Қоғамдық және құқықтық сана
Кіріспе
1. Қоғамдық және құқықтық сананың түсінігі мен мазмұны
2. Қазақстанда құқықтық сананы жақсарту бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қоғамдық және құқықтық сананың түсінігі мен мазмұны
2. Қазақстанда құқықтық сананы жақсарту бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән ең жоғары нысаны. Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің (түйсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б.) заңды нәтижесі болып табылады. Сана – шындықты бейнелеудің механизмі мен нысандарын тарихи дамудың сатыларына сәйкес айқындайтын философия, социология мен психологияның және жалпы танымның ең басты категорияларының, бірі. Сана негізінен жеке адам санасы және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді. Сана адамдардың қоғамдық-өндірістік іс-әрекетімен еңбек процесінде пайда болып, тілдің шығуымен тығыз байланыста қалыптасады. Қай дәуірде болмасын адам туғаннан бастап алдыңғы ұрпақ жасап кеткен заттық дүниеге тап болады да, тек сол заттық дүниені белгілі мақсатта пайдаланып үйренгенде ғана ол саналы адам болып қалыптасады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі.
3. Бейсенова А., Біржанова К. Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық негіздерін оқып үйренушілерге көмек. Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
4. Сапаргалиев Г.С. Основы государства и права Казахстана. Алматы, 1994.
5. Сапаргалиев Г.С. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы: Жеті Жарғы, 1996.
6. Ибраева А.С. Заң терминдерінің қазақша-орысша және орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Алматы: Жеті Жарғы, 1996.
7. Теория государства и права. /Под ред. Профессора М.Н.Марченко. МГУ, 1996.
8. Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
9. Сапаргалиев Г.С. Основы государства и права. Учебное пособие. Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
10. Спиридонов Л.И. Теория государства и права. М., 1995.
11. Общая теория и права./Под ред. А.С. Пиголкина. М., 1996.
12. Теория государства и права./Под ред. М.Н. Марченко М., 1998.
13. Теория государства и права в схемах и определениях. В.К. Бабаев, В.М. Баранов, В.А. Толстик М.,1998.
14. Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. Мемлекет пен құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі.
3. Бейсенова А., Біржанова К. Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық негіздерін оқып үйренушілерге көмек. Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
4. Сапаргалиев Г.С. Основы государства и права Казахстана. Алматы, 1994.
5. Сапаргалиев Г.С. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы: Жеті Жарғы, 1996.
6. Ибраева А.С. Заң терминдерінің қазақша-орысша және орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Алматы: Жеті Жарғы, 1996.
7. Теория государства и права. /Под ред. Профессора М.Н.Марченко. МГУ, 1996.
8. Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
9. Сапаргалиев Г.С. Основы государства и права. Учебное пособие. Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
10. Спиридонов Л.И. Теория государства и права. М., 1995.
11. Общая теория и права./Под ред. А.С. Пиголкина. М., 1996.
12. Теория государства и права./Под ред. М.Н. Марченко М., 1998.
13. Теория государства и права в схемах и определениях. В.К. Бабаев, В.М. Баранов, В.А. Толстик М.,1998.
14. Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. Мемлекет пен құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА
Жоспары
Кіріспе
1. Қоғамдық және құқықтық сананың түсінігі мен мазмұны
2. Қазақстанда құқықтық сананы жақсарту бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән ең
жоғары нысаны. Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын,
мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің
(түйсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б.) заңды нәтижесі болып табылады. Сана
– шындықты бейнелеудің механизмі мен нысандарын тарихи дамудың сатыларына
сәйкес айқындайтын философия, социология мен психологияның және жалпы
танымның ең басты категорияларының, бірі. Сана негізінен жеке адам санасы
және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді. Сана адамдардың қоғамдық-
өндірістік іс-әрекетімен еңбек процесінде пайда болып, тілдің шығуымен
тығыз байланыста қалыптасады. Қай дәуірде болмасын адам туғаннан бастап
алдыңғы ұрпақ жасап кеткен заттық дүниеге тап болады да, тек сол заттық
дүниені белгілі мақсатта пайдаланып үйренгенде ғана ол саналы адам болып
қалыптасады.
1. Қоғамдық және құқықтық сананың түсінігі мен мазмұны
Адам тарихи қалыптасқан іс-әрекеттер, дағды мен тәсілдерді игеріп,
әсіресе тілді үйрену нәтижесінде айналадағы заттар мен құбылыстардың
объективті заңдылықтары мен қасиеттерін танып біледі. Адам айналадағы
дүниеге өзін қарама-қарсы қойып, белгілі мақсатта іс-әрекетпен
шұғылданғанда сол объективті шындық туралы өзінің білетін түсінігі мен
біліміне сүйенеді. Бүкіл адамзат тарихының барысында қалыптасып жинақталған
рухани қазына, мәдениет, мораль, дін, қоғамдық психология, өнер құрал-
жабдық адамның шығармашылығынан туып, оның қолымен жасалған бүкіл заттық
дүние түгелімен адамзаттың қоғамдық санасы болып табылады. Сана тарихи
тәжірибені, білім мен ойлау тәсілдерін бойына сіңіріп, шындықты, рухани
идеалды игеріп, алда тұрған мақсат, міндеттерді белгілеп, адамзат қоғамының
бүкіл практикалық іс-әрекетін бағыттайды. Адамдар өзінің шығармашылық
ойларын жүзеге асырып, табиғатты, қоғамды дамытумен бірге, өздерін де
жетілдіреді.
Құқықтық сана – қоғамдық сананың бір түрі. Саяси және моралдық санамен
тығыз байланысты. Мазмұны жағынан тиісті мемлекетте қолданылып отырған
құқық нормалары, заңдылық пен құқықтық тәртібі, қылмыс және оны жазалау,
қоғам мүшелерінің құқықтары мен көзқарастары жатады. Антагонистік қоғамда
таптардың өзіне тән құқықтық санасы болады. Оның мазмұны әр таптың қоғамның
экономикалық, саяси, мәдени өмірінде алатын орнына байланысты.
Қоғамдық сана – объективті дүние мен қоғамдық болмыстың адам санасында
бейнеленуі. Қоғамдық сана адамның тәжірибелік іс-әрекеттерінен байқалады.
Сана қоғамның рухани мәдениетінің құрамды бөлігі болып табылады. Қоғамдық
сананың түрлері: саясат, құқық, философия, мораль, өнер, дін, қоғамдық
болмысты бейнелей отырып, оған белсенді ықпал етеді. Қоғамдық сананың
түрлерінің әрқайсысының өз объектісі мен бейнелеу тәсілі болуына
қарамастан, болмыс пен адам санасына өзіндік әсерін тигізеді. Идеологияның
саяси құқыклық нысандары қоғамның экономи-калық қатынасын саяси және
кұқықтық тілде, ал өнер-көркемдік образдармен, мораль – адамдардың мінез-
құлқының белгілі қағидалары мен ережелері түрінде бейнелейді.
Қоғамдық сананың түрлері қоғамның экономикалық базисымен байланыс жасау
сипатына қарай әр түрлі болады. Мысалы, идеологияның саяси және құқықтық
түрлері басқа нысандарына қарағанда экономикалық базиске жақын тұрады.
Бұлар қоғамның өндірістік, шаруашылық қатынастарын тура, тікелей бейнелеп,
олардың төте ықпал жасауымен қалыптасады. Қоғамдық сананың түрлері тарихи
өзгерістерге түсіп, белгілі тарихи кезінде осы нысандардың бірі қоғамның
рухани өмірінде үстем болып, қалғандарын өзіне бағынышты етеді. Мысалы,
феодализм дәуірінде дін үстемдік етті. Капиталистік қоғамда құқық пен
саясат билік алып, философия, өнер мораль мен діннің дамуына зор ықпалын
тигізді.
Құқықтық нормаларды жүзеге асыру – қоғамға пайдалы іс-әрекет құқық
нормаларының талабына орындау заң белгіленген мүмкіндікті пайдалану үшін
азамат белгілі бағытта әрекет жасап, белсенділігін көрсетуі қажет. Құқықтық
белсенділіктің екінші жағы адамның сана сезіміне байланысты. Құқықтық сана-
сезім белгілері мыналар:
- Құқықты белгілеу.
- Құқықты түсіну.
- Құқықты құрметтеу.
- Құқықтың дұрыстығына және әділдігіне сену.
- Құқықты сақтауға дағдылану.
- Құқықтың талаптарын бұлжытпай орындау.
Құқықтық сана – Қазақстан Республикасы азаматтарының жүзеге асырылып
жүрген заңдарға, оларды қолдануға, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына және қалауына, құқыққа басқа да құқықтық құбылыстарға
құқықтық сезімдерінің, әсерлігінің, көзқарастарының, пікірлерінің,
бағаларының жүйесі.
Құқықтық сана қоғамның құқықтық өмірін жандандыру және дамытуға үлкен
үлес қосады.
1. Құқықтық сана – құқық нормаларының қалыптастырудың қажетті шарты.
Олай дейтін себебіміз, құқықтық нормалар заң шығару органның саналы түрдегі
ерікті қызмет арқылы өмірге келеді. Адамдардың белгілі бір мүдделері мен
қажеттіліктері заң нормаларында бейнеленбестен бұрын, ол нормаларды құрушы
лауазымды тұлғалардың ой-санасынан өтеді. Сондықтан да құқық нормаларының
сапасы олардың қоғамдық даму қажеттілігіне сәйкес келеді, ол нормаларды
құратын органның құқық көзқарасы, құқық санасының деңгейімен тығыз
байланыста болады.
2. Құқықтық сана құқық нормаларының нақты және толығымен іске
асырылуының ең басты шарты. Құқықтық нормаларының талаптары тікелей
азаматтарға қойылады. Бұл талаптарда олардың саналы түрдегі ерікті
әрекеттері арқылы орындалады. Яғни неғұрлым құқықтық сананын деңгейі жоғары
болса, соғұрлым құқық нормаларының ережелері нақтырақ орындалады.
Қоғамдық мәдениет саласында құқық мәдениетінің жетістіктерін ғана
басқарып, реттеп отырады. Мәдениет өзінің даму процесінде қоғамның рухани
байлығын, халықтың сана сезімін дамытып, жоғары дәрежеге көтереді. Құқықта
өз кезегінде мәдениетгі қорғап, реттеп отырады. Осыдан келіп құқықтық
мәдениет қалыптасады. Ол өзара байланысты элементтер арқылы көрініс табады.
- қоғамдағы құқықтық сананың жағдайы, құқықты түсінудің деңгейі,
заңдылықтың талаптарын орындау қажеттігін түсіну.
- заңдылықты сақтау;
- заң шығарудың ерекшелігі, оның мазмұны мен нысанына көңіл бөлу;
- Сот, прокуратура басқа да заң органдарының жұмыс атқару сипаты.
Сонымен сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға тән
ең жоғары нысаны. Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-
жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психикалық
процестердің (түйсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б.) заңды нәтижесі болып
табылады. Сана негізінен жеке адам санасы және қоғамдық сана болып екіге
бөлінеді.
Құқықтық сана-сезімнің негізгі функциялары: бірінші – халықтың құқықтық
білімін арттыру; екінші – сана-сезімді дұрыс дамыту үшін тәжірибелік
жұмысты жақсарту; үшінші – қоғамдағы қатынастарды реттеуді, басқаруды
жақсарту үшін адамдардың сана-сезімін көтеру. Құқықтық сана-сезім
нормативтік актілердің негізгі, қоғамдағы қатынастарды дұрыс реттеуші,
басқарушы күш. Ол құқықтық нормалардың дұрыс дамуына, дұрыс орындалуына
және оның болашағын дүрыс болжауға ете зор әсер етеді.
Құқықтық сана-сезімнің ерекшеліктері:
- құқықтық сана-сезім қоғамдағы тек нормативтік актілер мен
құбылыстарды, қатынастарды бейнелейді. Ол жаңа нормалардың қабылдану және
олардың процесін қамтиды. Саяси, моральдық, ұлттық т.б. көзкарастар
құқықтық сана-сезімге әсер етіп, құқықтық нормалардың дұрыс дамуына,
орындалуына ықпал етеді;
- қоғамның даму процесін, құбылыстарын сана-сезім құқықтық тұрғыдан
сезініп, сол позициядан қорытынды тұжырымдар жасап, баға береді. Мысалы:
құқықтық қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық тәртіп т.б.
Қоғамдағы құқықты дамыту үшін, заңдылықты, тәртіпті қатаң сақтау үшін
құқықтық сана-сезімнің маңызы өте зор. Бұл сана-сезімді қоғам көлемінде
дамыту керек, әсіресе заңгерлердің, органда қызмет атқаратын азаматтардың
білімі, тәжірибесін, сана-сезімін көтеруді қажет етеді. Сонда ғана қоғамда
заңдылық, құқықтық тәртіп болады.
Халықтың, әсіресе, заңгерлердің белсенділігі үш түрлі, үш деңгейде
болады: біріншісі – құқықтың субъектілері өзара қатынасты тек дұрыс
басқарып, жаңалыққа ұмтылмау – сылбыр, енжар деңгейі; екіншісі –
эвристикалық деңгей – құқықтың субъектілерінің жаңалыққа талпынып, мәселені
шешудің жаңа жолдарын табу; үшіншісі – интеллектуалдық деңгей – жаңалықты
ашуда үзілістің болмауы, жоғары дәрежеде белсенділікті көрсету.
Белсенділіктің соңғы екі түрі Құқықтық сана-сезімнің дамуына өте зор әсер
етеді.
Құқықтық сананың мазмұны әр таптың, қоғамның экономикалық, саяси,
мәдени, өмірінде алатын орнына байланысты. Құқықтық сана халықтың саяси
және құқықтық жауапкершілігін арттырады, өздерінің заңдарда көрсетілген
құқығы мен міндеттерін адал орындап отыруына, мемлекет және еңбек тәртібін
қатаң сақтауға зор үлес қосады.
Қоғамдық сана-сезімнің басқа нысандарына қарағанда құқықтық сана
адамдардың ой-өрісіне, рухани ойлану процесіне өте зор әсер етеді. Себебі
құықтық қатынаста адамдар нормативтік актілерді бұлжытпай орындаулары
керек, екі жақты құқық пен міндет бар, дұрыс орындалмаса жауапкершілік бар.
Сондықтан құқықтық қатынастардың субъектілеріне түсетін ауыртпашылық
айтарлықтай мол.
Құқықтық сана-сезім өзінің құрылымы жағынан екі түрге бөлінеді:
Құқықтық идеология және құқықтық психология.
Құқықтық идеология дегеніміз – қоғамдағы құбылыстарды, қатынастарды
құқық тұрғысынан ғылыми жүйеге келтіру. Құқық жөніндегі пікірлер мен
көзқарастар белгілі бір жүйеге түсіріліп, ғылыми негізде дәлелденген күйде
болады. Бұл идеологияны қалыптастыруға заңгерлер, саясатшылар, экономистер,
философтар, тарихшылар т.б. мамандар қатынасады. Құқықтық идеология
қоғамдағы әр бағыттағы, әр саладағы мақсаттарды біріктіріп, дамытады.
Құқықтық психология дегеніміз – қоғамның құқықтық сезімін, ақыл-ойын,
әдет-ғұрып, дәстүрін біріктіру. Жеке адамдардың, қоғам мүшелерінің әр түрлі
топтарының санасында – заңдарға олардың қолданылуына байланысты туған
әсерлер, көңіл-күйі және сезімдер жатады. Қоғамдық көлемде осы мәселелерді
біріктіріп дамытып, халықтың сана-сезімін көтеріп, демократияны нығайту,
құқықтық мемлекет қалыптастыру.
Құқықтық сана-сезімнің жүйелері мен түрлері:
1). Қатынастың субъектілеріне қарай құқықтық сана-сезім үшке бөлінеді:
жекелік, топтық, қоғамдық сана-сезім. Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз
байланысты. Сонымен бірге олардың өз дербестігі болады. Әр жеке адамның
сана-сезімі әр деңгейде болады: өте жақсы дәрежеде, жақсы, орташа, нашар
дәрежеде. Егерде топтың, басым көпшілігінің сана-сезімі өте жақсы дәрежеде
болса, онда бұл топтан жақсылықты күтуге болады. Топтың көпшілігінің,
керісінше, сана-сезімі нашар болса, ол топтан жақсылық күтуге болмайды.
Осы әдіс-тәсілмен қоғамның сана-сезімінің дәрежесін, деңгейін білуге
болады. Сол арқылы қоғамның қай саласында, адамдардың қандай тобына жұмыс
жасау бағытын анықгауға болады. Осылай қоғамның сана-сезімін реттеп,
басқарып отыруға болады.
2). Мазмұнының тереңдігіне қарай құқықтық сана-сезім тағы да үшке
бөлінеді: күнделікті құқық саналығы, кәсіпқойлық құқық саналығы, теориялық
құқық саналығы. Адамдардың күнделікті құқықтық сана-сезімі олардың рухани,
парасаттылық, инабаттылық, өмір тәжірибесі арқылы қалыптасады.
Кәсіпқойлық құқық саналығы қоғамның әр саласында жұмыс істейтін
заңгерлердің тәжірибесі арқылы қалыптасады. Олардың құқықтық білімі де,
тәжірибесі де мол болғандықтан сана-сезімдері көпшілігінің жоғары дәрежеде
болады. Сондықтан құқықтық нормалар дұрыс орындалып, заңдылық, құқықтық
тәртіп жақсы дамиды.
Теориялық құқық саналығы қоғамдағы заң ғылымының жан-жақты, жақсы дамуы
арқылы қалыптасады. Жақсы дамыған заң ғылымы қоғамның сана-сезімнің
дәрежесін, деңгейін көтереді, сол арқылы құқықтың жақсы дамуына зор әсер
етеді.
Құқықтық сана-сезімнің бұл жүйелері мен түрлерінің қоғамда атқаратын
жұмыстары өте зор. Олар бәрі бірігіп құқықтық нормаларды өмірге әкеледі,
оны дамытады, олардың дұрыс орындалуына жан-жақты үлес қосады. Қоғамдағы
құқықтық саналықтың деңгейі неғұрылым жоғары болса, соғұрлым заңдылық та,
құқықтық тәртіп те жақсы дамиды.
Құқықтық сананың субъектілері, әлеуметтік тұрғыдан бірнеше түрге
бөлінеді:
- жеке адамның құқықтық санасы есін білгеннен қалыптаса бастайды;
- ұжымдық құқықтық сана. Әр ұжымның қызметінің ерекшеліктеріне
байланысты ұжымдық-құқықтық сана-сезім қалыптасады;
- қоғамдық құқықтық сана. Адамдар жасына, жынысына, ұлтына, әлеуметтік
жағдайына, байланысты сан алуан бірлестіктерге бөлінеді. Әр топтың
ерекшеліктеріне байланысты құқықтық ой-санасы, көзқарасы қалыптасады.
- Халықтың құқықтық санасы. Қазақстан халқы мемлекеттік биліктің,
бірден-бір бастауы, қайнар бұлағы. Демек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары
Кіріспе
1. Қоғамдық және құқықтық сананың түсінігі мен мазмұны
2. Қазақстанда құқықтық сананы жақсарту бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән ең
жоғары нысаны. Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын,
мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің
(түйсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б.) заңды нәтижесі болып табылады. Сана
– шындықты бейнелеудің механизмі мен нысандарын тарихи дамудың сатыларына
сәйкес айқындайтын философия, социология мен психологияның және жалпы
танымның ең басты категорияларының, бірі. Сана негізінен жеке адам санасы
және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді. Сана адамдардың қоғамдық-
өндірістік іс-әрекетімен еңбек процесінде пайда болып, тілдің шығуымен
тығыз байланыста қалыптасады. Қай дәуірде болмасын адам туғаннан бастап
алдыңғы ұрпақ жасап кеткен заттық дүниеге тап болады да, тек сол заттық
дүниені белгілі мақсатта пайдаланып үйренгенде ғана ол саналы адам болып
қалыптасады.
1. Қоғамдық және құқықтық сананың түсінігі мен мазмұны
Адам тарихи қалыптасқан іс-әрекеттер, дағды мен тәсілдерді игеріп,
әсіресе тілді үйрену нәтижесінде айналадағы заттар мен құбылыстардың
объективті заңдылықтары мен қасиеттерін танып біледі. Адам айналадағы
дүниеге өзін қарама-қарсы қойып, белгілі мақсатта іс-әрекетпен
шұғылданғанда сол объективті шындық туралы өзінің білетін түсінігі мен
біліміне сүйенеді. Бүкіл адамзат тарихының барысында қалыптасып жинақталған
рухани қазына, мәдениет, мораль, дін, қоғамдық психология, өнер құрал-
жабдық адамның шығармашылығынан туып, оның қолымен жасалған бүкіл заттық
дүние түгелімен адамзаттың қоғамдық санасы болып табылады. Сана тарихи
тәжірибені, білім мен ойлау тәсілдерін бойына сіңіріп, шындықты, рухани
идеалды игеріп, алда тұрған мақсат, міндеттерді белгілеп, адамзат қоғамының
бүкіл практикалық іс-әрекетін бағыттайды. Адамдар өзінің шығармашылық
ойларын жүзеге асырып, табиғатты, қоғамды дамытумен бірге, өздерін де
жетілдіреді.
Құқықтық сана – қоғамдық сананың бір түрі. Саяси және моралдық санамен
тығыз байланысты. Мазмұны жағынан тиісті мемлекетте қолданылып отырған
құқық нормалары, заңдылық пен құқықтық тәртібі, қылмыс және оны жазалау,
қоғам мүшелерінің құқықтары мен көзқарастары жатады. Антагонистік қоғамда
таптардың өзіне тән құқықтық санасы болады. Оның мазмұны әр таптың қоғамның
экономикалық, саяси, мәдени өмірінде алатын орнына байланысты.
Қоғамдық сана – объективті дүние мен қоғамдық болмыстың адам санасында
бейнеленуі. Қоғамдық сана адамның тәжірибелік іс-әрекеттерінен байқалады.
Сана қоғамның рухани мәдениетінің құрамды бөлігі болып табылады. Қоғамдық
сананың түрлері: саясат, құқық, философия, мораль, өнер, дін, қоғамдық
болмысты бейнелей отырып, оған белсенді ықпал етеді. Қоғамдық сананың
түрлерінің әрқайсысының өз объектісі мен бейнелеу тәсілі болуына
қарамастан, болмыс пен адам санасына өзіндік әсерін тигізеді. Идеологияның
саяси құқыклық нысандары қоғамның экономи-калық қатынасын саяси және
кұқықтық тілде, ал өнер-көркемдік образдармен, мораль – адамдардың мінез-
құлқының белгілі қағидалары мен ережелері түрінде бейнелейді.
Қоғамдық сананың түрлері қоғамның экономикалық базисымен байланыс жасау
сипатына қарай әр түрлі болады. Мысалы, идеологияның саяси және құқықтық
түрлері басқа нысандарына қарағанда экономикалық базиске жақын тұрады.
Бұлар қоғамның өндірістік, шаруашылық қатынастарын тура, тікелей бейнелеп,
олардың төте ықпал жасауымен қалыптасады. Қоғамдық сананың түрлері тарихи
өзгерістерге түсіп, белгілі тарихи кезінде осы нысандардың бірі қоғамның
рухани өмірінде үстем болып, қалғандарын өзіне бағынышты етеді. Мысалы,
феодализм дәуірінде дін үстемдік етті. Капиталистік қоғамда құқық пен
саясат билік алып, философия, өнер мораль мен діннің дамуына зор ықпалын
тигізді.
Құқықтық нормаларды жүзеге асыру – қоғамға пайдалы іс-әрекет құқық
нормаларының талабына орындау заң белгіленген мүмкіндікті пайдалану үшін
азамат белгілі бағытта әрекет жасап, белсенділігін көрсетуі қажет. Құқықтық
белсенділіктің екінші жағы адамның сана сезіміне байланысты. Құқықтық сана-
сезім белгілері мыналар:
- Құқықты белгілеу.
- Құқықты түсіну.
- Құқықты құрметтеу.
- Құқықтың дұрыстығына және әділдігіне сену.
- Құқықты сақтауға дағдылану.
- Құқықтың талаптарын бұлжытпай орындау.
Құқықтық сана – Қазақстан Республикасы азаматтарының жүзеге асырылып
жүрген заңдарға, оларды қолдануға, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына және қалауына, құқыққа басқа да құқықтық құбылыстарға
құқықтық сезімдерінің, әсерлігінің, көзқарастарының, пікірлерінің,
бағаларының жүйесі.
Құқықтық сана қоғамның құқықтық өмірін жандандыру және дамытуға үлкен
үлес қосады.
1. Құқықтық сана – құқық нормаларының қалыптастырудың қажетті шарты.
Олай дейтін себебіміз, құқықтық нормалар заң шығару органның саналы түрдегі
ерікті қызмет арқылы өмірге келеді. Адамдардың белгілі бір мүдделері мен
қажеттіліктері заң нормаларында бейнеленбестен бұрын, ол нормаларды құрушы
лауазымды тұлғалардың ой-санасынан өтеді. Сондықтан да құқық нормаларының
сапасы олардың қоғамдық даму қажеттілігіне сәйкес келеді, ол нормаларды
құратын органның құқық көзқарасы, құқық санасының деңгейімен тығыз
байланыста болады.
2. Құқықтық сана құқық нормаларының нақты және толығымен іске
асырылуының ең басты шарты. Құқықтық нормаларының талаптары тікелей
азаматтарға қойылады. Бұл талаптарда олардың саналы түрдегі ерікті
әрекеттері арқылы орындалады. Яғни неғұрлым құқықтық сананын деңгейі жоғары
болса, соғұрлым құқық нормаларының ережелері нақтырақ орындалады.
Қоғамдық мәдениет саласында құқық мәдениетінің жетістіктерін ғана
басқарып, реттеп отырады. Мәдениет өзінің даму процесінде қоғамның рухани
байлығын, халықтың сана сезімін дамытып, жоғары дәрежеге көтереді. Құқықта
өз кезегінде мәдениетгі қорғап, реттеп отырады. Осыдан келіп құқықтық
мәдениет қалыптасады. Ол өзара байланысты элементтер арқылы көрініс табады.
- қоғамдағы құқықтық сананың жағдайы, құқықты түсінудің деңгейі,
заңдылықтың талаптарын орындау қажеттігін түсіну.
- заңдылықты сақтау;
- заң шығарудың ерекшелігі, оның мазмұны мен нысанына көңіл бөлу;
- Сот, прокуратура басқа да заң органдарының жұмыс атқару сипаты.
Сонымен сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға тән
ең жоғары нысаны. Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-
жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психикалық
процестердің (түйсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б.) заңды нәтижесі болып
табылады. Сана негізінен жеке адам санасы және қоғамдық сана болып екіге
бөлінеді.
Құқықтық сана-сезімнің негізгі функциялары: бірінші – халықтың құқықтық
білімін арттыру; екінші – сана-сезімді дұрыс дамыту үшін тәжірибелік
жұмысты жақсарту; үшінші – қоғамдағы қатынастарды реттеуді, басқаруды
жақсарту үшін адамдардың сана-сезімін көтеру. Құқықтық сана-сезім
нормативтік актілердің негізгі, қоғамдағы қатынастарды дұрыс реттеуші,
басқарушы күш. Ол құқықтық нормалардың дұрыс дамуына, дұрыс орындалуына
және оның болашағын дүрыс болжауға ете зор әсер етеді.
Құқықтық сана-сезімнің ерекшеліктері:
- құқықтық сана-сезім қоғамдағы тек нормативтік актілер мен
құбылыстарды, қатынастарды бейнелейді. Ол жаңа нормалардың қабылдану және
олардың процесін қамтиды. Саяси, моральдық, ұлттық т.б. көзкарастар
құқықтық сана-сезімге әсер етіп, құқықтық нормалардың дұрыс дамуына,
орындалуына ықпал етеді;
- қоғамның даму процесін, құбылыстарын сана-сезім құқықтық тұрғыдан
сезініп, сол позициядан қорытынды тұжырымдар жасап, баға береді. Мысалы:
құқықтық қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық тәртіп т.б.
Қоғамдағы құқықты дамыту үшін, заңдылықты, тәртіпті қатаң сақтау үшін
құқықтық сана-сезімнің маңызы өте зор. Бұл сана-сезімді қоғам көлемінде
дамыту керек, әсіресе заңгерлердің, органда қызмет атқаратын азаматтардың
білімі, тәжірибесін, сана-сезімін көтеруді қажет етеді. Сонда ғана қоғамда
заңдылық, құқықтық тәртіп болады.
Халықтың, әсіресе, заңгерлердің белсенділігі үш түрлі, үш деңгейде
болады: біріншісі – құқықтың субъектілері өзара қатынасты тек дұрыс
басқарып, жаңалыққа ұмтылмау – сылбыр, енжар деңгейі; екіншісі –
эвристикалық деңгей – құқықтың субъектілерінің жаңалыққа талпынып, мәселені
шешудің жаңа жолдарын табу; үшіншісі – интеллектуалдық деңгей – жаңалықты
ашуда үзілістің болмауы, жоғары дәрежеде белсенділікті көрсету.
Белсенділіктің соңғы екі түрі Құқықтық сана-сезімнің дамуына өте зор әсер
етеді.
Құқықтық сананың мазмұны әр таптың, қоғамның экономикалық, саяси,
мәдени, өмірінде алатын орнына байланысты. Құқықтық сана халықтың саяси
және құқықтық жауапкершілігін арттырады, өздерінің заңдарда көрсетілген
құқығы мен міндеттерін адал орындап отыруына, мемлекет және еңбек тәртібін
қатаң сақтауға зор үлес қосады.
Қоғамдық сана-сезімнің басқа нысандарына қарағанда құқықтық сана
адамдардың ой-өрісіне, рухани ойлану процесіне өте зор әсер етеді. Себебі
құықтық қатынаста адамдар нормативтік актілерді бұлжытпай орындаулары
керек, екі жақты құқық пен міндет бар, дұрыс орындалмаса жауапкершілік бар.
Сондықтан құқықтық қатынастардың субъектілеріне түсетін ауыртпашылық
айтарлықтай мол.
Құқықтық сана-сезім өзінің құрылымы жағынан екі түрге бөлінеді:
Құқықтық идеология және құқықтық психология.
Құқықтық идеология дегеніміз – қоғамдағы құбылыстарды, қатынастарды
құқық тұрғысынан ғылыми жүйеге келтіру. Құқық жөніндегі пікірлер мен
көзқарастар белгілі бір жүйеге түсіріліп, ғылыми негізде дәлелденген күйде
болады. Бұл идеологияны қалыптастыруға заңгерлер, саясатшылар, экономистер,
философтар, тарихшылар т.б. мамандар қатынасады. Құқықтық идеология
қоғамдағы әр бағыттағы, әр саладағы мақсаттарды біріктіріп, дамытады.
Құқықтық психология дегеніміз – қоғамның құқықтық сезімін, ақыл-ойын,
әдет-ғұрып, дәстүрін біріктіру. Жеке адамдардың, қоғам мүшелерінің әр түрлі
топтарының санасында – заңдарға олардың қолданылуына байланысты туған
әсерлер, көңіл-күйі және сезімдер жатады. Қоғамдық көлемде осы мәселелерді
біріктіріп дамытып, халықтың сана-сезімін көтеріп, демократияны нығайту,
құқықтық мемлекет қалыптастыру.
Құқықтық сана-сезімнің жүйелері мен түрлері:
1). Қатынастың субъектілеріне қарай құқықтық сана-сезім үшке бөлінеді:
жекелік, топтық, қоғамдық сана-сезім. Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз
байланысты. Сонымен бірге олардың өз дербестігі болады. Әр жеке адамның
сана-сезімі әр деңгейде болады: өте жақсы дәрежеде, жақсы, орташа, нашар
дәрежеде. Егерде топтың, басым көпшілігінің сана-сезімі өте жақсы дәрежеде
болса, онда бұл топтан жақсылықты күтуге болады. Топтың көпшілігінің,
керісінше, сана-сезімі нашар болса, ол топтан жақсылық күтуге болмайды.
Осы әдіс-тәсілмен қоғамның сана-сезімінің дәрежесін, деңгейін білуге
болады. Сол арқылы қоғамның қай саласында, адамдардың қандай тобына жұмыс
жасау бағытын анықгауға болады. Осылай қоғамның сана-сезімін реттеп,
басқарып отыруға болады.
2). Мазмұнының тереңдігіне қарай құқықтық сана-сезім тағы да үшке
бөлінеді: күнделікті құқық саналығы, кәсіпқойлық құқық саналығы, теориялық
құқық саналығы. Адамдардың күнделікті құқықтық сана-сезімі олардың рухани,
парасаттылық, инабаттылық, өмір тәжірибесі арқылы қалыптасады.
Кәсіпқойлық құқық саналығы қоғамның әр саласында жұмыс істейтін
заңгерлердің тәжірибесі арқылы қалыптасады. Олардың құқықтық білімі де,
тәжірибесі де мол болғандықтан сана-сезімдері көпшілігінің жоғары дәрежеде
болады. Сондықтан құқықтық нормалар дұрыс орындалып, заңдылық, құқықтық
тәртіп жақсы дамиды.
Теориялық құқық саналығы қоғамдағы заң ғылымының жан-жақты, жақсы дамуы
арқылы қалыптасады. Жақсы дамыған заң ғылымы қоғамның сана-сезімнің
дәрежесін, деңгейін көтереді, сол арқылы құқықтың жақсы дамуына зор әсер
етеді.
Құқықтық сана-сезімнің бұл жүйелері мен түрлерінің қоғамда атқаратын
жұмыстары өте зор. Олар бәрі бірігіп құқықтық нормаларды өмірге әкеледі,
оны дамытады, олардың дұрыс орындалуына жан-жақты үлес қосады. Қоғамдағы
құқықтық саналықтың деңгейі неғұрылым жоғары болса, соғұрлым заңдылық та,
құқықтық тәртіп те жақсы дамиды.
Құқықтық сананың субъектілері, әлеуметтік тұрғыдан бірнеше түрге
бөлінеді:
- жеке адамның құқықтық санасы есін білгеннен қалыптаса бастайды;
- ұжымдық құқықтық сана. Әр ұжымның қызметінің ерекшеліктеріне
байланысты ұжымдық-құқықтық сана-сезім қалыптасады;
- қоғамдық құқықтық сана. Адамдар жасына, жынысына, ұлтына, әлеуметтік
жағдайына, байланысты сан алуан бірлестіктерге бөлінеді. Әр топтың
ерекшеліктеріне байланысты құқықтық ой-санасы, көзқарасы қалыптасады.
- Халықтың құқықтық санасы. Қазақстан халқы мемлекеттік биліктің,
бірден-бір бастауы, қайнар бұлағы. Демек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz