алматы, 2000.
4.Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы Алматы «Қазақ университеті» 2005 жыл.
5.Қазақстан тарихы. Очерктер- Алматы, 1994
6.Күзембайұлы. Қазақстан тарихы. - Алматы, 1999
7. Ырыспайұлы. Қазақстан Республикасының тарихы.- Алматы, 2000
8.Қазақстан тарихы. Д.Бабаев. Алматы «Рауан» 1996.
9. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Қ.М.Байпақов, Б.Е.Көмеков, К.А.Пищулина. Алматы «Мектеп», 2001.
Жоспар
Кіріспе
І.Негізгі бөлім
1.1.Ұлыстардың құрылуы
1.2.Алтын Орда мемлекеті
1.3.Алтын Орда мемлекетінің құрылуы.
1.4.Алтын Орданың коғамдық құрылысы.
1.5.Алтын Орданын гүлденуі мен құлдырауы.
1.6.Монғол хандарының ұлыс билігі үшін таласы.
1,6.Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары.
Кіріспе
Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында (14 – 15 ғасырларда) қазақ рулары
Сібірден, Сырдарияға, Ертіспен, Жайық жағасына дейінгі ұлан байтақ жерді
иеленді. Қазақ халхы мемлекттілігінің қалыптасуы Алтын Ордада орныққан
ұлыстық жүйенің тарихымен тікелей байланысты. Бұл империя Ордаларға, атап
айтқанда, Көк Орда және Ақ ордаға бөлінеді, сонғы екеуінің пайда болуының
қарастырылып отырған проблемаға тікелей қатысы бар.
Феодалдық бөлшектенуімен үкіметтік билік үшін Шынғыс ұрпақтары
арасындағы таластың өріс алуы Алтын Орданы біртіндеп әлсірете береді. 132
жыл (1227 – 1359) әмірін жүргізген билеушілердің ең соңғысы Бати өлген соң
20 жыл ішінде осы әулетте шыққан 15 хан бірін – бірі алмастырды, срайдағы
төкерістер үздіксіз жүріп жатты.
Алтын Орданың ыдырауы процесінде Қазақстан жерінде жаңа мемлекет Ақ
Орда құрылады, Сырдария алқабының басым көпшілігі, Арал теңізінен солтүстік
шығысқа қарай Еділ мен Сарысу өзендеріне дейнгі дала оның құрамына кірді.
І. Негізгі бөлім
1.1 Ұлыстардың құрылуы.
Ұлан – ғайыр көп жерлерді жаулап алған Шыңғысхан өз көзінің тірісінде
осы жерлерді төрт ұлына енші етіп үлестірді. Шыңғысханның үлкен ұлы Жошыға
Ертіс өзені мен Орал тауларына дейінгі жерлер, одан ары батысқа қарай
монгол атының тұяғы жеткен жерлерге дейінгі аймақтар, оңт
үстікке қарай Каспий мен Арал теңізіне дейінгі жерлер берілді.
Амударияның төменгі жағындағы аймақтар (солтүстік Хорезм) мен Сырдария
өңірі де Жошы ұлысына кірді. Бұл жерлер Жошы ұлысы деп аталды.
Шыңғысханның екінші ұлы Шағатайдың үлесіне Кашкария, Жетісу, Мауараннахр
тиді. Үшінші ұлы Өгедейге батыс Моңғолия мен Тарбағатай аймағы берілді.
Кенже ұлы әкесінің қара шаңырағы Моңғолияны мұраға алды. Бұл үлыстардың
барлығы Қара қорымдағы (Моңғолиядағы) ұлы хақан Шыңғысханға бағынатын
болды. 1227 жылы, 25 тамызда Шыңғысхан жорық алдында ауырып қайтыс болды.
Шыңғысхан қайтыс болғаннан кейін де балалары мен немерелері соғыс
жорықтарын жұргізе берді.
1235 жылы Қарақорымда ашылған құрылтай Шығыс Европаға жорық жасауды
ұйғарды, Шыңғысханның немересі (Жошының баласы) Батихан қолбасшылыққа
тағайындалды. Жүз елу мың әскерді бастап шығыс Европаға жорыққа аттанған
Батихан 1236 – 1242 жылдар аралығында Еділ бойындағы бұлғарларды, орыс
княздықтарды талқандап, Польшаны, Венгрияны, Чехияны, Молдавияны, тағы
басқаларды ойрандап, Адриат теңізінің жағалауына дейін барып, жер шетіне
жеттік деп қайта қайтты да, Еділ сағасына келіп Алтын Орда мемлекеттінің
іргесін қалады.
Шыңғысханның Орта Азия мен Қазақстанды жаулап алуы (1219-1221) және
ол жерлерді ұлыстарға бөлуі натижесінде, қазақ халқының басым көпшілігі
Ертіс өзенінен Еділге дейін созылған Жошы ұлысының құрамына қосылып,
алғашында Алтын Орда хандығына, кейін одан бөлінген Ақ Орда хандығына
қарады. Ежелден бері Іле алқабы мен Жетісу өңірін мекендеген үйсін, дулат,
тағы басқа тайпалар Шағатай хандығына қарады. Шағатай хандығы ыдыраған соң
одан бөлінген Моголстанға бағынды. Бұл хандықтар арасында казіргі мемлекет
шегерасы болған жоқ. Оның үстіне егінші елдер сияқты территортялық басқару
жұйесі емес, ұлыстық басқару жүиесін тұтынған көшпелі тайпалар үшін бұл
бөліктің шектемі шамалы болды. Сол себепті, Жошы ұлысы мен Шағатай
ұлысына, Ақ орда мен Моғолстанға қарасты көшпелі қазақ тайпалары өріс
қоныстарында үнемі бір-бірі мен араласып, қыз алысып құдаласып отырды.
1.2 Алтын орда мемлекеті.
Алтын Орда мемлекеті тарихи әдебиетте қыпшақ ұлысы деп аталды.
Оның себебі бұл территорияны мекендеген халықтардың басым көпшілігі
қыпшақтар еді. бұл мемлекет бұдан бұрын да қыпшақ елі атанып келген еді.
Осы қыпшақ ұлысын еншісіне алған Жошыхан 1227 – жылы қайтыс болды.
Орнына Жошының екінші ұлы Бати хан отырды. Әексінен қалған мұраны місе
тұтпаған Бати хан 1236 жылы қалың қолды бастап Жайық өзенінен (Орал
өзенінінен) өтіп ,Еділ өзені алқабындағы бұлғарларды бағындырды. 1237 жылы
қалың қолды бастап Рязань, Владимир, Москва, Киев, Польшаны, Венгрияны,
Чекияны Молдавияны жаулап алды.
Бати хан 1942 жылға дейін жасаған жорықтары арқалы Алтын Орданың
территориясын кеңейтіп, Ертіс өзенінен Дунай дариясына дейінгі ұлан байтақ
өңірді қол астына қаратты. 1943 жылы Еділ сағасына Сарай қаласын салдырды,
бұл қалада валтынмен аптап , күміспен күптелген сән-салтанатты төңіректің
төрт бұрышынан келген саудагерлер жиналатын сауда алаңы болды. Алтын
Орданың астанасы алғашқы кезде Сарай- Бату қаласында (казіргі Астрахан
маңында) болды. Кейінірек Сарай Беркеге көшірілді.
Бати хан шығыс Европаға жасаган жеті жылдық (1236 – 1242) жорығынан
кейін, Арал теңізінің солтүстік шығыс жағындағы жерлерді ағасы Орда –
Еженге берді.Бұл Ақ Орда деп аталды. Арал теңізінің солтүстікіндегі
жерлерді інісі Шайбанға берді, ол Көк Орда деп аталды. Шайбанға қарасты
төрт омақ ел: косшы, найман, бұйрат және қарлық тайпалары еді. Алтын Орда
жағдайы өзге ұлыстардың қай – қаисысынан да күрделі еді. Онда негізінен
көшпенді мал шаруашылығымен шұғылданған далалық өңір, отырықшы егінші
аймақтар, мәдениеті марқайған қалалар қатар өмір сүрді. Отырықшы аймақтар
мен қала кенттерінде Еділ бұлғарлары,ежелгі хазарлар мен аландар, қала
қыпшақтары, хорезмдіктер, орыстар, армяндар, гректер тұрды.
Алтын Орданың кең-байтақ далалы өңірлерін қыпшақ, қаңлы, арғын,
найман, қоңырат, керей, уақ, т.б. түркі тілдес тайпалар мекендеп, негізінен
мал шаруашылығы кәсібімен айналысты. Алтын Орда халқы этникалық әр-келкі
болғанммен, оның негізгі тұлғасы осы түркі тілдес тайпалар, негізгі әскери
күші қыпшақтар болды. Бұл түркі тілдес тайпалар алдын Шыңғысханға қарсы
қарсыласып көрді, натижеде бәрі де жеңіліс тапқаннан кейін , жаппай бағынды
да , оның жорығына қатнасты.
Алтын Орда хандығы өз құрамына енген түркі тілдес тайпалар мен
халықтардың ежелден келе жатқан ел басқару жұиесін өзгертпей бұрынғы
қалпында қалдырды. Жеогілікті басқару органдарының кызметін бұрынғыша
жергілікті феодалдар атқарып отырды. Алтын Орда ханы жергілікті халықты өз
феодалдары арқылы басқарды. Жергілікті түркі тілдес тайпалардың феодал
шонжарлары мен моңгол әскерлерінің феодал шонжарлары арасындағы ауыз
жаласқан одақ барған сайын күшейіп, олар өз ара құдаласып қыз алысты.
Моңголдармен мен түркі тілдес халықтың шонжарлары бұдан бұрын да қыз
алысып қыз беріскен. Мысалы: Шыңғысханның шешесі Ұлұн Еке ханым коңырат
қызы, Шыңғыстың байбішесі Бөрте де коңырат қызы, екінші әйелі Хот оқтай
меркіт қызы, Жошы ханның бір әиелі Сартақ коңырат қызы, енді бір әйелі
Бектумыш керей қызы болатын. Ал Шыңғысхан бір қызын ұйғыр идиқұтына, енді
бір қызын қарлұк Арысланханға берген. Жошы хан өзінің үлкен қызын Бикені
қаңлының ұлыс – бегі Тұгырылдың баласы Сұнақ тегінге берген. Бұл барыс
Алтын Орда дәуірінде одан әрі ұдей түсті. Моңғол шонжарларының балалары
аналарының тілін үйреніп түрікше тілі шықты, бұл жағдай жаулап
алушылардың жергілікті халыққа сіңісіп кетуін тездетті. Келе–келе монгол
хандары қыпшақ тілінде сөилейтін болды. Сөитіп Алтын Орда мемлекетінің
ресми әдеби тілі қыпшақ тілі болды.
13 – ғасырда Шыңғысқан ұлы монғол патшалығының тәуелді үлесі болған
Жошы ұлысы көп ұзамайақ өз алдына дербес мемлекетке айналды. Бұл мемлекет
Жұңғонның тарихи деректерінде қыпшақ ордасы шығыс деректерінде көк
орда, орыс жылнамаларында алтын орда деп аталды. Бати өлгенен кейін
(1256 жылы), Берке (1257 – 1266), Мөңкетемір (1266 – 1280), Туда Мөңке
(1280 – 1287), Төлебұқа (1287 – 1291), Тоқты (1291 – 1312), Өзбек (1312 –
1342), Жәнібек (1342 – 1357) хандар тұсында Алтын Орданың қуаты кемеліне
келіп, билігі мейлінше күшейді. Егер Жошы мен Бати Монғолиядаы ұлы ханға
бағынышты болса, ал Беркеден бастап Алтын Орда хандары өдерін тәуелсізбіз
деп санады.
Алтын Орда феодалдық мемлекет еді. Алайда Алтын Ордада жасаған
халықтардың даму дәрежесі әр келкі болды. Оның Еділ алқабы, Бұлға, Хорезм,
Кырым, және Солтүстік Кавказ қатарлы дамыған отырықшы – егінші аймақтарында
феодалдық қатынастар үстем болды. Ал далалық мекенді мекендеп, негізінен
мал шаруашылығымен шұғылданған түркі тілдес тайпалармен түріктенген манғол
тайпалары арасында жартылай патриархалдық, жартылай феодалдық қатынас өмір
сүрді.
Алтын Орданың мемлекеттік құрылымы әскери негізінде болды. Алтын
Орданың билеуші хан ондағы барлық қарулы күштердің бас қолбасшысы саналды.
Мемлекет билігінің белді ұйымы - әскери феодал – шонжарлар мен алпауыт
бектердің құрылтайы болды. Шешуші кезеңдерде осы құрылтайлар ашылып,
мемлекет тағдырына қатысты, маңызды саяси, әскери мәселелерді ақылдасып
шешіп отырды. Алтын Орда қарулы күштер оң қол (борангор) сол қол (жұңғар)
деп екі қолға (қанатқа) бөлінді. Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы хан өлген соң
(1227), оған мұрагерлік еткен Жошының үлкен ұлы, Бати хан қарулы қүштердің
оң қанатын тікелей өзі басқарды да, сол қанатын ағасы Орда Еженнің
басқаруына берді. Қарулы күштердің әрқаисы қанаты: түмендік, мыңдық, жүздік
және ондықтарга бөлінді, оларды түмен басы, мыңбасы, ж
Алтын Орда халқының басым көпшілігі түркі текті ру тайпалар,
халықтар солардың қыпшақтар, оғыздар болды. Сондықтан Алтын Орда дәуірінің
әдебиеті түркі тайпалары мен халықтарының бәрі не бірдей түсінікті,
солардың әдебй тілі шағатай тілінде, әсіресе оның қыпшақ оғыз яғни
солтүстік диалектісінде жасалды. Бүл дәуірде жасба әдебиеттің асыл мүралары
жарыққа шықты. 1233 жылы Алтын Орда ақыны Али Қиса Жүсіп дастанын жазды.
1303 жылы қыпшақ тілі сөздігі және әдеби мұра (қодекс – куманикумыс)
жазылды. 1341 – 1342 жылдары қыпшақ ақыны Құтбыттың- Хұсырау – Шырын
дастаны дүниеге келді.Махмұд Әли ұлы( На жи ұлпарадис) кітабын жазды. 1359
жылы Ахмет Хорезмидің махаббат дастаны - махаббат нама жарыққа шықты.
Алтын Орда хандығы берік мемлекеттік бірлестік болмады, оның халқы ала
– ғүла, әлеуметтік және мадаени даму дәрежесі әркелкі әкономикалық,
негізі әлсіз еді. 1342 – 1357 жылдары Алтын Орданы билеген Жанибек хан
өлгеннен соң, Шыңғыс тұқымынан тараған билеуші топтар арасында хан тағына
таласқан феодалдық қырқыс өріса алып, біркезде күшейіп дәуірлеген Алтын
Орда мемлекетін ала жылан аш балық жегідей жеді. Осындай қат – қабат
қайшылықтар натижесінде әлсіреген Алтын Орда ХІV ғасырдың екінші жартысында
өз-ара тәуелсіз бірнеше аймаққа бөлінді. Жошы хан өлген соң шығыс дешті
қыпшақты ұлесіне алған Орда Ежен және оның мұрагерлері Алтын Орданың
шығысындағы ұлан –байтақ өңірде- дешті қыпшақта қазақ ру – тайпаларын
тұлға еткен дербес Ақ Орда мемлекетін құрды. 1380 жылы Куликов даласындағы
зор шайқаста Алтын Орданың Мамай бастаған қалың қолын жеңген орыс княздары
Алтын Ордадан тәуелсіздік алды. Алтын Ордадан бірте – бірте Крым, Еділ
бұлгарлары бөлініп шықты, Хорезм Темір мемлекетіне тауелді болды.
Алтын Орда мемлекеті мен Ақ Орда мемлекеті арасында елеулі айырмашылық
барды: Алтын Орда - әлеуметтік және мәдени даму дәрежесі әркелкі, түрлі
тілде сөйлейтін сан алуан халықтарды жаулап алу негізінде әскери күшпен бір
мемлекетке бағындырылған (қырық құрау), шаруашылық негізі әлсіз, этникалық
жақтан ала – құла ел болатын. Осындай қат-қабат қайшылықтар мен тартыстар
нәтижесінде әлсіреген Алтын Орда 14-ғасырдың екінші жартысында өзара
тәуелсіз бірнеше аймаққа бөлінді. Жошы хан өлген соң шығыс дешті қыпшақты
үлесіне алган Ордд Ежен және оның мұрагерлері Алтын Орданың шығысындағы
ұлан-байтақ өңірде — дешті қыпшақта қазақ ру-тайпаларын тұлға еткен дербес
Ақ Орда мемлекетін құрды. 1380-жылы Куликов даласындағы зор шайқаста Алтын
Орданың Мамай бастаған қалың қолын жеңген орыс княздары Алтын Ордадан
тәуелсіздік алды. Алтын Ордадан бірте-бірте Қырым, Еділ бұлгарлары бөлініп
шықты, Хорезм Темір мемлекетіне тәуелді болды.
14-ғасырдың аяқ шенінде Алтын Орданы билеген Тоқтамыс хан мен Орта
Азияны билеген Әмір Темір арасында сұрапыл соғыстар болды. 1391 — 1395-
жылдары Әмір Темір екі рет Алтын Ордаға жорық жасады. 1391-жылы Әмір Темір
екі жүз мың әскермен Алтын Ордаға шабуыл жасады, 1395-жылы Алтын Орданың
ханы Тоқтамыстың әскерін талкдндап, оның астанасы Сарай-Беркен басып алып,
бас көтертпестей күйрете соққы берді. Езілген халықтардың Алтын Орда
үстемдігіне қарсы күрестері, ішкі феодалдық тартыстар мен сыртқы соғыстар
салдарынан. Алтын Орда мемлекеті бірте-бірте ыдырап, ақырында құлады.
ҚАЗАҚСТАН МОНҒОЛ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДА
Алтын Орда мемлекетінің құрылуы. Қазақстан аумағы үш монгол ұлысының
кұрамына енді: үлкен (далалық) бөлігі Жошы ұлысына, Оңтүстік жөне Оңтүстік-
Шығыс Казакстан Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей
ұлысына карады. Жошы ұлысы Ертістен батысқа қарайғы ұлан-ғайыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І.Негізгі бөлім
1.1.Ұлыстардың құрылуы
1.2.Алтын Орда мемлекеті
1.3.Алтын Орда мемлекетінің құрылуы.
1.4.Алтын Орданың коғамдық құрылысы.
1.5.Алтын Орданын гүлденуі мен құлдырауы.
1.6.Монғол хандарының ұлыс билігі үшін таласы.
1,6.Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары.
Кіріспе
Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында (14 – 15 ғасырларда) қазақ рулары
Сібірден, Сырдарияға, Ертіспен, Жайық жағасына дейінгі ұлан байтақ жерді
иеленді. Қазақ халхы мемлекттілігінің қалыптасуы Алтын Ордада орныққан
ұлыстық жүйенің тарихымен тікелей байланысты. Бұл империя Ордаларға, атап
айтқанда, Көк Орда және Ақ ордаға бөлінеді, сонғы екеуінің пайда болуының
қарастырылып отырған проблемаға тікелей қатысы бар.
Феодалдық бөлшектенуімен үкіметтік билік үшін Шынғыс ұрпақтары
арасындағы таластың өріс алуы Алтын Орданы біртіндеп әлсірете береді. 132
жыл (1227 – 1359) әмірін жүргізген билеушілердің ең соңғысы Бати өлген соң
20 жыл ішінде осы әулетте шыққан 15 хан бірін – бірі алмастырды, срайдағы
төкерістер үздіксіз жүріп жатты.
Алтын Орданың ыдырауы процесінде Қазақстан жерінде жаңа мемлекет Ақ
Орда құрылады, Сырдария алқабының басым көпшілігі, Арал теңізінен солтүстік
шығысқа қарай Еділ мен Сарысу өзендеріне дейнгі дала оның құрамына кірді.
І. Негізгі бөлім
1.1 Ұлыстардың құрылуы.
Ұлан – ғайыр көп жерлерді жаулап алған Шыңғысхан өз көзінің тірісінде
осы жерлерді төрт ұлына енші етіп үлестірді. Шыңғысханның үлкен ұлы Жошыға
Ертіс өзені мен Орал тауларына дейінгі жерлер, одан ары батысқа қарай
монгол атының тұяғы жеткен жерлерге дейінгі аймақтар, оңт
үстікке қарай Каспий мен Арал теңізіне дейінгі жерлер берілді.
Амударияның төменгі жағындағы аймақтар (солтүстік Хорезм) мен Сырдария
өңірі де Жошы ұлысына кірді. Бұл жерлер Жошы ұлысы деп аталды.
Шыңғысханның екінші ұлы Шағатайдың үлесіне Кашкария, Жетісу, Мауараннахр
тиді. Үшінші ұлы Өгедейге батыс Моңғолия мен Тарбағатай аймағы берілді.
Кенже ұлы әкесінің қара шаңырағы Моңғолияны мұраға алды. Бұл үлыстардың
барлығы Қара қорымдағы (Моңғолиядағы) ұлы хақан Шыңғысханға бағынатын
болды. 1227 жылы, 25 тамызда Шыңғысхан жорық алдында ауырып қайтыс болды.
Шыңғысхан қайтыс болғаннан кейін де балалары мен немерелері соғыс
жорықтарын жұргізе берді.
1235 жылы Қарақорымда ашылған құрылтай Шығыс Европаға жорық жасауды
ұйғарды, Шыңғысханның немересі (Жошының баласы) Батихан қолбасшылыққа
тағайындалды. Жүз елу мың әскерді бастап шығыс Европаға жорыққа аттанған
Батихан 1236 – 1242 жылдар аралығында Еділ бойындағы бұлғарларды, орыс
княздықтарды талқандап, Польшаны, Венгрияны, Чехияны, Молдавияны, тағы
басқаларды ойрандап, Адриат теңізінің жағалауына дейін барып, жер шетіне
жеттік деп қайта қайтты да, Еділ сағасына келіп Алтын Орда мемлекеттінің
іргесін қалады.
Шыңғысханның Орта Азия мен Қазақстанды жаулап алуы (1219-1221) және
ол жерлерді ұлыстарға бөлуі натижесінде, қазақ халқының басым көпшілігі
Ертіс өзенінен Еділге дейін созылған Жошы ұлысының құрамына қосылып,
алғашында Алтын Орда хандығына, кейін одан бөлінген Ақ Орда хандығына
қарады. Ежелден бері Іле алқабы мен Жетісу өңірін мекендеген үйсін, дулат,
тағы басқа тайпалар Шағатай хандығына қарады. Шағатай хандығы ыдыраған соң
одан бөлінген Моголстанға бағынды. Бұл хандықтар арасында казіргі мемлекет
шегерасы болған жоқ. Оның үстіне егінші елдер сияқты территортялық басқару
жұйесі емес, ұлыстық басқару жүиесін тұтынған көшпелі тайпалар үшін бұл
бөліктің шектемі шамалы болды. Сол себепті, Жошы ұлысы мен Шағатай
ұлысына, Ақ орда мен Моғолстанға қарасты көшпелі қазақ тайпалары өріс
қоныстарында үнемі бір-бірі мен араласып, қыз алысып құдаласып отырды.
1.2 Алтын орда мемлекеті.
Алтын Орда мемлекеті тарихи әдебиетте қыпшақ ұлысы деп аталды.
Оның себебі бұл территорияны мекендеген халықтардың басым көпшілігі
қыпшақтар еді. бұл мемлекет бұдан бұрын да қыпшақ елі атанып келген еді.
Осы қыпшақ ұлысын еншісіне алған Жошыхан 1227 – жылы қайтыс болды.
Орнына Жошының екінші ұлы Бати хан отырды. Әексінен қалған мұраны місе
тұтпаған Бати хан 1236 жылы қалың қолды бастап Жайық өзенінен (Орал
өзенінінен) өтіп ,Еділ өзені алқабындағы бұлғарларды бағындырды. 1237 жылы
қалың қолды бастап Рязань, Владимир, Москва, Киев, Польшаны, Венгрияны,
Чекияны Молдавияны жаулап алды.
Бати хан 1942 жылға дейін жасаған жорықтары арқалы Алтын Орданың
территориясын кеңейтіп, Ертіс өзенінен Дунай дариясына дейінгі ұлан байтақ
өңірді қол астына қаратты. 1943 жылы Еділ сағасына Сарай қаласын салдырды,
бұл қалада валтынмен аптап , күміспен күптелген сән-салтанатты төңіректің
төрт бұрышынан келген саудагерлер жиналатын сауда алаңы болды. Алтын
Орданың астанасы алғашқы кезде Сарай- Бату қаласында (казіргі Астрахан
маңында) болды. Кейінірек Сарай Беркеге көшірілді.
Бати хан шығыс Европаға жасаган жеті жылдық (1236 – 1242) жорығынан
кейін, Арал теңізінің солтүстік шығыс жағындағы жерлерді ағасы Орда –
Еженге берді.Бұл Ақ Орда деп аталды. Арал теңізінің солтүстікіндегі
жерлерді інісі Шайбанға берді, ол Көк Орда деп аталды. Шайбанға қарасты
төрт омақ ел: косшы, найман, бұйрат және қарлық тайпалары еді. Алтын Орда
жағдайы өзге ұлыстардың қай – қаисысынан да күрделі еді. Онда негізінен
көшпенді мал шаруашылығымен шұғылданған далалық өңір, отырықшы егінші
аймақтар, мәдениеті марқайған қалалар қатар өмір сүрді. Отырықшы аймақтар
мен қала кенттерінде Еділ бұлғарлары,ежелгі хазарлар мен аландар, қала
қыпшақтары, хорезмдіктер, орыстар, армяндар, гректер тұрды.
Алтын Орданың кең-байтақ далалы өңірлерін қыпшақ, қаңлы, арғын,
найман, қоңырат, керей, уақ, т.б. түркі тілдес тайпалар мекендеп, негізінен
мал шаруашылығы кәсібімен айналысты. Алтын Орда халқы этникалық әр-келкі
болғанммен, оның негізгі тұлғасы осы түркі тілдес тайпалар, негізгі әскери
күші қыпшақтар болды. Бұл түркі тілдес тайпалар алдын Шыңғысханға қарсы
қарсыласып көрді, натижеде бәрі де жеңіліс тапқаннан кейін , жаппай бағынды
да , оның жорығына қатнасты.
Алтын Орда хандығы өз құрамына енген түркі тілдес тайпалар мен
халықтардың ежелден келе жатқан ел басқару жұиесін өзгертпей бұрынғы
қалпында қалдырды. Жеогілікті басқару органдарының кызметін бұрынғыша
жергілікті феодалдар атқарып отырды. Алтын Орда ханы жергілікті халықты өз
феодалдары арқылы басқарды. Жергілікті түркі тілдес тайпалардың феодал
шонжарлары мен моңгол әскерлерінің феодал шонжарлары арасындағы ауыз
жаласқан одақ барған сайын күшейіп, олар өз ара құдаласып қыз алысты.
Моңголдармен мен түркі тілдес халықтың шонжарлары бұдан бұрын да қыз
алысып қыз беріскен. Мысалы: Шыңғысханның шешесі Ұлұн Еке ханым коңырат
қызы, Шыңғыстың байбішесі Бөрте де коңырат қызы, екінші әйелі Хот оқтай
меркіт қызы, Жошы ханның бір әиелі Сартақ коңырат қызы, енді бір әйелі
Бектумыш керей қызы болатын. Ал Шыңғысхан бір қызын ұйғыр идиқұтына, енді
бір қызын қарлұк Арысланханға берген. Жошы хан өзінің үлкен қызын Бикені
қаңлының ұлыс – бегі Тұгырылдың баласы Сұнақ тегінге берген. Бұл барыс
Алтын Орда дәуірінде одан әрі ұдей түсті. Моңғол шонжарларының балалары
аналарының тілін үйреніп түрікше тілі шықты, бұл жағдай жаулап
алушылардың жергілікті халыққа сіңісіп кетуін тездетті. Келе–келе монгол
хандары қыпшақ тілінде сөилейтін болды. Сөитіп Алтын Орда мемлекетінің
ресми әдеби тілі қыпшақ тілі болды.
13 – ғасырда Шыңғысқан ұлы монғол патшалығының тәуелді үлесі болған
Жошы ұлысы көп ұзамайақ өз алдына дербес мемлекетке айналды. Бұл мемлекет
Жұңғонның тарихи деректерінде қыпшақ ордасы шығыс деректерінде көк
орда, орыс жылнамаларында алтын орда деп аталды. Бати өлгенен кейін
(1256 жылы), Берке (1257 – 1266), Мөңкетемір (1266 – 1280), Туда Мөңке
(1280 – 1287), Төлебұқа (1287 – 1291), Тоқты (1291 – 1312), Өзбек (1312 –
1342), Жәнібек (1342 – 1357) хандар тұсында Алтын Орданың қуаты кемеліне
келіп, билігі мейлінше күшейді. Егер Жошы мен Бати Монғолиядаы ұлы ханға
бағынышты болса, ал Беркеден бастап Алтын Орда хандары өдерін тәуелсізбіз
деп санады.
Алтын Орда феодалдық мемлекет еді. Алайда Алтын Ордада жасаған
халықтардың даму дәрежесі әр келкі болды. Оның Еділ алқабы, Бұлға, Хорезм,
Кырым, және Солтүстік Кавказ қатарлы дамыған отырықшы – егінші аймақтарында
феодалдық қатынастар үстем болды. Ал далалық мекенді мекендеп, негізінен
мал шаруашылығымен шұғылданған түркі тілдес тайпалармен түріктенген манғол
тайпалары арасында жартылай патриархалдық, жартылай феодалдық қатынас өмір
сүрді.
Алтын Орданың мемлекеттік құрылымы әскери негізінде болды. Алтын
Орданың билеуші хан ондағы барлық қарулы күштердің бас қолбасшысы саналды.
Мемлекет билігінің белді ұйымы - әскери феодал – шонжарлар мен алпауыт
бектердің құрылтайы болды. Шешуші кезеңдерде осы құрылтайлар ашылып,
мемлекет тағдырына қатысты, маңызды саяси, әскери мәселелерді ақылдасып
шешіп отырды. Алтын Орда қарулы күштер оң қол (борангор) сол қол (жұңғар)
деп екі қолға (қанатқа) бөлінді. Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы хан өлген соң
(1227), оған мұрагерлік еткен Жошының үлкен ұлы, Бати хан қарулы қүштердің
оң қанатын тікелей өзі басқарды да, сол қанатын ағасы Орда Еженнің
басқаруына берді. Қарулы күштердің әрқаисы қанаты: түмендік, мыңдық, жүздік
және ондықтарга бөлінді, оларды түмен басы, мыңбасы, ж
Алтын Орда халқының басым көпшілігі түркі текті ру тайпалар,
халықтар солардың қыпшақтар, оғыздар болды. Сондықтан Алтын Орда дәуірінің
әдебиеті түркі тайпалары мен халықтарының бәрі не бірдей түсінікті,
солардың әдебй тілі шағатай тілінде, әсіресе оның қыпшақ оғыз яғни
солтүстік диалектісінде жасалды. Бүл дәуірде жасба әдебиеттің асыл мүралары
жарыққа шықты. 1233 жылы Алтын Орда ақыны Али Қиса Жүсіп дастанын жазды.
1303 жылы қыпшақ тілі сөздігі және әдеби мұра (қодекс – куманикумыс)
жазылды. 1341 – 1342 жылдары қыпшақ ақыны Құтбыттың- Хұсырау – Шырын
дастаны дүниеге келді.Махмұд Әли ұлы( На жи ұлпарадис) кітабын жазды. 1359
жылы Ахмет Хорезмидің махаббат дастаны - махаббат нама жарыққа шықты.
Алтын Орда хандығы берік мемлекеттік бірлестік болмады, оның халқы ала
– ғүла, әлеуметтік және мадаени даму дәрежесі әркелкі әкономикалық,
негізі әлсіз еді. 1342 – 1357 жылдары Алтын Орданы билеген Жанибек хан
өлгеннен соң, Шыңғыс тұқымынан тараған билеуші топтар арасында хан тағына
таласқан феодалдық қырқыс өріса алып, біркезде күшейіп дәуірлеген Алтын
Орда мемлекетін ала жылан аш балық жегідей жеді. Осындай қат – қабат
қайшылықтар натижесінде әлсіреген Алтын Орда ХІV ғасырдың екінші жартысында
өз-ара тәуелсіз бірнеше аймаққа бөлінді. Жошы хан өлген соң шығыс дешті
қыпшақты ұлесіне алған Орда Ежен және оның мұрагерлері Алтын Орданың
шығысындағы ұлан –байтақ өңірде- дешті қыпшақта қазақ ру – тайпаларын
тұлға еткен дербес Ақ Орда мемлекетін құрды. 1380 жылы Куликов даласындағы
зор шайқаста Алтын Орданың Мамай бастаған қалың қолын жеңген орыс княздары
Алтын Ордадан тәуелсіздік алды. Алтын Ордадан бірте – бірте Крым, Еділ
бұлгарлары бөлініп шықты, Хорезм Темір мемлекетіне тауелді болды.
Алтын Орда мемлекеті мен Ақ Орда мемлекеті арасында елеулі айырмашылық
барды: Алтын Орда - әлеуметтік және мәдени даму дәрежесі әркелкі, түрлі
тілде сөйлейтін сан алуан халықтарды жаулап алу негізінде әскери күшпен бір
мемлекетке бағындырылған (қырық құрау), шаруашылық негізі әлсіз, этникалық
жақтан ала – құла ел болатын. Осындай қат-қабат қайшылықтар мен тартыстар
нәтижесінде әлсіреген Алтын Орда 14-ғасырдың екінші жартысында өзара
тәуелсіз бірнеше аймаққа бөлінді. Жошы хан өлген соң шығыс дешті қыпшақты
үлесіне алган Ордд Ежен және оның мұрагерлері Алтын Орданың шығысындағы
ұлан-байтақ өңірде — дешті қыпшақта қазақ ру-тайпаларын тұлға еткен дербес
Ақ Орда мемлекетін құрды. 1380-жылы Куликов даласындағы зор шайқаста Алтын
Орданың Мамай бастаған қалың қолын жеңген орыс княздары Алтын Ордадан
тәуелсіздік алды. Алтын Ордадан бірте-бірте Қырым, Еділ бұлгарлары бөлініп
шықты, Хорезм Темір мемлекетіне тәуелді болды.
14-ғасырдың аяқ шенінде Алтын Орданы билеген Тоқтамыс хан мен Орта
Азияны билеген Әмір Темір арасында сұрапыл соғыстар болды. 1391 — 1395-
жылдары Әмір Темір екі рет Алтын Ордаға жорық жасады. 1391-жылы Әмір Темір
екі жүз мың әскермен Алтын Ордаға шабуыл жасады, 1395-жылы Алтын Орданың
ханы Тоқтамыстың әскерін талкдндап, оның астанасы Сарай-Беркен басып алып,
бас көтертпестей күйрете соққы берді. Езілген халықтардың Алтын Орда
үстемдігіне қарсы күрестері, ішкі феодалдық тартыстар мен сыртқы соғыстар
салдарынан. Алтын Орда мемлекеті бірте-бірте ыдырап, ақырында құлады.
ҚАЗАҚСТАН МОНҒОЛ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДА
Алтын Орда мемлекетінің құрылуы. Қазақстан аумағы үш монгол ұлысының
кұрамына енді: үлкен (далалық) бөлігі Жошы ұлысына, Оңтүстік жөне Оңтүстік-
Шығыс Казакстан Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей
ұлысына карады. Жошы ұлысы Ертістен батысқа қарайғы ұлан-ғайыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz