Баланың ас қорыту жүйесі

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Баланың ас қорыту жүйесі

Ас қорыту мүшелері және олардың қызметін зерттеу әдістері

Ас қорытудың маңызы. Адам өз тіршілігіне қажетті қоректік заттарды тамақтану арқылы алады. Желінген тамақ сол күйінде бойға сіңбейді. Сондықтан ол ас қорыту мүшелерінде қорытылып, ыдырап, соның нәтижесінде пайда болған заттардан организм өзіне тән бейімделген заттарды құрады.

Астың құрамындағы заттар бірнеше сағаттың ішінде бөлшектеніп, қорытылып, ыдырауы тиіс. Тамақтың құрамы (нан, ет, ірімшік, картоп, сүт, қияр, қызамық, жұмыртқа, алма, өрік т. б. ) адам денесіндегі ұлпалардың заттарына мүлде ұқсамайтындықтан, олар қорытылып, дененің ұлпаларын жасауға қажетті қарапайым заттарға бөлінеді. Мүндай бөліну адам денесінде ерекше жүйе құратын - ас қорыту мүшелерінде болады. Асты қорыту "конвейер негізінде" жүреді: ас қорыту жолдарының әр бөлігінде жеген тамақтың біразы ғана қорытылады. Мысалы: Автомобиль зауытында үнемі жылжып тұратын конвейер лентасының әр жерінде отырған жұмысшылар өзіне жүктелген бір ғана жұмысты істейді, айталық, жылжып келген рамаға автомобильдің кабинасын, кезектегі келесі жұмысшылар мәшиненің рулін қондырады т. с. с. Міндеттері әртүрлі қаз қатар отырған жұмысшылардың алдында баяу ғана жылжып отырып конвейерден бір кезде толық автомобиль шығады.

Сол сияқты жеген тамақ та ауыз қуысынан тік ішекке дейін апарылады. Ас ауыз қуысында, одан соң асқазанда, содан кейін он екі елі ішекте, ащы ішекте біртіндеп қорытыла және сіңіп, ақырында қажетсіз қалдық заттары тік ішек арқылы сыртқа айдалады. Жеген тамақ белгілі бір жылдамдықпен ас қорыту мүшелерінің қабырғасындағы еттердің жиырылуына байланысты бір бағытта жылжиды. Егер ас қорыту жолының қозғалысы жылдам болса, онда жеген ас толық қорытылып үлгермейді. Ал, керісінше, баяу қозғалатын болса, ас қоймалжыңы бір жерде тұрып қалып, ас қорыту бұзылады. Ас қорыту мүшелерінің қозғалысын жүйке жүйесі реттейді.

Бұл химиялық "конвейерде" асты қорыту ерекше заттар ферменттер - арқылы іске асады. Ас қорыту мүшелерінің бәрі дұрыс болғанымен, ферментсіз ас қорыту жүйесінде тамақ қорытылмайды, нәтижесінде ас қоймалжыңы бірнеше сағат бір орында жатып қалады да шіріп, улы заттарды, газды бөледі. Адамның іші "кеуіп" мазасы кетеді. Әрбір фермент тек өзіне тән жұмысты ғана орындайды, бір ферментті екіншісімен алмастыруға болмайды. Әрине, жоғарыда келтірілген зауыт конвейерінің мысалы тек сырт көрініске ғана ұқсас, шын мәнінде ас қорыту өте күрделі қызмет. Дегенмен ас қорыту жүйесін зауыттың конвейерімен бейнелеп сипаттау күллі ас қорыту мүшелерінің біртұтас, бір-біріне байланысты қызметін толық елестетуге мүмкіндік береді.

Тамақтың құрамын (ет, нан, көкөніс, жеміс т. с. ) химиялық тұрғыдан зерттесек, онда коректік заттар - белок, май және көмірсу, витаминдер тұздар және су бар екенін білеміз.

Белок таза күйінде жұмыртқаның ақ уызында болады, май - өсімдік және жануарлар майы мен сары май, ал көмірсу - крахмал мен қант түрінде кездеседі.

Егер бір кесек етті алып зерттесек, оның құрамында көп мөлшерде белок, аздаған май мен көмірсу болады. Ал картопті зерттесек, керісінше, онда көмірсу көп болып, белок пен май аз болады. Қазіргі кезде барлық тамақтың құрамындағы белоктар, майлар мен көмірсу, витаминдері мен тұздары толық зерттелген. Тіпті дайын тағамдардың да мұндай көрсеткіштері белгілі.

Тамақтың құрамындағы белоктар, майлар мен көмірсу өте күрделі заттар. Олар ас қорыту жүйесінің мүшелерінде қорытылып, организмнің өсуіне, жұмыс істеуіне қажетті материал ретінде пайдаланылады. Тамақтың құрамындағы - қоректік заттар - организмге аса қажетті қуаттың (энергияның) көзі. Тамақтың құрамындағы витаминдер, тұздар мен су да организм үшін аса маңызды. Олар түрлі химиялық реакциялардың жүруіне, денедегі клеткалардың тірлігіне қажетті жағдайларды тудырады және өздері де тікелей сол реакцияларға қатысады.

Су, минерал тұздары мен витаминдер организмде өзгермей, сол күйінде сіңеді. Ал тамақтың құрамындағы белоктар, майлар мен көмірсу сол күйінде сіңбейді. Бұл қоректік заттар ас қорыту мүшелерінің қабырғасы арқылы сіңе алмайтын ірі молекулалардан тұрады. Ең бастысы - олар адам денесі үшін басқа текті заттарға жатады, сондықтан организмнің ішкі ортасына бармай тұрып, қорытылады.

Тамақтың құрамындағы заттардың физикалық және химиялық қорытылуының нәтижесінде олар жай және еритін заттарға айналады да, ас қорыту мүшелерінің қабырғасы арқылы қанға сіңіп, қанмен күллі клеткаларға тасылады. Организмде түрлі ас қорыту сөлдерінің қатысуымен белоктар амин қышқылдарына, майлар - глицерин мен май қышқылдарына, ал күрделі көмірсулер жай қанттарға (глюкоза және басқалар) ыдырайды. Мұндай химиялық өзгерістер ас қорыту сөлдерінің құрамындағы ферменттердің әсерінен болады. Ферменттер - адам организмнің өзінде түзілетін биологиялық катализаторлар. Олар өте белсенді белоктардан тұратын ерекше затгар. Олардың әрқайсысы белгілі бір арнайы қасиетті заттарға, заттар тобына, молекуладағы химиялық байланысқа ғана әсер етеді. Ферменттердің әсерінен сіңбейтін, ерімейтін күрделі затгар еритін, оңай сіңетін жай заттарға айналады.

Ас қорыту мүшелерінің қызметін зерттеу әдістері.

Ас қорыту мүшелерінің қызметтерін орыс физиологы И. П. Павлов мұқият зерттеген. Арнайы фистулалық әдісті қолданып И. П. Павлов ас қорыту мүшелерінің негізгі тетіктерін анықтап, осы кезге дейін маңызын жоймаған құнды мәліметтер алды, ал ғалым 1904 жылы дүниежүзілік Нобель сыйлығымен марапатталды. И. П. Павлов пен оның шәкірттері жануарлардың ас қорыту мүшелеріне фистула деп аталатын түтікше орнату арқылы ас жолындағы тамақтың барлық өзгерістерін зерттеді. Бұл әдіс жануарлардың ғана ас қорыту тетіктерін көрсете алады, ал адамдарға ондай фистулаларды түрлі сырқаттарға байланысты уақытша ғана орнатады. Адамның ауыз қуысындағы сілекейдің құрамын зерттеу үшін арнайы жабысқақ капсулаларды пайдаланады. Ең кең тарағаны Лешли-Красно-горскийдің капсуласы.

Қарын мен ішектерде астың қорытылуын зерттеуде ең көп қолданылатын әдіс-зонд жұтқызу. Арнайы жасалған түтікше-зонд арқылы ас қорыту жолының мүшелерінің ішкі беткейін, ас қорыту сөлдерінің химиялық қалпын (жағдайын) зерттеп, адамның ас қорыту жүйесіндегі сырқаттарды анықтайды. Сонымен бірге ас қорыту мүшесін зерттеуде арнайы гастроскоп (грек. гастер, гастрос - қарын + скопия - қараймын) деген аспап арқылы қарынды зерттейтін гастроскопия және радио байланысы арқылы түрлі физикалық жағдайларын зерттейді. Сонымен қатар радиотелеметрия және ультра дыбыстармен зерттеу (УЗИ) әдістері де қолданылады.

Тамақтану

Тамақтану мөлшері. Тамақтану мөлшері астың қуаттылығына негізделеді. Бірақ тіршілік үшін бұл жеткіліксіз. Организмнің қажеттілігін толық қамтамасыз етуге белок, май, көмірсу, су, витаминдер және минерал тұздары міндетті түрде жеткілікті мөлшерде болу керек. Олардың қатынас мөлшері де есте болуы керек, әсіресе бұл балалардың тәулік мәзірінде ескеріледі. Бастауыш сынып оқушылары үшін органикалық заттардың қатынас мөлшері мынадай: белок - 1, май - 1, көмірсу - 6 есе. Ал мектепке дейінгі балаларда бұл көрсеткіштер 1:2:3

Балалардың тәулік азығында витаминдер мен амин қышқылдары мол болғаны жақсы. Тәуліктік азықтың барлық мөлшері жасына қарай 2000-2600 г шамасында болуы шарт. Піскен ас буы шығып, иісі аңқып, дәмді және көрер көзге жағымды болса, сілекей шұбырып, қарын сөлі көбірек бөлініп, тағам жағымды болып, бойға жақсы сіңеді.

Тәуліктік азықта минерал тұздары, әсіресе кальций мен фосфор тұздарының мөлшері жеткілікті болуы тиіс, себебі балалардың сүйегінің өсіп жетілуіне бұл минералдар аса қажетгі. Егер кальций, фосфор және Д витамині жеткіліксіз болса, сүйек ұлпасының өсіп, жетілуі нашарлайды да, баланың бойы еркін өспейді, нәрестелер ауруға шалдығады. Кальций мен фосфордың өзара қатынасы мектеп жасына дейінгі балаларда 1:1, 5, бастауыш сыныптағыларға 1:1, 7 жоғары сынып оқушыларына 1:1, 4 болуы керек.

Балалардың тамағында сүт, айран, көкөніс, жеміс жеткілікті мөлшерде болса, олардың организміне қажетті минерал заттары мен витаминдер толық мөлшерде болып, жастардың жақсы өсіп, денсаулықтары дұрыс қалыптасады.

Тамақтану тәртібі. Адамның тамақтануы белгілі бір уақытта болады. Мұның себебі күн мен түн, сергектік пен ұйқы, жұмыс жағдайының тәулік ішінде өзгеріп тұрады. Осыған байланысты ас қорыту мүшелерінің қызметі, олардың сөл өндіруі тәулік ішіндегі қалыптасқан ырғақпен өтеді де, ас қорыту ферменттерінің белсенділігі жоғарылайды. Кезекті мерзімінде тамақтану ас қорыту нәтижесін арттырады.

Төрт мерзімді тамақтану тәртібі адам өмірінде орын алып, қалыптасты. Жұмыс жағдайына қарай 3 мезгіл тамақтанса да жеткілікті, ал одан аз болса, тамақтану тиімсіз және ас қорыту мүшелерінің қызметі табиғи ырғағына сай болмайды.

Тамақтану тәртібі сақталмай, қалыпты жағдайдан бұзылса, гастрит, қарын мен ішектің жаралы науқасы, атеросклероз, дененің мөлшерден тыс толуы және т. б. сырқаттар пайда болуы мүмкін. Мұндай сәтсіздік ересектерде де, балаларда да байқалады, әсіресе жұмыс істемей, қозғалмай бір жерде отыратын адамдарда сырқат өршіп кетеді.

Күндіз тамақ ішу арасы 4-5 сағат болуы тиіс. Түнде тамақ ішпей, ас қорыту мүшелерінің демалуы 8-10 сағатқа созылады. Әрине, бұл тәртіп, жұмыс істеу уақыты мен жағдайға байланысты өзгеруі мүмкін. Тамақтанудың ертеден қалыптасқан тәртібі бойынша таңертеңгі ас тамақтың тәуліктік мөлшерінің 20-25 %, 2 сағаттан кейінгі жеңіл тамақ 10-15 %, түскі тамақтану 40-45 %, ал кешкі 20-25 % болу керек. Ал 3 мезгіл тамақтанғанда таңертеңі ас 25-30, түскі - 45-50, ал кешкі 20-25 % болады.

Тәуліктік азықтың құрамындағы қоректік заттардың арасында тепе-теңдік қатынасы сақталуы тиіс. Академик Т. Ш. Шармановтың қағидасы бойынша, белок, май, көмірсу, витаминдер, минерал тұздары мен судың тәуліктік азықтағы үлес қатынасы организм тіршілігі үшін қажетті мөлшерде болу керек. Оның ішінде валин, лейцин т. б. маңызды амин қышқылдары және қанықпаған май қышқылдары мен витаминдер жеткілікті мөлшерде болуы тиіс.

Ауыл шаруашылығы және басқа өндіріс орындарының жұмыс ерекшелігіне сәйкес тамақтану тәртібінің басқадай түрлері де болуы мүмкін.

Ішіп-жеген астың сіңімділігі оның дұрыс пісіп және әртүрлі тағамның жеу кезегіне де байланысты. Түскі тамақты салат жеуден бастап, содан соң сұйық ыстық ас (кеспе, сорпалар) ішкен организмге тиімді. Алғашқы тағамдарды қабылдағанда қарын сөлі уақытында өндіріліп, астың қорытылуына жол ашылады. Осыдан соң негізгі тағамды, айталық етті тағамды жегенде ас қорыту мүшелері толық дәрежеде қызмет істеуге дайын болады. Түскі тамақтануды сусынмен аяқтайды.

Таңертең тамақ ішпей жұмысқа барғанда, еңбек нәтижесі төмен болады.

Өсіп, дамуына байланысты балалардың тамақтану тәртібі ерекше. Олардың тамағының тәуліктік мөлшерінің құрамында белоктың үлесі жасына лайық болуы тиіс: 1-3 жаста - 55 г, 4-6 жаста - 72 г, 7-9 жаста - 89 г, 10-15 жаста -100-106 г.

Балалар бақшасында тамақтану әрбір 3-3, 5 сағаттан кейін, ал мектеп жасындағыларда 3, 5-4 сағатта, жас өспірімдерде тәулігіне 4 рет болады. Тәулік тәртібі мен тамақтану үлесі балалардың жасына байланысты.

Балардың азығында көкеніс, сүт, айран үнемі болуы керек, өйткені оларда витаминдер мен минерал тұздары жеткілікті шамада болады. Белокты тағамдарды балаларға түске дейін берген жөн, себебі ол жүйке жүйесінің қызметіне өте қажет. Ал кешкілікте ол өте аз мөлшерде болуы тиіс, өйткені баланың ұйықтауына бөгет жасайды. Ұйықтар алдында 1, 5-2 сағаттай бұрын сүт, жеміс сияқты жеңіл тамақты ғана берген дұрыс.

Тамақ әртүрлі, дөмді дайындалса, асхана таза болса, баланың зауқы ашылып, жақсы тамақтануына себеп болады. Қазақстан Республикасы тағамдану академиясының қызметкерлері балалар үшін емдік маңызы бар ғылыми зертгеліп, негізделген тағам түрлерін үсынды. Олардың біразы сәбилерге арналған сүттен ашытылып жасалатын "Балбөбек", "Балдырған, " "Жігер" сияқты қүрамы иммундық қасиетке бай және ана сүтіне өте жақын нәресте тағамдары.

шыларға мәлім жергілікті топырақ типтерімен салыстыру әді-сін қолдануға мүмкіндік береді.

Бірінші сабақ - («Топырақтың түзілуі жэне оның, ең басты типтері».

Р^апырақ түзуші фактйрлар? Тақырыптың мәні мен маңызы туралы кіріспе сөзден кейін мұғалім мынадай сұ-рақтар береді: «Евразияда қандай табират зоналары орналас- . кан? Олар солтүстіктен оңтүстікке қарай. қандай ретпен орна- '' ласқан? Тундра зонасынын. ормандар зонасынан, ормандар зонасыныц далалар зонасынан, ал осы соңғысының шөлдер зонасынан негізгі өзгешелігі неде?» Зоналардың белдеулер бо-йынша орналасканына назар аударып, оқушылар әр зонада климаттық, топырақтың, өсімдіктердін., жануарлар құрамынық өзіне тән өзгешелік сипаттары болатынын атап айтады. Мұга-лім сол ретімен әр зонаға тән топырақты атауды, ал одан ксм-І-ін аталған негізгі топырақ тнптерінің қалыптасуы үшін кажет-ті жағдайлар туралы және о. Імрдыц құрылысы мен қүрылымы туралы айтып беруді сі^айды.

Бұдан әрі мұғалім: кТодыраклыц түзілуіне климат пен өсім-діктер кандай әсер етеді?»^ доген сұрақ бередіБұл сұрақ әр түрлі табиғат жағдайларында кайсыбір топырақтың түзілу се-бептерін жақыныракЗ түсіндіру үшін мұғалімнің соған "өтер жолда салған бейнебір «көпірі» (бллмақ^, Әңгіменің барысында және жаңа материалдың баяндалуілна қарай тақтада (дәптер-лерде) 117-беттегі таблица толтырылады.

Таблицаға жазылатынды меки п оқушыларының өздері са-ралап алып, тұжырымдауы үшіи мұғалім қандай түсініктер беруге тиіс?

I-В. В. Докучаев топырақты минс;, млдар, өсімдіктер, жануар-лар сияқты дербес табиғи үзіліс, ом жергілікті жердің рельефі мен елдің жасының (уақыт) және ; ^; дамның шаруашылық кьіз-метінің әсерімен грунттың, климапың, судың, өсімдіктер меи жануарлар организмдерінің бірлескин іс-әрекеті нәтижесінде иайда болғаи деп анықтап берген еіі. _}

Топырақ түзілуіиің бірінші факторын жазу үшін мұғалім мынадай сұрақтар қояды: 1. Топырактың астыңғы қабатында не жатыр? 2. Топырақтың аналык тау жынысынан айырмашы-лығы неде? 3. Топырақта шірінділерден басқа нелер бар? 4. Мұпы қалай дәлелдеуге болады? 5. Топыракта сонымен бір-ге суда жақсы еритін минералды тұзд^р бар екенін қандай тәжірибе көрсетеді?

Ботаника курсынан белгілі материал бойынша кайтарылган жауаптарды қорытындылай келіп, мұрнлім топырақ әр түрлі тау жыныстары үстінде түзіле бастайды дейді. Олар топырак, -тыц минералды бөлігінің күрылуына негіз болады. Жыныстар-дың үгілуі аркылы әзірленген енді бір бөлігі еріп, топырақты химиялық элементтермен байытады. Гопырақтын кандай ба-ғытта түзілетіні топырақ құрайтын жыныстардың қүрамы мен

116

Қ\?рылысына байланысты болады. Топырақ тасты, таудан ат-ҚЫланған жыныстардан гөрі шөгінді жыныстар - құм, саздақ, саз жыныстар үстінде тезірек түзіледі. Бірақ саздарда корек-тік заттар көп болғанымен, кварцты құмдар мұндай заттарға кедей. Ізбес тас, шымтезектің қасиеттері басқаша. Сондықтан әрь түрлі жыныстар үстінде кұрамы мен қасиеті де әр түрлі то-пьірақ түзіледі. Мәселен, әдетте, күлгін топырақ қалыптасатын тайга зонасы аймағында, карбонатты тау жыныстары үстіндс, мысалы, Мещера ойпатының лёсс тәрізді шөгінділерінде, ор-манның сұр топырағы түзіледи!

Екініпі факторды - организмдердің тіршілік әрексттерін аңықтау үшін мүғалім мынадай сұрақтар қояды: І. Шіріндіде-ген не? 2. Топырақты жарып көрсеткенде қандай қаОаттар кө--рініп тұрады. 3. Шірінді топырақтың қай қабатында, калайша Және нелерден түзіледі? 4. Шірінді топырақтың әр түрлі қа-баттарын қандай түске бояйды, бұл неліктен? Оқушылардың Жауаптарын жинақтап қорытындылай келіп, мұғалім топырақ-тың түзілуінде • организмдердің тіршілік әрекеттері жетекші РОЛЬ атқаратыньш атап айтады. Топырақ аналық тау жыныс-тары мен өсімдіктердіц және жануарлардын. бір-біріне ұзчк. уақыт бойы әсер етуі нәтижесшде пайда болады: алғашқыда бактсриялар жаратылған; тіршілік процесінің барысында олар тасты мүжіп бұзатын қышқылдар шығарған. Бүзылған жыныс-тар үстінде мүк пен қыналар ескен. Олар бөліп шығарғанқыш-КЫлдар жыныстарды еріте берген. Бұл өсімдіктер өсуін тоқтат-Қанда бұзылып, одан шірінді пайда болған. Шірінді ұсакмай-Даланған жыныстармен араласқан, қосылысқан, кіріккен (тас-түйін жымдасқан) . Осылайша топырақ қалыптаса бастаған. Оның үстінде ірірек өсімдіктер өскен. Су шірінді мен тау жы-ньісының тұздарын төменгі топырақ горизонттарына қарай шайып әкетіп жатқан. Шірінді топырак, бөлшектерін жымдас-тьірып біріктірген, ал өсімдіктердің қалың тамыр жүйесі олар-ДЫ бекітксн. Өсімдіктердің жетілігі дамуына қарай шірінді дс көбейген. -Теменгі сатыдағы есімдіктер өсуін тоқтатқан жогары сатылы өсімдіктерге әсер етіп, олардың құрамындагы элемент-терді өсімдіктердің сіңіруіне ынгайлы қосылыстарға айнал-ДЬІрған. Жоғары және төмен сатыдағы өсімдіктер бір-бірімен ТЬІРЫЗ байланысты комплекстер немесе өсімдік ассоциацияла-рьш құрайды, олардың әрқайсысы белгілі бір топырақ типіне сай келеді (кылқан жапырақты орманда - күлгін топырак; да-лалық формацияда - қара топырак) .

Жануарлар организмдері - бактериялар, насекомдар, ін ка-затын жәндіктер-өздерінің тіршілік әрекетінің өнімдерімен топырақты байытады, ал өлгенде елігі шірінді мөлшерін кебей-те түседі. Мысалы, жауын құрты топырақ пен органи-калық қал-ДЬІқтарды езінің ішінен еткізгенде, өзгертіп шығарады: бөл-шектер майдаланыа, құрттың асқазан шырынына шалннады, бұл олардың шіріндіге айналуын жеңілдетеді. Осы процесті

ІГ«

бактериялар өндіретін қышқылдар аяқтап шығады, олар мине ^у ралдардың кұрамдас бөліктерін өсімдіктер қоректене алатый түрге айналдырады.

Топырақ түзілуінін келесі факторы - климат. Оқушылар климаттың табиғатқа әсері, оның зоналылығы туралы әңгіме-лейді. Мұғалім окушылардың жауаптарын толыктырып, топьі' рақ түзу факторы ретінде климат топырақтың түзілу процесігі ылғалмен және жылумен қамтамасыз ететінін айтады. Аяздьі кезенде топырактың түзілуі тоқтайды. Үзаққа созылған қуаң-Іпылық кезде топырақта жүріп жататын физикалық-химиялык процестср баяулайды. Өсімдіктердің, жануарлардың,, микроор' ганизмдердің тіршілігі климатка байланысты. Климаттьщ» өсімдіктердің және табиғаттың басқа да компоненттерініц ен-дік және биіктік бағыттарда езгеруі топырақтың да ауысуына әсер етеді.

Топырақтың тұзілуінде рельеф елеулі роль атқарады.

Оқушылар климат пен өсімдіктердің таралуы жергілікті жердің биіктігіне байланысты екенін әңгімелейді. Мысалы. таулардағы есімдіктер, аналық жыныстар жазықтағыдан өз' геше, солтүстік беткей мен оңтүстік беткейге түсетін жылу мей ылғал мәлшері де әр түрлі, ылғалдың топыраққа сіңу тереңді-гі беткейлердің тіктігіне байланысты т. б.

Црпырак түзілу процесінің барысына жер кыртысы-грунГ сулары да әсер етедіЛМүғалім топырақтың өзендер аралырын' да ылғалмен қалай Ісамтамасыз етілетінін сұрайды. Жер астьі сулары тайыз жатқан жерлерде топырактың ылғалмен корек' тенуі қалайша болады? Су топырақтағы кеуектерге толып кетіп, топырақтың ауа режимін бұзган жағдайларда не болады? дейді.

) Топырақтыц калыптасуы жер бетіндегі аналық жыныстар қабаттарының жасына да байланысты. Еліміздің солтүотігінде топырақ тек ұлы мұз басудан кейін ғана пайда болғаіу£) лар мұздық болмаган слдің оңтүстігіндегі топырақтардан жас. ^Бұ^ дан әрі мұғалім өзендер жағаларындағы жаңа тұнбаларда ту зілген топырақтың жұқа қабаттарынан, обаларда, ескі камал' дардың қабырғаларында біршама жақында қалыптасқан то' пырақтардан мысалдар келтіреді. В. В. Докучаев, Волхой-өзені жагасында орналасқан СІарая Ладога қамалының ізбес тасть> қабырғаларындағы карбонат негізінде қалыптасып, 770 жыЛ ішінде жетілген топырақты (қамал 1116 жылы салынған) кө^ ріги, зерттеген.

ІАқырында, топырақ түзілуінің соңғы факторы - адамнын қызиеті - белгілі бір бағытпен жүргізіліп отырадыдОқушылар адамнын топыраққа әсер ететін қызмет түрлерін санап шыға-ды (топырақты ендеу, оның күрамын тыңайтқыштармен өзгер' ту, батпақтарды кұргату, жерді суару) . Бірақ, бұл қызмет әр-дайым бірдей топырақтың құнарын арттыра бермейді. Оқушы-лар адамның топырақты бүлдіруінің, құнарсыздандыруының,

119

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.