Мемлекеттің сыртқы сауда жағдайының теориялық негіздері
Кіріспе
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ САУДА ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Сыртқы сауданың мәні, негізгі түрлері және теориялық негізі ... ... ... ... .
1.2 Халықаралық сауда және оның классикалық теорияларың дамуы
1.3 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты және оның құралдары, аспектілері
2 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДЫҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫРТҚЫ САУДАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан экспортының әлемдік нарықта алатын орны
2.2 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының бүгінгі ахуалына талдау
2.3 Сыртқы сауданы дамыту барысындығы мемлекеттік бағдарламалар мен олардың нәтижесі
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САУДАСЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ МЕН НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру мүмкіндіктері мен күтілетін нәтижелері
3.2 Қазақстан мен Кедендік Одақ мемлекеттері арасындағы сыртқы сауда жағдайы
3.3 Сыртқы сауданы дамыту жолдары мен ұсыныстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ САУДА ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Сыртқы сауданың мәні, негізгі түрлері және теориялық негізі ... ... ... ... .
1.2 Халықаралық сауда және оның классикалық теорияларың дамуы
1.3 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты және оның құралдары, аспектілері
2 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДЫҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫРТҚЫ САУДАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан экспортының әлемдік нарықта алатын орны
2.2 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының бүгінгі ахуалына талдау
2.3 Сыртқы сауданы дамыту барысындығы мемлекеттік бағдарламалар мен олардың нәтижесі
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САУДАСЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ МЕН НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру мүмкіндіктері мен күтілетін нәтижелері
3.2 Қазақстан мен Кедендік Одақ мемлекеттері арасындағы сыртқы сауда жағдайы
3.3 Сыртқы сауданы дамыту жолдары мен ұсыныстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Қазіргі заманда нарықтық экономика жағдайында материалдық өндірістік қорларды алу және дайындау, олардың тиімді жұмсалуы, оған бақылау жүргізілуі, қозғалысына бақылау жүргізу үшін бухгалтерия жүргізудің алатын орны ерекше.
Халықаралық нарықта Қазақстан Республикасының экономикалық қатынастардың дамудың жаңа жолына түсті, осыған байланысты бухгалтерлік есепте және салық заңнамасына жасалып жатқан өзгерістер мен толықтыруларды ескеріп кәсіпорынға аудитті ұйымдастыруды жетілдіру туралы шешім қабылдау қажет. Кез-келген кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінде маңызды орынды тауарлық материалдық қорлар алады.
Тауарлы-материалдық қорларды дұрыс пайдалану бойынша мақсатқа жету үшін бухгалтерлік есеп қызметінде ай сайын тауарлық материалдық қорларды дайындау немесе алу бойынша іс-әрекеттерге талдау жүргізуге мүмкіндік беретін толық, ашық ақпарат болуы керек.
Халықаралық нарықта Қазақстан Республикасының экономикалық қатынастардың дамудың жаңа жолына түсті, осыған байланысты бухгалтерлік есепте және салық заңнамасына жасалып жатқан өзгерістер мен толықтыруларды ескеріп кәсіпорынға аудитті ұйымдастыруды жетілдіру туралы шешім қабылдау қажет. Кез-келген кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінде маңызды орынды тауарлық материалдық қорлар алады.
Тауарлы-материалдық қорларды дұрыс пайдалану бойынша мақсатқа жету үшін бухгалтерлік есеп қызметінде ай сайын тауарлық материалдық қорларды дайындау немесе алу бойынша іс-әрекеттерге талдау жүргізуге мүмкіндік беретін толық, ашық ақпарат болуы керек.
1. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері, Алматы: Экономика, 2003 – 474б.
2. №2 «Қорлар» ХҚЕС. 2009 жылдың 15 ақпанындағы жағдайы бойынша ЕО – та қолданылатын ХҚЕС ресми мәтінінің толық аудармасы – М.: АСКЕРИ, 2009
3. Дефлиз Ф.Л.және т.б., Основы бухгалтерского учета. Перевод с англ./Под ред. Я.В.Соколова – М.: Аудит, Юнити, 2006 -
4. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп. Алматы: Экономика, 2005ж.
5. Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет, Караганда: Финансы, 2004 – 382б.
6. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет, издание 2-ое переработанное и дополненное. Алматы, 2005
7. «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңы/«Егемен Қазақстан» 2007 жылғы 12 наурыз N 63-64
8. Красова О.С. Управленческий учет в США, М: Финансы и статистика, 2007 г.
9. Бухгалтерский учет/ под ред. Безруких П.С. М: Бухгалтерский учет, 2002г.
10. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. Алматы: Центраудит-Казахстан, 2000г.
11. Назаров В. Отражение в учете товаров. Практика учета / Главбух, №2, 2007
12. Терехова И.А. Документооборот по учету товарно-материальных запасов, Издательский дом «БИКО», №5, 2006
13. Радостовец В.К., Ғабдулин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы: Экономика, 2003ж.
14. Щербик Е.Е., Садивская О.П. Система учета материалов. Текст «Экономика и право» № 4, 2004
15. Абдыкалыков Г.А., Сатмурзаев А.А., Основы бухгалтерского учета и аудита. Уральск: Дастан, 2001г.
16. Кеулимжаев К.К. и др. Финансовый учет на предприятии: Учебник Под ред. Р.М.Рахимбековой/ Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. – Алматы: Экономика, 2003.-474с.
17. Қазақстан Республикасының Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандарты /«Егемен Қазақстан» 2007 жылғы 12 наурыз
18. «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы N 209-2 Кодексі // «Казахстанская правда» 2001жылғы 17 маусым
19. Маринин А.В. Бухгалтерский учет и аудит товарно-материальных запасов. М., «Главбух». 2001г
20. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп. Алматы, 2003ж.
21. Лашун Л.Г. Бухучет на практике, Центральный дом бухгалтера – Алматы, 2005
22. Ажибаева З.Н. «Аудит». Алматы 2004ж.
23. Самоучитель по бухучету и налогообложению, Знакомство с учетом: ТМЗ Издательский дом «БИКО» Алматы, 2004г.
24. Шеремет А.Д., Суйц В.П., Аудит – М.:ИНФРА, 2001
25. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебние.-Алматы: Экономика, 2009 - 366с
26. Инвентаризация в 2008г.: ситуация из практики, Библиотека бухгалтера и предпринимателя - Алматы, 2008
27. Нурсеитов Э.О. Аудиторская деятельность, М: Эксмо, 2007
28.Осташенко Е.Г., Аудит – М:Экономика, 2000
29.Помощник бухгалтеру об аудите, Бухгалтер - Алматы 2009
30.Аудиттің Халықаралық Стандарттары, Ақпараттың дұрыстығын растау
және Әдеп жинағы – Алматы, 2007, -1260 б.
31. Луговой В.А. Аудит материалов. - М.: АО Инкосаудит, 2007
32. Подольский В.Н., Савин А.А., Сотникова Н.В. и др, Аудит - М: 2003.
2. №2 «Қорлар» ХҚЕС. 2009 жылдың 15 ақпанындағы жағдайы бойынша ЕО – та қолданылатын ХҚЕС ресми мәтінінің толық аудармасы – М.: АСКЕРИ, 2009
3. Дефлиз Ф.Л.және т.б., Основы бухгалтерского учета. Перевод с англ./Под ред. Я.В.Соколова – М.: Аудит, Юнити, 2006 -
4. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп. Алматы: Экономика, 2005ж.
5. Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет, Караганда: Финансы, 2004 – 382б.
6. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет, издание 2-ое переработанное и дополненное. Алматы, 2005
7. «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңы/«Егемен Қазақстан» 2007 жылғы 12 наурыз N 63-64
8. Красова О.С. Управленческий учет в США, М: Финансы и статистика, 2007 г.
9. Бухгалтерский учет/ под ред. Безруких П.С. М: Бухгалтерский учет, 2002г.
10. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. Алматы: Центраудит-Казахстан, 2000г.
11. Назаров В. Отражение в учете товаров. Практика учета / Главбух, №2, 2007
12. Терехова И.А. Документооборот по учету товарно-материальных запасов, Издательский дом «БИКО», №5, 2006
13. Радостовец В.К., Ғабдулин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы: Экономика, 2003ж.
14. Щербик Е.Е., Садивская О.П. Система учета материалов. Текст «Экономика и право» № 4, 2004
15. Абдыкалыков Г.А., Сатмурзаев А.А., Основы бухгалтерского учета и аудита. Уральск: Дастан, 2001г.
16. Кеулимжаев К.К. и др. Финансовый учет на предприятии: Учебник Под ред. Р.М.Рахимбековой/ Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. – Алматы: Экономика, 2003.-474с.
17. Қазақстан Республикасының Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандарты /«Егемен Қазақстан» 2007 жылғы 12 наурыз
18. «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы N 209-2 Кодексі // «Казахстанская правда» 2001жылғы 17 маусым
19. Маринин А.В. Бухгалтерский учет и аудит товарно-материальных запасов. М., «Главбух». 2001г
20. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп. Алматы, 2003ж.
21. Лашун Л.Г. Бухучет на практике, Центральный дом бухгалтера – Алматы, 2005
22. Ажибаева З.Н. «Аудит». Алматы 2004ж.
23. Самоучитель по бухучету и налогообложению, Знакомство с учетом: ТМЗ Издательский дом «БИКО» Алматы, 2004г.
24. Шеремет А.Д., Суйц В.П., Аудит – М.:ИНФРА, 2001
25. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебние.-Алматы: Экономика, 2009 - 366с
26. Инвентаризация в 2008г.: ситуация из практики, Библиотека бухгалтера и предпринимателя - Алматы, 2008
27. Нурсеитов Э.О. Аудиторская деятельность, М: Эксмо, 2007
28.Осташенко Е.Г., Аудит – М:Экономика, 2000
29.Помощник бухгалтеру об аудите, Бухгалтер - Алматы 2009
30.Аудиттің Халықаралық Стандарттары, Ақпараттың дұрыстығын растау
және Әдеп жинағы – Алматы, 2007, -1260 б.
31. Луговой В.А. Аудит материалов. - М.: АО Инкосаудит, 2007
32. Подольский В.Н., Савин А.А., Сотникова Н.В. и др, Аудит - М: 2003.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ САУДА ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.1 Сыртқы сауданың мәні, негізгі түрлері және теориялық негізі ... ... ... ... .
1.2 Халықаралық сауда және оның классикалық теорияларың дамуы
1.3 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты және оның құралдары, аспектілері
2 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДЫҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫРТҚЫ САУДАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан экспортының әлемдік нарықта алатын орны
2.2 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының бүгінгі ахуалына талдау
2.3 Сыртқы сауданы дамыту барысындығы мемлекеттік бағдарламалар мен олардың нәтижесі
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САУДАСЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ МЕН НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру мүмкіндіктері мен күтілетін нәтижелері
3.2 Қазақстан мен Кедендік Одақ мемлекеттері арасындағы сыртқы сауда жағдайы
3.3 Сыртқы сауданы дамыту жолдары мен ұсыныстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда нарықтық экономика жағдайында материалдық өндірістік қорларды алу және дайындау, олардың тиімді жұмсалуы, оған бақылау жүргізілуі, қозғалысына бақылау жүргізу үшін бухгалтерия жүргізудің алатын орны ерекше.
Халықаралық нарықта Қазақстан Республикасының экономикалық қатынастардың дамудың жаңа жолына түсті, осыған байланысты бухгалтерлік есепте және салық заңнамасына жасалып жатқан өзгерістер мен толықтыруларды ескеріп кәсіпорынға аудитті ұйымдастыруды жетілдіру туралы шешім қабылдау қажет. Кез-келген кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінде маңызды орынды тауарлық материалдық қорлар алады.
Тауарлы-материалдық қорларды дұрыс пайдалану бойынша мақсатқа жету үшін бухгалтерлік есеп қызметінде ай сайын тауарлық материалдық қорларды дайындау немесе алу бойынша іс-әрекеттерге талдау жүргізуге мүмкіндік беретін толық, ашық ақпарат болуы керек.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі әрбір кәсіпорынның қызметінің басты негізін материалдық құндылықтар құрайтындықтан, олардың кәсіпорында алатын орнының ерекшелігімен және тиісті бақылауды жүргізудің қажеттілігімен сипатталады.
Жұмыстың басты мақсаты Астана-Нан ЖШС-ның мысалында кәсіпорында материалдық құндылықтардың есебін және аудитін жүргізуді көрсету болып табылады.
Қойылған мақсаттан мынадай міндеттер туындады:
-Тауарлық материалдық құндылықтардың теориялық негіздері мен ерекшеліктерін ашу;
- Астана-Өнім АҚ шаруашылық қызметінің ТМҚ есебін ұйымдастыру;
- Астана-Өнім АҚ 2010-2012 жылдардағы көрсеткіштерін сипаттау мен талдау;
- Астана-Өнім АҚ ТМҚ есебін ұйымдастыру жолдарын ашу;
- Астана-Өнім АҚ шаруашылық қызметінің ТМҚ есебі мен аудитінің ұйымдастырылуын сипаттау;
- Астана-Өнім АҚ ТМҚ аудитін ұйымдастыруды жетілдіру.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде жалпы тауарлық материалдық қорлардың экономикалық мәні және олардың есебін ашу көзделген.
Екінші бөлімде Астана-Өнім АҚ шаруашылық қызметінің тауарлық материалдық қорлар есебі мен аудитін ұйымдастыру ашып көрсетіледі.
Үшінші бөлімде, тауарлы-материалдық қорлардың аудитін талдамалық әдістерін жетілдіру мәселелері қарастырылады.
Дипломдық жұмысты дайындау барысында автор тауарлық материалдық қорлар жөнінде қазақстандық зерттеушілердің еңбектерін зерттеді. Сондай-ақ заңдылық пен нормативтік актілері, оқулық және тәжірибелік құралдары қолданылды.
1 ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тауарлы-материалдық қорлардың бухгалтерлік есептегі теориялық ерекшеліктері мен есебінің халықаралық тәжірибесі
Кез-келген өндірістік кәсіпорынның өндірістік үрдісінің қажетті элементтерінің бірі дайын табиғи немесе алын ала өңделген материалдық ресурстар түріндегі еңбек заты болып табылады: шикізат пен материалдар, шала фабрикаттар, жанар-жағар май, қосалқы бөлшектер және т.б. Өндіріс барысында адам өнім өндіру үшін еңбек құралдары арқылы оларға әсер етеді және олар сол ұйымның тауарлы-материалдық қоры түріндегі ағымдағы активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық үдерісіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи қалпын сақтай отырып өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады.
Отандық әдебиеттер бойынша, қорлар - бұлар шикізаттар мен материалдар, жартылай фабрикаттар, тағы басқа активтер, яғни олар Тауарлы-материалдық қорлар шоттарында жүргізіледі [1,112б.].
№2 Қорлар Қаржылық есептіліктің халықаралық стандардартында көрсетілгендей тауарлы-материалдық қорлар дегеніміз - төменде көрсетілгендей активтер:
- шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар, бөлшек-кесінділер, отын, қосалқы бөлшектер, және де тағы басқа өндіріс пен жұмысты, қызметті атқаруға арналған тауарлы материалдар;
- қызметті атқаратын аяқталмаған өндіріс;
- өндіріс қызметінде сатуға арналған дайын өнімдер [2].
Өндірістік ұйымдарда материалдық ресурстар шығарылатын дайын өнімнің өзіндік құнының құрамында үлкен маңызды үлеске ие. Сондықтан да олардың есебі, сақталуы мен өндіріс барысында рационалды пайдалануы кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатуда маңызды орын алады.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты мәселесі - оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау болып табылады.
Шетел әдебиеттерінде материалдық құндылықтар қызметі бойынша негізгі және көмекші деп жіктеледі.
Негізгі материалдар - өнімнің құрамына кіретін және материалдық негізін құрайтын құндылықтар. Мысалы, нан өндіргенде - ұн және т.б.
Көмекші материалдар - өндірілетін өнімнің құрамына кіреді, бірақ негізгі құралдар сияқты оның негізін құрамайды (бояу, желім және т.б.) [3, 378б.].
Отандық әдебиеттерде тауарлы-материалдық құндылықтарды өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай төмендегідей бөледі:
- шикізат және негізгі материалдар;
- көмекші материалдар;
- сатып алынатын жартылай фабрикаттар және жиынтықтаушы бұйымдар;
- отын;
- ыдыс және ыдыс материалдары;
- қосалқы бөлшектер;
- құрылыс материалдары;
- өзге материалдар (Кесте 1).
Кесте 1
Тауарлы-материалдық құндылықтардың жіктелуі
№
рс
Түрлері
Мысалдары
1
2
3
1.
Негізгі материалдар
темір, ұн, мата, былғары, қант
2.
Көмекші материалдар
бояу, желім
3.
Шикізаттар
мақта, астық, мұнай, сүт, газ
4.
Жартылай фабрикаттар
Машина жасау саласындағы моторлар, доңғалақтар, тоқыма өнеркәсібіндегі иірілген жіптер
5.
Ыдыс материалдары
қораптар, қаптар, жәшіктер
6.
Отын
дизель отыны, бензин, керосин, ағаш, көмір
7.
Қосалқы бөлшектер
тетіктер, бөлшектер
8.
Өзге материалдар
Өндіріс қалдықтары, кесінділер, ұнтақтар
Бұл кестеде тауарлы-материалдық құндылықтардың жіктелуі бойынша әрбір түріне мысал келтіріп жасалынған.
Енді осы тауарлы-материалдық құндылықтардың әрбір жіктемесі бойынша, олар қай шотта жүргізіледі және оларға қысқаша анықтамалар беріп кеткен дұрыс болады.
Шикізаттар мен материалдар - бұл өнім әзірленетін еңбек заттары. Олар өнімнің материалдық негізін қалайды. Бұл орайда шикізат - бұл ауылшаруашылығы мен өндіруші өнеркәсіптің өнімдері. Ал материалдар негізгі және көмекші материалдар болып бөлінеді. Шикізат пен материалдар есебі шоттар жоспарының 1310 Шикізат және материалдар деп аталатын синтетикалық шотында жүргізіледі.
Сатып алынатын жартылай фабрикаттар және жинақтаушы бұйымдар - бұл белгілі бір өңдеу сатыларынан өткен, бірақ әлі дайын өнім болып табылмайтын шикізат пен материалдар. Әзірленген өнімде негізгі материалдар сияқты рөлді атқарады, яғни оның материалдық негізін құрайды. Тауарлы-материалдық қорлардың бұл түрі шоттар жоспарының 1310 Шикізат және материалдар шотында ашылған субшоттарында есепке алынады.
Отын - бұл мұнай өнімдері (мұнай, бензин, керосин, дизель отыны), қатты отын (көмір, фтор, ағаш отын) және газ тәрізділер. Отындар былайша бөлінеді:
а) технологиялық (технологиялық мақсат үшін);
ә) қозғалтқыш (жанармай);
б) шарушылық (жылу үшін).
Отынның барлық түрлері шоттар жоспарының 1350 Өзге де қорлар синтетикалық шотының субшоттарында есепке алынады.
Ыдыс және ыдыс материалдары - бұл әр түрлі материалды буып-түюге, қаптауға, тасымалдауға, сақтауға пайдаланылатын заттар, былайша бөлінеді:
а) қызмет мерзімі мен құнына байланысты негізгі құралдар немесе материалдың құрамында ескерілетін инвентарлық ыдыс;
ә) өндірістік қорлардың құрамында ескерілетін инвентарлық емес ыдыстар.
Жеткізу талаптарына сай ыдыстар қайтарымды немесе кепілді болуы мүмкін. Мұндай кезде жеткізуші сатып алушыдан кепіл алады, ал оны ыдыс тапсырылғаннан кейін қайтарады. Ыдыс пен ыдыс материалдары шоттар жоспарының 1350 Өзге де қорлар синтетикалық шотының субшоттарында есепке алынады.
Қосалқы бөлшектер - тозған тетіктер мен машиналық жабдықтарды жөндеуге және алмастыруға қызмет етеді. Бұл құндылықтар да шоттар жоспарының 1350 Өзге де қорлар синтетикалық шотының субшоттарында есепке алынады.
Құрылыс материалдары - құрылыс кәсіпорындарында қолданады және құрылыс бұйымдарын әзірлеу, құрылыстарды көтеру және әрлеу, үйлер мен ғимараттар үшін бөліктер салу үшін құрылыс-монтаж жұмыстары кезінде тікелей пайдаланылады [4, 187б.].
Өзге материалдар - бұл өндіріс қалдықтары, түзелмейтін ақаудан қайтарылатын қалдықтар, негізгі құралдар шығарылуынан алынған материалдық құндылықтар. Өзге материалдар шоттар жоспарының 1350 Өзге де қорлар синтетикалық шотының субшоттарында есепке алынады.
Енді тауарлы-материалдық қорларға кірмейтін тауарларға тоқталайық. Түгендеу кезінде компания иеленуге құқығы жоқ тауарлар анықталуы мүмкін. Бұл тұтынушы тапсырысы бойынша дайындалған, төленген (яғни сатып алу-сату шарты жасалған), тұтынушы иелігіндегі және жөнелтуді күтіп жатқан тауарлар болып табылады. Олардың сатылуын міндетті түрде тіркеу қажет. Материалдық құндылықтар құрамына кірмейтін тауарлардың басқа да категориясына консигнациядағы тауарлар жатады. Консигнация - комитенттің немесе консигнанттың, яғни меншік иесінің өз тауарларын басқа компания қоймасында сақтауы [5, 277б.]. Консигнатор мұндай тауарларды өз материалдық қорлар құрамына қоса алмайды, себебі тауарларды өткізу сәтіне дейін бұлар өткізушінің, яғни консигнанттың меншігі болып табылады.
Қазақстанда соңғы уақыттарда есеп жүйесінде түбегейлі өзгерістер болғаны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта есеп жүйесінің дамуы әлі де жалғасуда. Еліміздің Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сүйене отырып есеп жүргізуі бухгалтерлік есептегі халықаралық тәжірибені зерттеп, оның тиімді жақтарын тәжірибеде пайдалануға итермелейді. Сондықтан да, әр елдің бухгалтерлік есептегі халықаралық тәжірибесін зерттеу қажеттілігі еліміздің әрі қарай дамуына өз септігін тигізеді.
Қазіргі қоғамда бүкіл әлемде Халықаралық Қаржылық Есептіліктің Стандарттары - бұл халықаралық нарық капиталының кілті болып табылады. Ол бірнеше себептермен айқындалады.
Біріншіден, егер кәсіпорындар халықаралық стандартқа сай жұмыс жасайтын болса, онда ол кәсіпорынның болашақта дамуына жол бар. Яғни ол кәсіпорын халықаралық қаржыландыруға ие бола алады, сонымен қатар батыс инвесторларының көзқарастары бойынша халықаралық стандартпен жұмыс жасайтын әрбір кәсіпорын сенімді, әрі бәсекеге қабілетті болып табылады.
Екіншіден, халықаралық тәжірибе көрсеткендей аталған стандартқа сай жұмыс істейтін кәсіпорын өте жоғары, пайдалы ақпаратпен қамтамасыз етілген болып табылады. Осының дәлелі ретінде 1995 жылдың өзінде Бағалы қағаздар жөніндегі халықаралық ұйым өздерінің осы стандартпен есеп жүргізетінін жариялағандығын айтуға болады.
Үшіншіден, қаржылық есептіліктің халықаралық стандартымен жұмыс істеген барынша ыңғайлы және уақытты үнемдеуге қолайлы болып табылады.
Осы себептерге сүйене отырып көптеген елдер тауарлы-материалдық қорлардың есебін ХҚЕС-ке сәйкес жүргізеді.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және алдыңғы қатарлы бухгалтерлік есепке алу стандарттары деп есептеледі. Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда, Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына алады. Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да жол беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның осы елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар жасауы тиіс [6, 312б.].
Халықаралық Қаржылық Есептілік Стандарттарына сәйкес тауарлы-материалдық қорлардың есебі Шоттар жоспарының белгілі бір құрылымын регламенттемейді. ХҚЕС - жеке есеп объектілердің тануын, бағалауын, ақпаратты ұсыну мен ашуын сипаттауда кәсіпорынның есеп саясатында көрініс табатын қағидалар жиынтығы. Сәйкесінше ХҚЕС-ке сәйкес есебін жүргізетін және қаржылық есептілігін жасайтын компаниялар басқа да компаниялардың Шоттар жоспарынан өзгеше Шоттар жоспарын жасап қолдана алады. Мысалы, АҚШ пен Ұлыбританияда әрбір компания өзінің жасаған Шоттар жоспарын пайдалана алады, ал Франция мен Германияда бірыңғай Шоттар жоспары бар және Қазақстандағы секілді оны барлық компаниялар қолдануға міндетті.
Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізуші субъектілермен қаржылық есептлікті дайындау мен тапсыруды ҚР 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы N 234-ІІІ Заңына сәйкес ірі кәсіпкерлік субъектілері мен жария мүдделі ұйымдар 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына негіздеп жасайды [7, 2-бап, 4-тармақ].
Алайда, ХҚЕС-тің кешенділігі мен әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін іс жүзінде қолданылмайды. Ол қабылданған жағдайда Қазақстанның көптеген ұйымдары ХҚЕС-ке міндетті түрде көшуден босатылып, бухгалтерлік есепке алуды қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттары бойынша жүргізетін болады. Олар үшін ХҚЕС қолдануды ерікті түрде таңдауға тыйым салынбайды [7, 2-бап, 5-тармақ].
Қазіргі уақытта халықаралық стандарт есебін қолданудың бірнеше түрлері бар:
- ХҚЕС-ын ұлттық стандарт ретінде қолданатын мемлекеттер: Кипр, Кувейт, Латвия, Мальта, Пәкістан, Тобаго, Таиланд және Хорватия.
- ХҚЕС-ын ұлттық стандарт ретінде қолданады, бірақ туындаған мәселелерді ұлттық стандарт түрінде шешетін мемлекеттер: Малайзия мен Жаңа Гвинея.
- ХҚЕС-ын ұлттық стандарт ретінде қолданады, бірақ кейбір жағдайларда өзгертулер орын алатын мемелекеттер: Албания, Бангладеш, Кения, Колумбия, Польша, Уругвай, Ямайка.
- Ұлттық стандарт халықаралық стандартқа қосымша негізделген мемлекеттер қатарына Қытай, Иран, Филиппины, Тунис жатады [5, 471б.].
Әр елдің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты тауарлы-материалдық қорлар есебі әртүрлі жүргізіледі. Мәселен, әлемнің дамыған елдерінің бірі - Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп жүйесінің пайда болуын, нормативтік-құқықтық реттелуі мен тауарық-материалдық қорлар есебін қарастырайық.
Бұл ел есебінің тарихы 1899 жылдан бері, яғни есеп жүргізу кәсібі дамуын бастаған кезден және Бухгалтерлердің американдық ассоциациясының мүшелеріне бухгалтер атағы берілген уақыттан бастау алады. Ол кезде бухгалтерлердің қызметі Нью-Йорк штатында шектелген болатын, бірақ кейіннен бухгалтерлерге заңды құқықтар беріліп қызметі басқа штаттарға да таралды. Бухгалтерлер-тәжірибешілер осы кезеңнен бастап әр штаттар шегінде кәсіби қоғамдар құра бастады. 1902 жылы АҚШ бухгалтерлер қоғамының федерациясы құрылды. 1904 жылы Федерация 1 - Халықаралық бухгалтерлердің конгресін шақыртып, 1905 жылы Бухгалтерлердің американдық ассоциациясымен біріктірілді. 1910 жылы Ассоциацияда 1000-ға жуық мүшелері болды. 1916 жылы ол АҚШ бухгалтерлер Институтына қайта құрылды (1150 мүше), ал кейіннен 1917 жылы Американдық бухгалтерлердің институты атына ие болды. Ол 1957 жылға дейін жұмыс жасап, жоғары білімі бар қоғамдық бухгалтерлердің Американдық институтына қайта құрылды [6, 407 б.].
АҚШ-ғы ұлттық бухгалтерлік есеп жүйесі Бухгалтерлік есептің жалпы қағидаларына (GAAP) сәйкес құрылады. Бұл жүйе негізінен Жоғары білімі бар қоғамдық бухгалтерлердің американдық институты, Қаржылық есеп стандарттары бойынша комитет, Бағалы қағаздар мен биржалар бойынша комиссия сияқты ұлттық уәкілетті ұйымдармен жасалынады.
Қазіргі таңда Америка Құрама Штаттары кәсіби бухгалтерлердің 9 негізгі ұйымдары бар. Олардың әрқайсысы өз құзыреттілігі шегінде елдегі бухгалтерлік есеп пен аудит жүргізуін нормативті-құқықтық реттейді және оларды дамытуға қатысады.
Жалпы алғанда GAAP - бұл әр түрлі көлемді құжаттарды қамтитын бухгалтерлік стандарттар мен процедуралардың иерархиялық жүйесі. GAAP жүйесінде уәкілетті органдар қабылдаған құжаттардың орындалуын анықтайтын төрт деңгеймен реттеледі.
Бірінші деңгей құжаттары негізгі және міндетті есеп стандарттары болып табылады. Компанияның қаржылық есептілігі осы құжаттардың талаптарын қанағаттандырмайтын болса, онда жалпы қабылданған стандарттардың салдары есептілік мәнін бұрмалайтын ерекше жағдайлардан басқа жағдайда аудитор стандартты қорытынды беруге құқығы жоқ.
Екінші деңгей құжаттары белгіленген бухгалтерлік қағидаларды (стандарттарды) орнатады және жалпы қабылданған қазіргі тәжірибені сипаттайды. Аудитор бұл ақпараттың қайнар көздеріне есеп фактісінің бухгалтерлік түсіндірмесі бірінші деңгей құжаттарына негізделмеген жағдайда сүйене алады.
Үшінші деңгей құжаттары белгілі бір салада есеп жүргізу әдістерін ашады және белгілі бір ситуацияларда кең қолданылады. Екінші және үшінші деңгей құжаттары міндетті болып табылатын бірінші деңгей құжаттарына қарағанда кеңінен қолданылады. Екінші және үшінші жағдайларда аудитор бухгалтерлік түсіндірмені негізге ала отырып стандартты қорытынды бере алады.
Төртінші деңгей құжаттарын қолдану белгілі бір жағдайларға - құжат ерекшелігіне, құжатты шығаратын кәсіпорын мәртебесіне тікелей байланысты болып табылады. Аудитордың қорытындысы бұл жағдайда кәсіби пікірге негізделеді [8, 448б.].
АҚШ компаниялары жоғарыда аталған құжаттарға сүйене отырып бухгалтерлік есепті, оның ішінде тауарлы-материалдық қорлар есебін жүргізеді. Ендігі кезекте осы елдегі тауарлы-материалдық қорлар есебінің тәжірибесіне тереңірек тоқталайық. АҚШ-та тауарлы-материалдық қорлар есебін жүргізуде үздіксіздік жүйесі қолданылады [9, 459б.].
Кәсіби бухгалтерлердің үздіксіздік есеп жүйесіндегі ұстанатын негізі тұжырымдамасы Кәсіби бухгалтерлердің американдық қоғамы бекіткен төменде көрсетілген бекітілімдерге сүйенеді:
Бірінші бектілім бойынша тауарлы-материалдық қорлар түсінігіне кәсіпорынның қызметі барысында сатуға арналған; осы сатылымды жүзеге асыру үшін өндіріс үрдісіне қатысатын немесе сатуға арналған тауарлар мен қызмет көрсетулер өндірісімен байланысты материалдық жылжымайтын мүліктер кіреді.
Екінші бектілімде АҚШ компанияларындағы тауарлы-материалдық қорлардың бухгалтерлік есебінің негізгі мақсаты айқындалған. Компанияларда тауарлы-материалдық қорлар есебінің басты мақсаты - алынған кірістер мен оларға сәйкес шығыстарды салыстыру нәтижесінде пайда көлемін анықтау.
Үшінші бекітілім бойынша тауарлы-материалдық қорлар есебінің негізіне алынған активтер үшін төленген баға немесе берілген орнын толтыру арқылы анықталатын барлық шығындар жатады. Яғни, тауарлы-материалдық қорлардың бастапқы құнына сатып алу бағасы мен құндылыққа кеткен барлық шығындар кіреді.
Төртінші бекітілімде тауарлы-материалдық қорларды бағалау әдістеріне тоқталған. Оған сәйкес тауарлы-материалдық қорлар құны тауарлы-материалдық қорларды бағалау әдістерінің бірімен анықталады: Бірінші топтама - кіріске, бірінші топтама - шығысқа, яғни ФИФО әдісі; орташа өлшемді құн әдісі; Соңғы топтама - кіріске, бірінші топтама - шығысқа, яғни ЛИФО әдісі. Берілген әдістердің бірін таңдаудың негізгі критерийі есепті кезең ішінде пайданың дәл көрініс табуына байланысты болып табылады.
Бесінші бекітілім бойынша шығындар негізінде тауарлы-материалдық қорлар құнының қалдығын анықтау қажеттілігі тұтынушылық құны мен тауарлық құндылықтар құнының сәйкес келмеу жағдайында пайда болады. Егер де тауарларды кәсіпорынның қалыпты қызметінде пайдалану кезінде олардың тұтынушылық құны физикалық тозудан, моральдық тозудан, бағалар өзгерісінен немесе басқа да себептерден өзіндік құнынан төмен болса айырмашылық есепті кезеңнің залалы ретінде танылады. Мұндай жағдай нарықтық деп аталатын төмен баға бойынша бағалау нәтижесінде орын алады.
Алтыншы бекітілім құндылықтардың өткізудің ықтимал құны мен нарықтық құн терминдерін айқындайды. Тауарлы-материалдық қорлар өткізудің ықтимал құны немесе нарықтық құн бойынша бағалауындағы нарықтық құн термині ағымдағы жағдайға байланысты құндылықты сатып алуға немесе қайта өндірісіне кеткен ағымдағы шығындардың барлығын қамтиды. Дегенмен, келесі жағдайлар ерекшеленеді:
- нарықтық құн өткізудің таза құнынан (қалыпты қызмет кезіндегі бағаламалы сату бағасынан қажетті дайын қалпына дейінгі болжанбалы шығындарды шегергендегі шығатын құн) аспауы керек;
- нарықтық құн өткізудің таза құнынан пайда үлесінің есептемелі көлемін шегергендегі сомадан төмен болмауы керек.
Жетінші бекітілім бойынша тауарлы-материалдық қорлардың сипаттамасы мен құрамына байланысты сатып алу құнының ең төменгісімен және нарықтық құнымен бағалау ережесі қорлардың жеке бірліктеріне де, сонымен қатар барлық қорларға да қолданыла алады. Кәсіпорындарда есепті кезең ішіндегі пайданы неғұрлым дәл көрсететін әдіс таңдалады.
Сегізінші бекітілім бойынша тауарлы-материалдық қорлар есебінің қағидалық негіздері тұрақты түрде қаржылық есептілікте сақталынып, ашып көрсетілуі керек. Егер де елеулі өзгерістер болатын болса, олардың себептері, сонымен қатар пайдаға егер ол елеулі болса қалай әсер еткенін ашып көрсетілуі керек.
Тоғызыншы бектілімге сәйкес тауарлы-материалдық қорлардың бухгалтерлік есепте оларды сатып алу құнынан жоғары құнымен көрініс табуы тек ерекше жағдайларда ғана бола алады.
Соңғы бекітілім бойынша кәсіпорынның тауарлы-материалдық қорларды толықтыру кезіндегі қорларды сатып алумен байланысты келісім-шарттар бойынша залалдары тауарлы-материалдық қорлар бойынша залалдардың көрініс табу тәртібіне сәйкес пайда мен заладар туралы есепте жеке көрсетіліп, анық көрсетілуі керек [9, 460б.].
АҚШ компаниялары тауарлы-материалдық қорлар есебін жүргізгенде жоғарыда аталған он бекітілімге сүйенеді. Оларды көрсетілген балама нұсқалардың бірін таңдап, есеп саясатында көрсетеді.
Сонымен, тауарлы-материалдық қорлар кәсіпорынның өндірістік үрдісінің қажетті элементтерінің бірі, ағымдағы активі болып табылады. Олардың бухгалтерлік есептегі алатын орны маңызды. Себебі, тауарлы-материалдық құндылықтар кәсіпорынның пайда әкелу көзі болып табылады. Ал, құндылықтардың есебі, оларды қандай әдіспен бағалау мұның бәрі кәсіпорыннның бухгалтерлік балансына, кіріс және шығыс есебіне көп әсерін тигізеді. Міне, осы себептен тауарлық-материалық қорларды сыныптау, есебін жүргізу, басқару кәсіпорын үшін өте маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Қорыта айтқанда, АҚШ-тың тауарлы-материалдық қорлар есебінің тәжірибесін зерттей келе, Кәсіби бухгалтерлердің американдық қоғамы бекіткен бекітілімдердің кейбіреулерін қолдануға, яғни ұлттық есеп жүйемізге тиімділерін қолдануға болады деген қорытынды жасауға болады.
Мәселен, Қазақстан тәжірибесінде көптеген кәсіпорындар есептеу әдістемесі оңай болып табылатын орташа өлшенген құн әдісін қолданады. Ал, егер отандық кәсіпорындарымыз төртінші бектілімде айқындалған құндылықтарды бағалау әдістерінің бірін таңдауда есепті кезең ішінде пайданың дәл көрініс табуына байланысты әдісті қолданатын болса, кәсіпорын қызметінің нәтижесін көрсететін көрсеткіштерін жоғарылата алар еді.
1.2 Тауарлы-материалдық қорлардың синтетикалық және аналитикалық есебін ұйымдастыру
Тауарлы-материалдық құндылықтардың бухгалтериядағы есебі дегеніміз - бұл тауарлы-материалдық құндылықтардың қозғалысы, яғни құндылықтардың кәсіпорынға келіп түсуі, оларды кәсіпорында орналастыру және олардың босатылуы.
Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық құндылықтар әр түрлі жағдайларда келіп түседі және есептен шығарылады. Бұл жағдайларды 5-суреттегі сызбадан көре аламыз.
Қорлардың қозғалысы
Келіп түсу
Орналастыру
Есептен шығару (босату)
1. Сатып алу
2. Айырбас
3. Құрылтайшы-лардың жарғы-лық капиталға салған салымы
1. Қоймадан қоймаға
2. Қоймадан бухгалтерияға және керісінше
3. Цехтан цехқа
1. Сату
2. Айырбас
3. Өтеусіз беру
4. Басқа кәсіпорын- ның жарғылық капиталына салған салымы
Сурет 1 - Материалдық құндылықтардың қозғалысы
Бұл суретте тауарлы-материалдық құндылықтарды кәсіпорындағы қозғалысы туралы, яғни құндылықтар үнемі қозғалыста, айналымда жүріп отырады [10, 362б.].
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп - материалдардың түгел сақталуына, үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Кәсіпорында материалдық ресурстардың сақталуы мен рационалды пайдалануына қатаң бақылау жасау келесі шарттарды қажет етеді:
* материалды-техникалық жабдықтаудың дұрыс ұйымдастырылуы;
* қойма мен салмақты өлшейтін шаруашылықтардың жоғарғы деңгейде болуы;
* материалдық ресурстардың прогрессивті нормаларын пайдалану;
* материалдық ресурстардың сақталуы мен жіберілуіне материалды жауапты тұлғаларды анықтау [11, 21б.].
Астана-Өнім АҚ материалдарды есептеудің негізгі міндеттері мыналар:
1) келіп түскен, сыртқа жіберілген материалдарды уақытында есептейді, кіріске алады, есептен шығарады;
2) материаладарды қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын бақылайды;
3) материалдарды неғұрлым ұтымды пайдаланады.
Кәсіпорынның ағымдағы активтеріне, яғни тауарлы-материалдық қорларға: қажетті кеңсе заттары (А4 қағаздар, А4 файлдар, қаламдар және т.б.), отындар, құрылыс материалдары, майлау материалдары және тағы басқа тауарлар жатады. Сонымен қатар кәсіпорынның ағымдағы активтеріне ақша қаражаттары (кассадағы, банктегі) және тағы басқалар жатады. Кәсіпорынның ағымдағы активтері үнемі айналымда жүреді. Яғни ақша қаражаттары тауарларға, тауарлар ақша қаражаттарына айналып, кәсіпорынның жұмысы үнемі айналымда болады.
Акционерлік қоғам 2008 жылдан бастап Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарымен, яғни жаңа шот жүйесімен жұмыс жасайды. Кәсіпорында өздерінің арнайы құрастырылған шоттар жоспары бар.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына, үнемді пайдалануына көмегін тигізеді. Сондықтан да бұл кәсіпорында материалдардың түгел және дұрыс сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдалануына, жұмсалуына мынадай жағдайлар жасалған:
- тиісті түрде жабдықталған материалды-қорларды сақтайтын 3 қоймасы бар;
- ұйымның басшысы материалдарды қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын алдын-ала белгілеп, олармен материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасасқан.
Астана-Өнім АҚ кәсіпорнының материалдық құндылықтарының шығысы мен түсімі бойынша жасалатын алғашқы құжаттар материалдық есепті ұйымдастырудың негізі болып табылады. Тікелей алғашқы құжаттардың көмегімен тауарлы-материалдық құндылықтардың тиімді пайдалануын және сақталуын, қозғалысын алдын ала, ағымдағы және келешектегі бақылануын жүзеге асырады. Мұнда есепті тиімді ұйымдастыру ісінде қорлардың сақталуы мен есепке алынуына қатысы бар барлық тұлғаларға баға көрсеткішінің номенклатурасын жасап, таратудың маңызы зор. Онда субъектінің қолында барлық материалдық қорлар белгілі бір белгілері бойынша әзірленеді.
Кәсіпорында тауарлы-материалдық құндылықтарға әрбір атаулары, сорттары бойынша шартты сандық белгілері бар номенклатуралық нөмір (коды) беріледі, содан соң барлық құжаттарда тауарлы-материалдық қорлардың бары мен қозғалысы бойынша берілген нөмірі қойылады. Номенклатуралық нөмірі 1С-Кәсіпорын жүйесінде алдын ала енгізілген және сол бойынша анықталады. Ол жүйеленген материалдар тізімі бойынша жасалады және оны кәсіпорынның барлық бөлімшесі (материалды-техникалық жабдықтау, бухгалтерия, қаржы, экономика бөлімдері) анықтама ретінде пайдаланады.
Материалдық қорлардың қозғалысына байланысты барлық операциялар құжаттармен рәсімделеді.
Материалдық қорларды кәіспорын әртүрлі жағдайларда алады: жабдықтаушының қоймасынан; темір жол станциясынан, айлақтардан, аэропорттан, материалды жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан өзіне керекті, ыңғайлы, тиімді қорларды сатып алады.
Тауарлы-материалдық қорларды кірістеуге мына құжаттар негіз болып саналады:
1) шот- фактура;
2) тауарлық-транспорттық накладной;
3) тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған накладнойы мен құжаттары, атап айтқанда:
- кіріс ордері;
- материалды қабылдау туралы акті;
- материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі;
- табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы актісі;
- материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі.
Қорлардың кіріс ордері (З-1 нысаны). Бұл құжат Астана-Өнім АҚ-да жабдықтаушылардан немесе тысқары кәсіпорындардан келіп түскен қорларды есепке алу үшін пайдаланылады. Ол бір ғана данада жазылады және ол жауапты тұлғадан материалдар қоймаға келіп түскен кезде толтырылады.
Материалды қабылдау туралы акті (А-1 нысаны). Жабдықтаушылардың ілеспе құжаттарындағы мәліметтерді сандық және сапалық айырмашалақтары бар босалқаларды қабылдау кезінде қолданады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен материалдарды қабылдаған кезде де қолданылады. Қабылдау комиссиясы міндетті түрде материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші (жабдықтаушы) өкілінің немесе мүдделі емес мекеме өкілінің қатысуымен актіні 2 дана етіп жасайды. Құндылықтар қабылданғаннан кейін құжаттармен қоса (тауарлық-көліктік жөнелтпе қағаздар, спецификациялар және басқалары) актілердің бір данасы материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі-жабдықтаушыға талап хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе олардың бухгалтериясына жіберіледі.
Материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі. Табиғи шығын нормалары айқындалмаған материалдық қорларын дайындау, сақтау немесе өндіру процесінде орын алған жоғалтуды анықтау үшін қолданады. Қорлардың сақталуына жауапты бөлімдердің балансынан шығаруға және кінәлі адамдардан өндіріп алуға құжат негіз бола алады.
Бұл құжат материалды қабылдау жөніндегі актіге тіркеледі. Екі данасы толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі кісілер қол қояды. 1-ші данасы бухгалтерияға жіберіледі, ал екіншісі-бөлімшеде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы актісі. Субъектінің қоймасына жабдықтаушылардан келіп түскен кезде табиғи шығын нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өңделгеннен кейін оларға табиғи шығын нормалары қойылған болса, осы акті жасалады. Қорларды қабылдауды жүргізген кезде жасалынған актіге кіріс ордері қосымша қызмет атқарады. Комиссия 2 дана етіп жасап қол қойып, 1-ші данасын бухгалтерияға өткізеді, ал қорлардың жоғалуына материалды жауапты тұлғалар ол сол адамдардың есебіне есептен шығаруға негіз бола алады, ал оның екінші данасы қоймада қалады.
Материалдардың (тауарлардың) бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі. Кәсіпорында бүлінудің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандатуға және қорларды (тауарларды) есептен шығару үшін пайдаланылады. Ол 2 дана етіп жасалынады. 1-ші дана бухгалтерияға жіберіліп, қорлардың жоғалуына себепші болған материалды жауапты тұлғаларға есептен шығаруға негіз болады, 2-ші данасы бөлімшеде қалады.
Тауарлы-материалдық қорлардың түсуін құжатпен рәсімдеу төмендегінше жүргізіледі. Жабдықтаушылардың (жіберушілердің) қоймаларынан тауарлы-материалдық қорларды алған кезде кәсіпорын бұл процесті өздерінің жауапты тұлғалары арқылы жүзеге асырады. Жабдықтаушылардың қоймасынан тауарларды алу үшін материалды жауапты тұлғаға сенімхат беріледі.
Сенім хат (Д-1 нысаны) - белгілі бір тұлғаның тауарлы-материалдық қорларды алуға құқық беретін құжат. Сенім хатты дұрыс берілуіне, олардың есебі мен жүзеге асырылуына бақылау жасау бухгалтерияға жүктеледі. Сенім хатқа басшы мен бас бухгалтер немесе бұйрық негізінде құқық берілген тұлғалар қол қояды. Берілген сенім хаттар міндетті түрде есепке алыну керек. Ол үшін сенім хаттарды арнайы тігілген, нөмірленген, мөр басылған Берілген сенімхаттарды есептеу журналына (Д2 нысаны) тіркейді. Онда сенім хат нөмірі, берілген күні, жарамдылық мерзімі, сенім хат берілген тұлғаның лауазымы, аты-жөні, оның қолы, жабдықтаушының атауы, тауарлардың атауы, саны немесе құндылықтарды қабылдау құжаты (нөмірі, наряд күні, шоттар және т.б.) жазылады. Бұл журналда сенім хатты алғандығын айқындайтын қолхат және сенім хаттың пайдаланғандығына көрсететін бухгалтерияның белгісі болуы керек, Сенім хатты алған жұмысшы бухгалтерияға тапсырысты орындалғандығын көрсететін құжаттарды тапсырып есеп беруі керек, ал егер сенім хат пайдаланылмаса оны бухгалтерияға қайтарып беру керек. Толтырылмаған немесе жартылай толтырылған, қол қойылмаған сенім хаттарды таратуға тыйым салынады. Сенім хат белгілі бір мерзімге беріледі, бірақ он күннен ұзақ мерзімге берілмейді.
Бір қоймаға жататын тауарлы-материалдық қорлар алынған жағдайда оған бірнеше накладной керек болса, сенім беруші сенімді тұлғаға бір сенімхатын беруіне болады, бірақ онда берілген барлық накладнойдың нөмірі, күні көрсетілуі тиіс. Егер де бір ғана сенімді тұлғаның бірнеше қоймадан тауар алуына тура келсе, онда оған әрбір қоймаға ұсыну үшін жеке сенімхат беріледі.
Материалды жауапты тұлға сенім хатты алғанннан кейінгі күннен кешіктірмей қоймаға келіп түскен материалдық қорларды кірістеп Қорлардың кіріс ордерін (З-1 нысаны) бір дана етіп толтырып барлық бастапқы құжаттарды бухгалтерияға тапсырады. Сенім хаттарды есепке алу журналында сәйкес белгі жасалынып, тапсырылған құжаттардың нөмірі, күні көрсетіледі. Егер құндылықтар қабылданбаса, сенім хат жарамдылық күнінен кейінгі күннен кешіктірілмей бухгалтерияға тапсырылады. Бухгалтер пайдаланылмаған деп жазып, сенім хаттарды есепке алу журналында белгі қояды. Пайдаланылмаған сенім хаттар есепті жылдың соңына дейін оларды оларды тіркеуге жауапты бухгалтерда сақталады.
Жабдықтаушылар (жіберушілер) тауарлы-материалдық қорларды осы кәсіпорынға босатқан кезде, әрбір жіберілген бөлігіне үш данада накладной жазып, онда сенімхаттың нөмірі, күні көрсетіледі. Оның біріншісі тауарлық-матералдық қорлар алушыда, яғни Астана-Өнім АҚ кәсіпорнында, екіншісі жіберушінің өзінде қалады, оны ол алдағы кезеңде жіберілетін тауарлы-материалдық қорларды бақылау жасау үшін пайдаланады. Ал үшіншісі бухгалтерияға беріледі. Тауарлы-материалдық қорларды босатып біткен соң, ең соңғы партиясының құжаттарымен бірге сенімхатын да бухгалтерияға тапсырады. Тауарлы-материалдық қорларды мынадай жағдайларда сенімхат бойынша босатуға болмайды:
- сенімхаттың барлық реквизиттері толық толтырылмаса, жөнделген немесе өшірілген болса;
- көрсетілген сенімхаттағы құжаттары болмаса;
- сенімхаттың мерзімі біткен болса;
- субъектіден берілген сенімхаттың жойылғаны туралы хабар болса;
- сенімхат берген субъекті өз қызметін тоқтатса (жойылса, қайта құрылымдық өзгерістер жасаса).
Кәсіпорындардағы тауарлы-материалдық құндылықтар есебінің қозғалысы 1310 Шикізат пен материалдар, 1330 Тауар 1350 Өзге де қорлар және сияқты шоттар бөлімдерінде көрсетіледі және жинақталады. Кәсіпорында тауарлы-материалдық қорлардың синтетикалық есебі 1С-Кәсіпорын бағдарламасында жүргізіледі. Бұл жүйеге әрбір материалдық құндылық топтарына келесідей субшоттар енгізілген:
- шикізат пен материалдарға - 1311, 1312, 1313, 1314, 1315, 1316, 1317 және т.с.с.;
Жалпы кәсіпорынның барлық тауарлы-материалдық қорлары 1300 Қорлар синтетикалық шотында жинақталады.
Кәсіпорынның тауарлы-материалдық құндылықтарының кәсіпорынға келіп түсуі төмендегіде көрсетілген бухгалтерлік шот жазбаларымен көрсетіледі:
1) Жабдықтаушылардан кәсіпорынға тауарлар және басқа да қорлар келіп түсті:
Дт 1330, 1350 Кт 3310
2) Жеке тұлғалардан тауарлар алынды:
Дт 1330 Кт 3390
3) Материалдар мен басқа да қорлар өтеусіз түрде алынды:
- жеке тұлғалардан : Дт 1310, 1350 Кт 6220
- басқа ұйымнан: Дт 1310, 1350 Кт 6220
Жабдықтаушылар Астана-Өнім АҚ қоймасына автотранспортпен тауарлы-материалдық қорларды жеткізіп берген кезде осы орталықтың материалды жауапты тұлғасы (қойма меңгерушісі) жабдықтаушылардың экспедиторынан алған тауарлы-материалдық қорлардың санын және брутто салмағын, тауарлық-транспорттық (көліктік) накладной мәліметімен салыстырады, олар екі данада жазылады. Егер олардың мәліметінде айырмашылық болмаса, онда оның бір данасына қол қойып және штамп басып, тауарлы-материалдық қорлар қабылданды деп жазады. Накладнойдың бір данасы материалды жауапты тұлғада қалады. Ал егер айырмашылық болса, онда оның саны мен сомасына Акті жасалады. Ол екі дана етіп толтырылады және оған екі жақтың да жауапты тұлғалары қол қояды. Оның біреуін жабдықтаушыға жібереді, ал екіншісі тауарлы-материалдық қорлар қабылдаған жауапты тұлғада қалады, одан әрі ол бухгалтеряға беріледі. Акт жабдықтаушыға талап-тілек қоюға негіз бола алады.
Тауарлы-материалдық қорларды босатқанда рәсімделетін құжаттар кәсіпорын қоймасынан құндылықтар қандай да бір шаруашылық қажеттілігі үшін басқа қоймаларға, сондай-ақ сыртқа артығын сатуға немесе айырбастауға босатқан кезде пайдаланады.
Материалдардың шығысы мынадай құжаттар бойынша рәсімделеді:
Лимитті-заборлық карта - өнімді дайындауда жүйелі түрде қолданылатын қорларды есептен шығару үшін, сонымен қатар өндірістік қажеттіліктерге қорларды босатудың белгіленген лимитін сақтауды бақылау үшін және қорларды қоймадан босату үшін қолданылады. Лимитті-заборлық карталар жабдықтау бөлімімен бір материалға екі дана етіп жасалады, оның біреуі - цехқа беріледі, ал екіншісі қоймаға беріледі.
Материалды айырбастауға арналған талап-акті (қосымша босату). Бұл құжат қорлардың белгіленген лимиттен артық босатылуын немесе олардың ауыстырылуын есепке алу үшін қолданылады, сондай-ақ қоймадан қорларды шығаруға негіз болып табылады. Ол екі дана етіп дайындалады: бірі алушыға, екіншісі - қоймаға. Қоймашы актінің екі данасына да босатылған қорлардың күні мен мөлшерін белгілеп, содан соң қалдығын шығарады. Алушысының актісіне қойма меңгерушісі, ал қойма актісіне алушының өкілі қол қояды.
Материалдарды босатуға талап накладнойы (ішкі қозғалыс). Бұл құжат қорлардың субъект ішіндегі қозғалысының есебін жүргізуге, өз ұйымының аумағынан тыс орналасқан шаруашылықтарына қорларды босатуға, сонымен қатар басқа ұйымдарға қорларды босатуға қолданылады. Екі дана етіп жасалады. Басқа ұйымдарға қорларды босатқан жағдайда талап накладнойы келісімшарттардың, нарядтардың және тиісті құжаттардың негізінде жасайды. Материалдарды алушы өзі алып кететін жағдайда есептен шығарғанда, алушы қол қойған накладнойды қоймашы есептік төлем құжаттарын шығару үшін бухгалтерияға береді.
Кәсіпорынды материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз ету жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар кәсіпорын бойынша келер жылы кәсіпорынға керек болатын материалдардың көлемін алдын-ала анықтап, жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт жасайды. Кәсіпорынның жабдықтау бөлімі шартта көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырады.
Кесте 4 - Операциялардың бухгалтерлік шоттар жазбасы
Тауарлы-материалдық қорларға қатысты орындалатын операциялар
Операциялардың бухгалтерлік шоттар жазбасы
Жабдықтаушылардан кәсіпорынға материалдар және басқа да қорлар келіп түсті
1310,1350
3310
Жеке тұлғалардан тауарлар алынды
1330
3390
Материалдар мен басқа да қорлар өтеусіз түрде алынды:
-жеке тұлғалардан
-басқа ұйымнан
1310,1350
6220
Түгендеу нәтижесінде кәсіпорынға материалдар мен басқа да қорлар кірістелді
1310,1350
6280
Тауарлардың табиғи апат кесірінен жоғалуы
7210
1330
Қоймадағы тауарлардың бүлінуі және жоғалуы
7210
1330
Сапасыз шыққан тауарларды жабдықтаушыға қайтару:
А) құнын төлеу алдында:
- келісім құнымен
- қосымша құн салығымен
Б) құнын төлегеннен кейін:
- келісім құнымен
- қосымша құн салығымен
3310
3310
1280
1280
1330
1420
1330
1420
4-кестеде көрсетілген тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу жөніндегі шоттар корреспонденциясын егжей-тегжейлі қарастырайық.
1) Тауарлы-материалдық қорлар жабдықтаушылардан келіп түсті:
Дт (1310-1350) Тауарлы-материалдық қорлар
Кт (3310) Төленуге тиісті шоттар (Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек);
2) Жабдықтаушылардан тауарлы-материалдық қорларға алдын ала төлем төленді:
Дт (1610) Тауарлы-материалдық қорларды жеткізуге берілген аванстар (Берілген қысқа мерзімді аванстар)
Кт (1030) Ағымдық, корреспонденттік шоттардағы ақша (Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары);
3) Тауарлы-материалдық қорларды тасымалдау шығыстары өтелді:
Дт (3390) Басқалар (Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек)
Кт (1030) Ағымдық, корреспонденттік шоттардағы ақша (Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары);
4) Негізгі құралдарды жоюдан алынған материалдар кіріске алынды:
Дт (1350) Басқа да материалдар (Өзге де қорлар)
Кт (6280) Негізгі емес қызметтен түскен басқадай табыстар (Басқа да кірістер);
5) Жабдықтаушылардан бірнеше рет қайталанып пайдаланатын ыдыстармен бірге материалдар алынды, ыдыс жабдықтаушыға қайтарылатын шартпен алынған:
- материалдар құнына:
Дт (1310) Шикізаттар мен материалдар (Шикізаттар мен материалдар)
Кт (3310) Төленуге тиісті шоттар (Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек);
- қосымша құнға салынатын салық сомасына (12%):
Дт (1420) Өтелуге тиісті қосымша құнға салынатын салық (Қосымша құнға салынатын салық)
Кт (3310) Төленуге тиісті шоттар (Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек).
Материалдар өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни кәсіпорынның қоймаларында және бухгалтериясында есептеледі. Жоғарыда Астана-Өнім АҚ құндылықтарының бухгалтериядағы есебі баяндалған, енді құндылықтардың қоймадағы есебін қарастырайық.
Материалдық қорлардың қоймадағы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы олардың дұрыс сақталуына, қоймадағы жұмыстың дұрыс жүргізілуіне және олардың жұмыстың қалай қойылғандығына байланысты. Астана-Өнім АҚ кәсіпорнының үш қоймасы бар, оларда цехтардың, бөлімшелердің, кәсіпорын ғимаратының ағымдық қалыпты жағдайын ұстап түру үшін және өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін қажетті материалдар сақталады. Қоймалардағы материалдың аналитикалық есебі белгіленген түрі бойынша олардың ішінде сорттары мен маркалары бойынша жүргізіледі. Материалдардың әрбір номенклатуралық нөмірі бойынша бөлек үлгілі түрі Қорларды есепке алу карточкасы (З-3 нысаны) ашылған. Бұл карточкада материалдық қорлардың аты, мөлшері, көлемі, сорты, өлшем бірлігі, номенклатуралық нөмірі және есептеу бағасы көрсетілген. Бұл карточканы жаңадан кіріске алынған материалға кәсіпорынның бухгалтериясы дайындап, одан кейін кіріс ордері мен тізілім (реестр) бірге қоймаға беріледі. Қойма қызметкері алынған карточкаға материалдық қорлардың қай жерде сақталып тұрғаны жайлы деректер толтырады. Материалдың кіріс-шығысының сорттық-сандық есебін сол материалдарға жауапты адам жүргізеді. Қоймашы белгіленген тәртіп бойынша толтырылған алғашқы құжаттардың негізінде материалдың кіріске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ САУДА ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.1 Сыртқы сауданың мәні, негізгі түрлері және теориялық негізі ... ... ... ... .
1.2 Халықаралық сауда және оның классикалық теорияларың дамуы
1.3 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты және оның құралдары, аспектілері
2 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДЫҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫРТҚЫ САУДАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан экспортының әлемдік нарықта алатын орны
2.2 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының бүгінгі ахуалына талдау
2.3 Сыртқы сауданы дамыту барысындығы мемлекеттік бағдарламалар мен олардың нәтижесі
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САУДАСЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ МЕН НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру мүмкіндіктері мен күтілетін нәтижелері
3.2 Қазақстан мен Кедендік Одақ мемлекеттері арасындағы сыртқы сауда жағдайы
3.3 Сыртқы сауданы дамыту жолдары мен ұсыныстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда нарықтық экономика жағдайында материалдық өндірістік қорларды алу және дайындау, олардың тиімді жұмсалуы, оған бақылау жүргізілуі, қозғалысына бақылау жүргізу үшін бухгалтерия жүргізудің алатын орны ерекше.
Халықаралық нарықта Қазақстан Республикасының экономикалық қатынастардың дамудың жаңа жолына түсті, осыған байланысты бухгалтерлік есепте және салық заңнамасына жасалып жатқан өзгерістер мен толықтыруларды ескеріп кәсіпорынға аудитті ұйымдастыруды жетілдіру туралы шешім қабылдау қажет. Кез-келген кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінде маңызды орынды тауарлық материалдық қорлар алады.
Тауарлы-материалдық қорларды дұрыс пайдалану бойынша мақсатқа жету үшін бухгалтерлік есеп қызметінде ай сайын тауарлық материалдық қорларды дайындау немесе алу бойынша іс-әрекеттерге талдау жүргізуге мүмкіндік беретін толық, ашық ақпарат болуы керек.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі әрбір кәсіпорынның қызметінің басты негізін материалдық құндылықтар құрайтындықтан, олардың кәсіпорында алатын орнының ерекшелігімен және тиісті бақылауды жүргізудің қажеттілігімен сипатталады.
Жұмыстың басты мақсаты Астана-Нан ЖШС-ның мысалында кәсіпорында материалдық құндылықтардың есебін және аудитін жүргізуді көрсету болып табылады.
Қойылған мақсаттан мынадай міндеттер туындады:
-Тауарлық материалдық құндылықтардың теориялық негіздері мен ерекшеліктерін ашу;
- Астана-Өнім АҚ шаруашылық қызметінің ТМҚ есебін ұйымдастыру;
- Астана-Өнім АҚ 2010-2012 жылдардағы көрсеткіштерін сипаттау мен талдау;
- Астана-Өнім АҚ ТМҚ есебін ұйымдастыру жолдарын ашу;
- Астана-Өнім АҚ шаруашылық қызметінің ТМҚ есебі мен аудитінің ұйымдастырылуын сипаттау;
- Астана-Өнім АҚ ТМҚ аудитін ұйымдастыруды жетілдіру.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде жалпы тауарлық материалдық қорлардың экономикалық мәні және олардың есебін ашу көзделген.
Екінші бөлімде Астана-Өнім АҚ шаруашылық қызметінің тауарлық материалдық қорлар есебі мен аудитін ұйымдастыру ашып көрсетіледі.
Үшінші бөлімде, тауарлы-материалдық қорлардың аудитін талдамалық әдістерін жетілдіру мәселелері қарастырылады.
Дипломдық жұмысты дайындау барысында автор тауарлық материалдық қорлар жөнінде қазақстандық зерттеушілердің еңбектерін зерттеді. Сондай-ақ заңдылық пен нормативтік актілері, оқулық және тәжірибелік құралдары қолданылды.
1 ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тауарлы-материалдық қорлардың бухгалтерлік есептегі теориялық ерекшеліктері мен есебінің халықаралық тәжірибесі
Кез-келген өндірістік кәсіпорынның өндірістік үрдісінің қажетті элементтерінің бірі дайын табиғи немесе алын ала өңделген материалдық ресурстар түріндегі еңбек заты болып табылады: шикізат пен материалдар, шала фабрикаттар, жанар-жағар май, қосалқы бөлшектер және т.б. Өндіріс барысында адам өнім өндіру үшін еңбек құралдары арқылы оларға әсер етеді және олар сол ұйымның тауарлы-материалдық қоры түріндегі ағымдағы активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық үдерісіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи қалпын сақтай отырып өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады.
Отандық әдебиеттер бойынша, қорлар - бұлар шикізаттар мен материалдар, жартылай фабрикаттар, тағы басқа активтер, яғни олар Тауарлы-материалдық қорлар шоттарында жүргізіледі [1,112б.].
№2 Қорлар Қаржылық есептіліктің халықаралық стандардартында көрсетілгендей тауарлы-материалдық қорлар дегеніміз - төменде көрсетілгендей активтер:
- шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар, бөлшек-кесінділер, отын, қосалқы бөлшектер, және де тағы басқа өндіріс пен жұмысты, қызметті атқаруға арналған тауарлы материалдар;
- қызметті атқаратын аяқталмаған өндіріс;
- өндіріс қызметінде сатуға арналған дайын өнімдер [2].
Өндірістік ұйымдарда материалдық ресурстар шығарылатын дайын өнімнің өзіндік құнының құрамында үлкен маңызды үлеске ие. Сондықтан да олардың есебі, сақталуы мен өндіріс барысында рационалды пайдалануы кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатуда маңызды орын алады.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты мәселесі - оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау болып табылады.
Шетел әдебиеттерінде материалдық құндылықтар қызметі бойынша негізгі және көмекші деп жіктеледі.
Негізгі материалдар - өнімнің құрамына кіретін және материалдық негізін құрайтын құндылықтар. Мысалы, нан өндіргенде - ұн және т.б.
Көмекші материалдар - өндірілетін өнімнің құрамына кіреді, бірақ негізгі құралдар сияқты оның негізін құрамайды (бояу, желім және т.б.) [3, 378б.].
Отандық әдебиеттерде тауарлы-материалдық құндылықтарды өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай төмендегідей бөледі:
- шикізат және негізгі материалдар;
- көмекші материалдар;
- сатып алынатын жартылай фабрикаттар және жиынтықтаушы бұйымдар;
- отын;
- ыдыс және ыдыс материалдары;
- қосалқы бөлшектер;
- құрылыс материалдары;
- өзге материалдар (Кесте 1).
Кесте 1
Тауарлы-материалдық құндылықтардың жіктелуі
№
рс
Түрлері
Мысалдары
1
2
3
1.
Негізгі материалдар
темір, ұн, мата, былғары, қант
2.
Көмекші материалдар
бояу, желім
3.
Шикізаттар
мақта, астық, мұнай, сүт, газ
4.
Жартылай фабрикаттар
Машина жасау саласындағы моторлар, доңғалақтар, тоқыма өнеркәсібіндегі иірілген жіптер
5.
Ыдыс материалдары
қораптар, қаптар, жәшіктер
6.
Отын
дизель отыны, бензин, керосин, ағаш, көмір
7.
Қосалқы бөлшектер
тетіктер, бөлшектер
8.
Өзге материалдар
Өндіріс қалдықтары, кесінділер, ұнтақтар
Бұл кестеде тауарлы-материалдық құндылықтардың жіктелуі бойынша әрбір түріне мысал келтіріп жасалынған.
Енді осы тауарлы-материалдық құндылықтардың әрбір жіктемесі бойынша, олар қай шотта жүргізіледі және оларға қысқаша анықтамалар беріп кеткен дұрыс болады.
Шикізаттар мен материалдар - бұл өнім әзірленетін еңбек заттары. Олар өнімнің материалдық негізін қалайды. Бұл орайда шикізат - бұл ауылшаруашылығы мен өндіруші өнеркәсіптің өнімдері. Ал материалдар негізгі және көмекші материалдар болып бөлінеді. Шикізат пен материалдар есебі шоттар жоспарының 1310 Шикізат және материалдар деп аталатын синтетикалық шотында жүргізіледі.
Сатып алынатын жартылай фабрикаттар және жинақтаушы бұйымдар - бұл белгілі бір өңдеу сатыларынан өткен, бірақ әлі дайын өнім болып табылмайтын шикізат пен материалдар. Әзірленген өнімде негізгі материалдар сияқты рөлді атқарады, яғни оның материалдық негізін құрайды. Тауарлы-материалдық қорлардың бұл түрі шоттар жоспарының 1310 Шикізат және материалдар шотында ашылған субшоттарында есепке алынады.
Отын - бұл мұнай өнімдері (мұнай, бензин, керосин, дизель отыны), қатты отын (көмір, фтор, ағаш отын) және газ тәрізділер. Отындар былайша бөлінеді:
а) технологиялық (технологиялық мақсат үшін);
ә) қозғалтқыш (жанармай);
б) шарушылық (жылу үшін).
Отынның барлық түрлері шоттар жоспарының 1350 Өзге де қорлар синтетикалық шотының субшоттарында есепке алынады.
Ыдыс және ыдыс материалдары - бұл әр түрлі материалды буып-түюге, қаптауға, тасымалдауға, сақтауға пайдаланылатын заттар, былайша бөлінеді:
а) қызмет мерзімі мен құнына байланысты негізгі құралдар немесе материалдың құрамында ескерілетін инвентарлық ыдыс;
ә) өндірістік қорлардың құрамында ескерілетін инвентарлық емес ыдыстар.
Жеткізу талаптарына сай ыдыстар қайтарымды немесе кепілді болуы мүмкін. Мұндай кезде жеткізуші сатып алушыдан кепіл алады, ал оны ыдыс тапсырылғаннан кейін қайтарады. Ыдыс пен ыдыс материалдары шоттар жоспарының 1350 Өзге де қорлар синтетикалық шотының субшоттарында есепке алынады.
Қосалқы бөлшектер - тозған тетіктер мен машиналық жабдықтарды жөндеуге және алмастыруға қызмет етеді. Бұл құндылықтар да шоттар жоспарының 1350 Өзге де қорлар синтетикалық шотының субшоттарында есепке алынады.
Құрылыс материалдары - құрылыс кәсіпорындарында қолданады және құрылыс бұйымдарын әзірлеу, құрылыстарды көтеру және әрлеу, үйлер мен ғимараттар үшін бөліктер салу үшін құрылыс-монтаж жұмыстары кезінде тікелей пайдаланылады [4, 187б.].
Өзге материалдар - бұл өндіріс қалдықтары, түзелмейтін ақаудан қайтарылатын қалдықтар, негізгі құралдар шығарылуынан алынған материалдық құндылықтар. Өзге материалдар шоттар жоспарының 1350 Өзге де қорлар синтетикалық шотының субшоттарында есепке алынады.
Енді тауарлы-материалдық қорларға кірмейтін тауарларға тоқталайық. Түгендеу кезінде компания иеленуге құқығы жоқ тауарлар анықталуы мүмкін. Бұл тұтынушы тапсырысы бойынша дайындалған, төленген (яғни сатып алу-сату шарты жасалған), тұтынушы иелігіндегі және жөнелтуді күтіп жатқан тауарлар болып табылады. Олардың сатылуын міндетті түрде тіркеу қажет. Материалдық құндылықтар құрамына кірмейтін тауарлардың басқа да категориясына консигнациядағы тауарлар жатады. Консигнация - комитенттің немесе консигнанттың, яғни меншік иесінің өз тауарларын басқа компания қоймасында сақтауы [5, 277б.]. Консигнатор мұндай тауарларды өз материалдық қорлар құрамына қоса алмайды, себебі тауарларды өткізу сәтіне дейін бұлар өткізушінің, яғни консигнанттың меншігі болып табылады.
Қазақстанда соңғы уақыттарда есеп жүйесінде түбегейлі өзгерістер болғаны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта есеп жүйесінің дамуы әлі де жалғасуда. Еліміздің Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сүйене отырып есеп жүргізуі бухгалтерлік есептегі халықаралық тәжірибені зерттеп, оның тиімді жақтарын тәжірибеде пайдалануға итермелейді. Сондықтан да, әр елдің бухгалтерлік есептегі халықаралық тәжірибесін зерттеу қажеттілігі еліміздің әрі қарай дамуына өз септігін тигізеді.
Қазіргі қоғамда бүкіл әлемде Халықаралық Қаржылық Есептіліктің Стандарттары - бұл халықаралық нарық капиталының кілті болып табылады. Ол бірнеше себептермен айқындалады.
Біріншіден, егер кәсіпорындар халықаралық стандартқа сай жұмыс жасайтын болса, онда ол кәсіпорынның болашақта дамуына жол бар. Яғни ол кәсіпорын халықаралық қаржыландыруға ие бола алады, сонымен қатар батыс инвесторларының көзқарастары бойынша халықаралық стандартпен жұмыс жасайтын әрбір кәсіпорын сенімді, әрі бәсекеге қабілетті болып табылады.
Екіншіден, халықаралық тәжірибе көрсеткендей аталған стандартқа сай жұмыс істейтін кәсіпорын өте жоғары, пайдалы ақпаратпен қамтамасыз етілген болып табылады. Осының дәлелі ретінде 1995 жылдың өзінде Бағалы қағаздар жөніндегі халықаралық ұйым өздерінің осы стандартпен есеп жүргізетінін жариялағандығын айтуға болады.
Үшіншіден, қаржылық есептіліктің халықаралық стандартымен жұмыс істеген барынша ыңғайлы және уақытты үнемдеуге қолайлы болып табылады.
Осы себептерге сүйене отырып көптеген елдер тауарлы-материалдық қорлардың есебін ХҚЕС-ке сәйкес жүргізеді.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және алдыңғы қатарлы бухгалтерлік есепке алу стандарттары деп есептеледі. Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда, Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына алады. Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да жол беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның осы елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар жасауы тиіс [6, 312б.].
Халықаралық Қаржылық Есептілік Стандарттарына сәйкес тауарлы-материалдық қорлардың есебі Шоттар жоспарының белгілі бір құрылымын регламенттемейді. ХҚЕС - жеке есеп объектілердің тануын, бағалауын, ақпаратты ұсыну мен ашуын сипаттауда кәсіпорынның есеп саясатында көрініс табатын қағидалар жиынтығы. Сәйкесінше ХҚЕС-ке сәйкес есебін жүргізетін және қаржылық есептілігін жасайтын компаниялар басқа да компаниялардың Шоттар жоспарынан өзгеше Шоттар жоспарын жасап қолдана алады. Мысалы, АҚШ пен Ұлыбританияда әрбір компания өзінің жасаған Шоттар жоспарын пайдалана алады, ал Франция мен Германияда бірыңғай Шоттар жоспары бар және Қазақстандағы секілді оны барлық компаниялар қолдануға міндетті.
Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізуші субъектілермен қаржылық есептлікті дайындау мен тапсыруды ҚР 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы N 234-ІІІ Заңына сәйкес ірі кәсіпкерлік субъектілері мен жария мүдделі ұйымдар 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына негіздеп жасайды [7, 2-бап, 4-тармақ].
Алайда, ХҚЕС-тің кешенділігі мен әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін іс жүзінде қолданылмайды. Ол қабылданған жағдайда Қазақстанның көптеген ұйымдары ХҚЕС-ке міндетті түрде көшуден босатылып, бухгалтерлік есепке алуды қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттары бойынша жүргізетін болады. Олар үшін ХҚЕС қолдануды ерікті түрде таңдауға тыйым салынбайды [7, 2-бап, 5-тармақ].
Қазіргі уақытта халықаралық стандарт есебін қолданудың бірнеше түрлері бар:
- ХҚЕС-ын ұлттық стандарт ретінде қолданатын мемлекеттер: Кипр, Кувейт, Латвия, Мальта, Пәкістан, Тобаго, Таиланд және Хорватия.
- ХҚЕС-ын ұлттық стандарт ретінде қолданады, бірақ туындаған мәселелерді ұлттық стандарт түрінде шешетін мемлекеттер: Малайзия мен Жаңа Гвинея.
- ХҚЕС-ын ұлттық стандарт ретінде қолданады, бірақ кейбір жағдайларда өзгертулер орын алатын мемелекеттер: Албания, Бангладеш, Кения, Колумбия, Польша, Уругвай, Ямайка.
- Ұлттық стандарт халықаралық стандартқа қосымша негізделген мемлекеттер қатарына Қытай, Иран, Филиппины, Тунис жатады [5, 471б.].
Әр елдің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты тауарлы-материалдық қорлар есебі әртүрлі жүргізіледі. Мәселен, әлемнің дамыған елдерінің бірі - Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп жүйесінің пайда болуын, нормативтік-құқықтық реттелуі мен тауарық-материалдық қорлар есебін қарастырайық.
Бұл ел есебінің тарихы 1899 жылдан бері, яғни есеп жүргізу кәсібі дамуын бастаған кезден және Бухгалтерлердің американдық ассоциациясының мүшелеріне бухгалтер атағы берілген уақыттан бастау алады. Ол кезде бухгалтерлердің қызметі Нью-Йорк штатында шектелген болатын, бірақ кейіннен бухгалтерлерге заңды құқықтар беріліп қызметі басқа штаттарға да таралды. Бухгалтерлер-тәжірибешілер осы кезеңнен бастап әр штаттар шегінде кәсіби қоғамдар құра бастады. 1902 жылы АҚШ бухгалтерлер қоғамының федерациясы құрылды. 1904 жылы Федерация 1 - Халықаралық бухгалтерлердің конгресін шақыртып, 1905 жылы Бухгалтерлердің американдық ассоциациясымен біріктірілді. 1910 жылы Ассоциацияда 1000-ға жуық мүшелері болды. 1916 жылы ол АҚШ бухгалтерлер Институтына қайта құрылды (1150 мүше), ал кейіннен 1917 жылы Американдық бухгалтерлердің институты атына ие болды. Ол 1957 жылға дейін жұмыс жасап, жоғары білімі бар қоғамдық бухгалтерлердің Американдық институтына қайта құрылды [6, 407 б.].
АҚШ-ғы ұлттық бухгалтерлік есеп жүйесі Бухгалтерлік есептің жалпы қағидаларына (GAAP) сәйкес құрылады. Бұл жүйе негізінен Жоғары білімі бар қоғамдық бухгалтерлердің американдық институты, Қаржылық есеп стандарттары бойынша комитет, Бағалы қағаздар мен биржалар бойынша комиссия сияқты ұлттық уәкілетті ұйымдармен жасалынады.
Қазіргі таңда Америка Құрама Штаттары кәсіби бухгалтерлердің 9 негізгі ұйымдары бар. Олардың әрқайсысы өз құзыреттілігі шегінде елдегі бухгалтерлік есеп пен аудит жүргізуін нормативті-құқықтық реттейді және оларды дамытуға қатысады.
Жалпы алғанда GAAP - бұл әр түрлі көлемді құжаттарды қамтитын бухгалтерлік стандарттар мен процедуралардың иерархиялық жүйесі. GAAP жүйесінде уәкілетті органдар қабылдаған құжаттардың орындалуын анықтайтын төрт деңгеймен реттеледі.
Бірінші деңгей құжаттары негізгі және міндетті есеп стандарттары болып табылады. Компанияның қаржылық есептілігі осы құжаттардың талаптарын қанағаттандырмайтын болса, онда жалпы қабылданған стандарттардың салдары есептілік мәнін бұрмалайтын ерекше жағдайлардан басқа жағдайда аудитор стандартты қорытынды беруге құқығы жоқ.
Екінші деңгей құжаттары белгіленген бухгалтерлік қағидаларды (стандарттарды) орнатады және жалпы қабылданған қазіргі тәжірибені сипаттайды. Аудитор бұл ақпараттың қайнар көздеріне есеп фактісінің бухгалтерлік түсіндірмесі бірінші деңгей құжаттарына негізделмеген жағдайда сүйене алады.
Үшінші деңгей құжаттары белгілі бір салада есеп жүргізу әдістерін ашады және белгілі бір ситуацияларда кең қолданылады. Екінші және үшінші деңгей құжаттары міндетті болып табылатын бірінші деңгей құжаттарына қарағанда кеңінен қолданылады. Екінші және үшінші жағдайларда аудитор бухгалтерлік түсіндірмені негізге ала отырып стандартты қорытынды бере алады.
Төртінші деңгей құжаттарын қолдану белгілі бір жағдайларға - құжат ерекшелігіне, құжатты шығаратын кәсіпорын мәртебесіне тікелей байланысты болып табылады. Аудитордың қорытындысы бұл жағдайда кәсіби пікірге негізделеді [8, 448б.].
АҚШ компаниялары жоғарыда аталған құжаттарға сүйене отырып бухгалтерлік есепті, оның ішінде тауарлы-материалдық қорлар есебін жүргізеді. Ендігі кезекте осы елдегі тауарлы-материалдық қорлар есебінің тәжірибесіне тереңірек тоқталайық. АҚШ-та тауарлы-материалдық қорлар есебін жүргізуде үздіксіздік жүйесі қолданылады [9, 459б.].
Кәсіби бухгалтерлердің үздіксіздік есеп жүйесіндегі ұстанатын негізі тұжырымдамасы Кәсіби бухгалтерлердің американдық қоғамы бекіткен төменде көрсетілген бекітілімдерге сүйенеді:
Бірінші бектілім бойынша тауарлы-материалдық қорлар түсінігіне кәсіпорынның қызметі барысында сатуға арналған; осы сатылымды жүзеге асыру үшін өндіріс үрдісіне қатысатын немесе сатуға арналған тауарлар мен қызмет көрсетулер өндірісімен байланысты материалдық жылжымайтын мүліктер кіреді.
Екінші бектілімде АҚШ компанияларындағы тауарлы-материалдық қорлардың бухгалтерлік есебінің негізгі мақсаты айқындалған. Компанияларда тауарлы-материалдық қорлар есебінің басты мақсаты - алынған кірістер мен оларға сәйкес шығыстарды салыстыру нәтижесінде пайда көлемін анықтау.
Үшінші бекітілім бойынша тауарлы-материалдық қорлар есебінің негізіне алынған активтер үшін төленген баға немесе берілген орнын толтыру арқылы анықталатын барлық шығындар жатады. Яғни, тауарлы-материалдық қорлардың бастапқы құнына сатып алу бағасы мен құндылыққа кеткен барлық шығындар кіреді.
Төртінші бекітілімде тауарлы-материалдық қорларды бағалау әдістеріне тоқталған. Оған сәйкес тауарлы-материалдық қорлар құны тауарлы-материалдық қорларды бағалау әдістерінің бірімен анықталады: Бірінші топтама - кіріске, бірінші топтама - шығысқа, яғни ФИФО әдісі; орташа өлшемді құн әдісі; Соңғы топтама - кіріске, бірінші топтама - шығысқа, яғни ЛИФО әдісі. Берілген әдістердің бірін таңдаудың негізгі критерийі есепті кезең ішінде пайданың дәл көрініс табуына байланысты болып табылады.
Бесінші бекітілім бойынша шығындар негізінде тауарлы-материалдық қорлар құнының қалдығын анықтау қажеттілігі тұтынушылық құны мен тауарлық құндылықтар құнының сәйкес келмеу жағдайында пайда болады. Егер де тауарларды кәсіпорынның қалыпты қызметінде пайдалану кезінде олардың тұтынушылық құны физикалық тозудан, моральдық тозудан, бағалар өзгерісінен немесе басқа да себептерден өзіндік құнынан төмен болса айырмашылық есепті кезеңнің залалы ретінде танылады. Мұндай жағдай нарықтық деп аталатын төмен баға бойынша бағалау нәтижесінде орын алады.
Алтыншы бекітілім құндылықтардың өткізудің ықтимал құны мен нарықтық құн терминдерін айқындайды. Тауарлы-материалдық қорлар өткізудің ықтимал құны немесе нарықтық құн бойынша бағалауындағы нарықтық құн термині ағымдағы жағдайға байланысты құндылықты сатып алуға немесе қайта өндірісіне кеткен ағымдағы шығындардың барлығын қамтиды. Дегенмен, келесі жағдайлар ерекшеленеді:
- нарықтық құн өткізудің таза құнынан (қалыпты қызмет кезіндегі бағаламалы сату бағасынан қажетті дайын қалпына дейінгі болжанбалы шығындарды шегергендегі шығатын құн) аспауы керек;
- нарықтық құн өткізудің таза құнынан пайда үлесінің есептемелі көлемін шегергендегі сомадан төмен болмауы керек.
Жетінші бекітілім бойынша тауарлы-материалдық қорлардың сипаттамасы мен құрамына байланысты сатып алу құнының ең төменгісімен және нарықтық құнымен бағалау ережесі қорлардың жеке бірліктеріне де, сонымен қатар барлық қорларға да қолданыла алады. Кәсіпорындарда есепті кезең ішіндегі пайданы неғұрлым дәл көрсететін әдіс таңдалады.
Сегізінші бекітілім бойынша тауарлы-материалдық қорлар есебінің қағидалық негіздері тұрақты түрде қаржылық есептілікте сақталынып, ашып көрсетілуі керек. Егер де елеулі өзгерістер болатын болса, олардың себептері, сонымен қатар пайдаға егер ол елеулі болса қалай әсер еткенін ашып көрсетілуі керек.
Тоғызыншы бектілімге сәйкес тауарлы-материалдық қорлардың бухгалтерлік есепте оларды сатып алу құнынан жоғары құнымен көрініс табуы тек ерекше жағдайларда ғана бола алады.
Соңғы бекітілім бойынша кәсіпорынның тауарлы-материалдық қорларды толықтыру кезіндегі қорларды сатып алумен байланысты келісім-шарттар бойынша залалдары тауарлы-материалдық қорлар бойынша залалдардың көрініс табу тәртібіне сәйкес пайда мен заладар туралы есепте жеке көрсетіліп, анық көрсетілуі керек [9, 460б.].
АҚШ компаниялары тауарлы-материалдық қорлар есебін жүргізгенде жоғарыда аталған он бекітілімге сүйенеді. Оларды көрсетілген балама нұсқалардың бірін таңдап, есеп саясатында көрсетеді.
Сонымен, тауарлы-материалдық қорлар кәсіпорынның өндірістік үрдісінің қажетті элементтерінің бірі, ағымдағы активі болып табылады. Олардың бухгалтерлік есептегі алатын орны маңызды. Себебі, тауарлы-материалдық құндылықтар кәсіпорынның пайда әкелу көзі болып табылады. Ал, құндылықтардың есебі, оларды қандай әдіспен бағалау мұның бәрі кәсіпорыннның бухгалтерлік балансына, кіріс және шығыс есебіне көп әсерін тигізеді. Міне, осы себептен тауарлық-материалық қорларды сыныптау, есебін жүргізу, басқару кәсіпорын үшін өте маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Қорыта айтқанда, АҚШ-тың тауарлы-материалдық қорлар есебінің тәжірибесін зерттей келе, Кәсіби бухгалтерлердің американдық қоғамы бекіткен бекітілімдердің кейбіреулерін қолдануға, яғни ұлттық есеп жүйемізге тиімділерін қолдануға болады деген қорытынды жасауға болады.
Мәселен, Қазақстан тәжірибесінде көптеген кәсіпорындар есептеу әдістемесі оңай болып табылатын орташа өлшенген құн әдісін қолданады. Ал, егер отандық кәсіпорындарымыз төртінші бектілімде айқындалған құндылықтарды бағалау әдістерінің бірін таңдауда есепті кезең ішінде пайданың дәл көрініс табуына байланысты әдісті қолданатын болса, кәсіпорын қызметінің нәтижесін көрсететін көрсеткіштерін жоғарылата алар еді.
1.2 Тауарлы-материалдық қорлардың синтетикалық және аналитикалық есебін ұйымдастыру
Тауарлы-материалдық құндылықтардың бухгалтериядағы есебі дегеніміз - бұл тауарлы-материалдық құндылықтардың қозғалысы, яғни құндылықтардың кәсіпорынға келіп түсуі, оларды кәсіпорында орналастыру және олардың босатылуы.
Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық құндылықтар әр түрлі жағдайларда келіп түседі және есептен шығарылады. Бұл жағдайларды 5-суреттегі сызбадан көре аламыз.
Қорлардың қозғалысы
Келіп түсу
Орналастыру
Есептен шығару (босату)
1. Сатып алу
2. Айырбас
3. Құрылтайшы-лардың жарғы-лық капиталға салған салымы
1. Қоймадан қоймаға
2. Қоймадан бухгалтерияға және керісінше
3. Цехтан цехқа
1. Сату
2. Айырбас
3. Өтеусіз беру
4. Басқа кәсіпорын- ның жарғылық капиталына салған салымы
Сурет 1 - Материалдық құндылықтардың қозғалысы
Бұл суретте тауарлы-материалдық құндылықтарды кәсіпорындағы қозғалысы туралы, яғни құндылықтар үнемі қозғалыста, айналымда жүріп отырады [10, 362б.].
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп - материалдардың түгел сақталуына, үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Кәсіпорында материалдық ресурстардың сақталуы мен рационалды пайдалануына қатаң бақылау жасау келесі шарттарды қажет етеді:
* материалды-техникалық жабдықтаудың дұрыс ұйымдастырылуы;
* қойма мен салмақты өлшейтін шаруашылықтардың жоғарғы деңгейде болуы;
* материалдық ресурстардың прогрессивті нормаларын пайдалану;
* материалдық ресурстардың сақталуы мен жіберілуіне материалды жауапты тұлғаларды анықтау [11, 21б.].
Астана-Өнім АҚ материалдарды есептеудің негізгі міндеттері мыналар:
1) келіп түскен, сыртқа жіберілген материалдарды уақытында есептейді, кіріске алады, есептен шығарады;
2) материаладарды қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын бақылайды;
3) материалдарды неғұрлым ұтымды пайдаланады.
Кәсіпорынның ағымдағы активтеріне, яғни тауарлы-материалдық қорларға: қажетті кеңсе заттары (А4 қағаздар, А4 файлдар, қаламдар және т.б.), отындар, құрылыс материалдары, майлау материалдары және тағы басқа тауарлар жатады. Сонымен қатар кәсіпорынның ағымдағы активтеріне ақша қаражаттары (кассадағы, банктегі) және тағы басқалар жатады. Кәсіпорынның ағымдағы активтері үнемі айналымда жүреді. Яғни ақша қаражаттары тауарларға, тауарлар ақша қаражаттарына айналып, кәсіпорынның жұмысы үнемі айналымда болады.
Акционерлік қоғам 2008 жылдан бастап Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарымен, яғни жаңа шот жүйесімен жұмыс жасайды. Кәсіпорында өздерінің арнайы құрастырылған шоттар жоспары бар.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына, үнемді пайдалануына көмегін тигізеді. Сондықтан да бұл кәсіпорында материалдардың түгел және дұрыс сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдалануына, жұмсалуына мынадай жағдайлар жасалған:
- тиісті түрде жабдықталған материалды-қорларды сақтайтын 3 қоймасы бар;
- ұйымның басшысы материалдарды қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын алдын-ала белгілеп, олармен материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасасқан.
Астана-Өнім АҚ кәсіпорнының материалдық құндылықтарының шығысы мен түсімі бойынша жасалатын алғашқы құжаттар материалдық есепті ұйымдастырудың негізі болып табылады. Тікелей алғашқы құжаттардың көмегімен тауарлы-материалдық құндылықтардың тиімді пайдалануын және сақталуын, қозғалысын алдын ала, ағымдағы және келешектегі бақылануын жүзеге асырады. Мұнда есепті тиімді ұйымдастыру ісінде қорлардың сақталуы мен есепке алынуына қатысы бар барлық тұлғаларға баға көрсеткішінің номенклатурасын жасап, таратудың маңызы зор. Онда субъектінің қолында барлық материалдық қорлар белгілі бір белгілері бойынша әзірленеді.
Кәсіпорында тауарлы-материалдық құндылықтарға әрбір атаулары, сорттары бойынша шартты сандық белгілері бар номенклатуралық нөмір (коды) беріледі, содан соң барлық құжаттарда тауарлы-материалдық қорлардың бары мен қозғалысы бойынша берілген нөмірі қойылады. Номенклатуралық нөмірі 1С-Кәсіпорын жүйесінде алдын ала енгізілген және сол бойынша анықталады. Ол жүйеленген материалдар тізімі бойынша жасалады және оны кәсіпорынның барлық бөлімшесі (материалды-техникалық жабдықтау, бухгалтерия, қаржы, экономика бөлімдері) анықтама ретінде пайдаланады.
Материалдық қорлардың қозғалысына байланысты барлық операциялар құжаттармен рәсімделеді.
Материалдық қорларды кәіспорын әртүрлі жағдайларда алады: жабдықтаушының қоймасынан; темір жол станциясынан, айлақтардан, аэропорттан, материалды жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан өзіне керекті, ыңғайлы, тиімді қорларды сатып алады.
Тауарлы-материалдық қорларды кірістеуге мына құжаттар негіз болып саналады:
1) шот- фактура;
2) тауарлық-транспорттық накладной;
3) тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған накладнойы мен құжаттары, атап айтқанда:
- кіріс ордері;
- материалды қабылдау туралы акті;
- материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі;
- табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы актісі;
- материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі.
Қорлардың кіріс ордері (З-1 нысаны). Бұл құжат Астана-Өнім АҚ-да жабдықтаушылардан немесе тысқары кәсіпорындардан келіп түскен қорларды есепке алу үшін пайдаланылады. Ол бір ғана данада жазылады және ол жауапты тұлғадан материалдар қоймаға келіп түскен кезде толтырылады.
Материалды қабылдау туралы акті (А-1 нысаны). Жабдықтаушылардың ілеспе құжаттарындағы мәліметтерді сандық және сапалық айырмашалақтары бар босалқаларды қабылдау кезінде қолданады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен материалдарды қабылдаған кезде де қолданылады. Қабылдау комиссиясы міндетті түрде материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші (жабдықтаушы) өкілінің немесе мүдделі емес мекеме өкілінің қатысуымен актіні 2 дана етіп жасайды. Құндылықтар қабылданғаннан кейін құжаттармен қоса (тауарлық-көліктік жөнелтпе қағаздар, спецификациялар және басқалары) актілердің бір данасы материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі-жабдықтаушыға талап хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе олардың бухгалтериясына жіберіледі.
Материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі. Табиғи шығын нормалары айқындалмаған материалдық қорларын дайындау, сақтау немесе өндіру процесінде орын алған жоғалтуды анықтау үшін қолданады. Қорлардың сақталуына жауапты бөлімдердің балансынан шығаруға және кінәлі адамдардан өндіріп алуға құжат негіз бола алады.
Бұл құжат материалды қабылдау жөніндегі актіге тіркеледі. Екі данасы толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі кісілер қол қояды. 1-ші данасы бухгалтерияға жіберіледі, ал екіншісі-бөлімшеде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы актісі. Субъектінің қоймасына жабдықтаушылардан келіп түскен кезде табиғи шығын нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өңделгеннен кейін оларға табиғи шығын нормалары қойылған болса, осы акті жасалады. Қорларды қабылдауды жүргізген кезде жасалынған актіге кіріс ордері қосымша қызмет атқарады. Комиссия 2 дана етіп жасап қол қойып, 1-ші данасын бухгалтерияға өткізеді, ал қорлардың жоғалуына материалды жауапты тұлғалар ол сол адамдардың есебіне есептен шығаруға негіз бола алады, ал оның екінші данасы қоймада қалады.
Материалдардың (тауарлардың) бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі. Кәсіпорында бүлінудің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандатуға және қорларды (тауарларды) есептен шығару үшін пайдаланылады. Ол 2 дана етіп жасалынады. 1-ші дана бухгалтерияға жіберіліп, қорлардың жоғалуына себепші болған материалды жауапты тұлғаларға есептен шығаруға негіз болады, 2-ші данасы бөлімшеде қалады.
Тауарлы-материалдық қорлардың түсуін құжатпен рәсімдеу төмендегінше жүргізіледі. Жабдықтаушылардың (жіберушілердің) қоймаларынан тауарлы-материалдық қорларды алған кезде кәсіпорын бұл процесті өздерінің жауапты тұлғалары арқылы жүзеге асырады. Жабдықтаушылардың қоймасынан тауарларды алу үшін материалды жауапты тұлғаға сенімхат беріледі.
Сенім хат (Д-1 нысаны) - белгілі бір тұлғаның тауарлы-материалдық қорларды алуға құқық беретін құжат. Сенім хатты дұрыс берілуіне, олардың есебі мен жүзеге асырылуына бақылау жасау бухгалтерияға жүктеледі. Сенім хатқа басшы мен бас бухгалтер немесе бұйрық негізінде құқық берілген тұлғалар қол қояды. Берілген сенім хаттар міндетті түрде есепке алыну керек. Ол үшін сенім хаттарды арнайы тігілген, нөмірленген, мөр басылған Берілген сенімхаттарды есептеу журналына (Д2 нысаны) тіркейді. Онда сенім хат нөмірі, берілген күні, жарамдылық мерзімі, сенім хат берілген тұлғаның лауазымы, аты-жөні, оның қолы, жабдықтаушының атауы, тауарлардың атауы, саны немесе құндылықтарды қабылдау құжаты (нөмірі, наряд күні, шоттар және т.б.) жазылады. Бұл журналда сенім хатты алғандығын айқындайтын қолхат және сенім хаттың пайдаланғандығына көрсететін бухгалтерияның белгісі болуы керек, Сенім хатты алған жұмысшы бухгалтерияға тапсырысты орындалғандығын көрсететін құжаттарды тапсырып есеп беруі керек, ал егер сенім хат пайдаланылмаса оны бухгалтерияға қайтарып беру керек. Толтырылмаған немесе жартылай толтырылған, қол қойылмаған сенім хаттарды таратуға тыйым салынады. Сенім хат белгілі бір мерзімге беріледі, бірақ он күннен ұзақ мерзімге берілмейді.
Бір қоймаға жататын тауарлы-материалдық қорлар алынған жағдайда оған бірнеше накладной керек болса, сенім беруші сенімді тұлғаға бір сенімхатын беруіне болады, бірақ онда берілген барлық накладнойдың нөмірі, күні көрсетілуі тиіс. Егер де бір ғана сенімді тұлғаның бірнеше қоймадан тауар алуына тура келсе, онда оған әрбір қоймаға ұсыну үшін жеке сенімхат беріледі.
Материалды жауапты тұлға сенім хатты алғанннан кейінгі күннен кешіктірмей қоймаға келіп түскен материалдық қорларды кірістеп Қорлардың кіріс ордерін (З-1 нысаны) бір дана етіп толтырып барлық бастапқы құжаттарды бухгалтерияға тапсырады. Сенім хаттарды есепке алу журналында сәйкес белгі жасалынып, тапсырылған құжаттардың нөмірі, күні көрсетіледі. Егер құндылықтар қабылданбаса, сенім хат жарамдылық күнінен кейінгі күннен кешіктірілмей бухгалтерияға тапсырылады. Бухгалтер пайдаланылмаған деп жазып, сенім хаттарды есепке алу журналында белгі қояды. Пайдаланылмаған сенім хаттар есепті жылдың соңына дейін оларды оларды тіркеуге жауапты бухгалтерда сақталады.
Жабдықтаушылар (жіберушілер) тауарлы-материалдық қорларды осы кәсіпорынға босатқан кезде, әрбір жіберілген бөлігіне үш данада накладной жазып, онда сенімхаттың нөмірі, күні көрсетіледі. Оның біріншісі тауарлық-матералдық қорлар алушыда, яғни Астана-Өнім АҚ кәсіпорнында, екіншісі жіберушінің өзінде қалады, оны ол алдағы кезеңде жіберілетін тауарлы-материалдық қорларды бақылау жасау үшін пайдаланады. Ал үшіншісі бухгалтерияға беріледі. Тауарлы-материалдық қорларды босатып біткен соң, ең соңғы партиясының құжаттарымен бірге сенімхатын да бухгалтерияға тапсырады. Тауарлы-материалдық қорларды мынадай жағдайларда сенімхат бойынша босатуға болмайды:
- сенімхаттың барлық реквизиттері толық толтырылмаса, жөнделген немесе өшірілген болса;
- көрсетілген сенімхаттағы құжаттары болмаса;
- сенімхаттың мерзімі біткен болса;
- субъектіден берілген сенімхаттың жойылғаны туралы хабар болса;
- сенімхат берген субъекті өз қызметін тоқтатса (жойылса, қайта құрылымдық өзгерістер жасаса).
Кәсіпорындардағы тауарлы-материалдық құндылықтар есебінің қозғалысы 1310 Шикізат пен материалдар, 1330 Тауар 1350 Өзге де қорлар және сияқты шоттар бөлімдерінде көрсетіледі және жинақталады. Кәсіпорында тауарлы-материалдық қорлардың синтетикалық есебі 1С-Кәсіпорын бағдарламасында жүргізіледі. Бұл жүйеге әрбір материалдық құндылық топтарына келесідей субшоттар енгізілген:
- шикізат пен материалдарға - 1311, 1312, 1313, 1314, 1315, 1316, 1317 және т.с.с.;
Жалпы кәсіпорынның барлық тауарлы-материалдық қорлары 1300 Қорлар синтетикалық шотында жинақталады.
Кәсіпорынның тауарлы-материалдық құндылықтарының кәсіпорынға келіп түсуі төмендегіде көрсетілген бухгалтерлік шот жазбаларымен көрсетіледі:
1) Жабдықтаушылардан кәсіпорынға тауарлар және басқа да қорлар келіп түсті:
Дт 1330, 1350 Кт 3310
2) Жеке тұлғалардан тауарлар алынды:
Дт 1330 Кт 3390
3) Материалдар мен басқа да қорлар өтеусіз түрде алынды:
- жеке тұлғалардан : Дт 1310, 1350 Кт 6220
- басқа ұйымнан: Дт 1310, 1350 Кт 6220
Жабдықтаушылар Астана-Өнім АҚ қоймасына автотранспортпен тауарлы-материалдық қорларды жеткізіп берген кезде осы орталықтың материалды жауапты тұлғасы (қойма меңгерушісі) жабдықтаушылардың экспедиторынан алған тауарлы-материалдық қорлардың санын және брутто салмағын, тауарлық-транспорттық (көліктік) накладной мәліметімен салыстырады, олар екі данада жазылады. Егер олардың мәліметінде айырмашылық болмаса, онда оның бір данасына қол қойып және штамп басып, тауарлы-материалдық қорлар қабылданды деп жазады. Накладнойдың бір данасы материалды жауапты тұлғада қалады. Ал егер айырмашылық болса, онда оның саны мен сомасына Акті жасалады. Ол екі дана етіп толтырылады және оған екі жақтың да жауапты тұлғалары қол қояды. Оның біреуін жабдықтаушыға жібереді, ал екіншісі тауарлы-материалдық қорлар қабылдаған жауапты тұлғада қалады, одан әрі ол бухгалтеряға беріледі. Акт жабдықтаушыға талап-тілек қоюға негіз бола алады.
Тауарлы-материалдық қорларды босатқанда рәсімделетін құжаттар кәсіпорын қоймасынан құндылықтар қандай да бір шаруашылық қажеттілігі үшін басқа қоймаларға, сондай-ақ сыртқа артығын сатуға немесе айырбастауға босатқан кезде пайдаланады.
Материалдардың шығысы мынадай құжаттар бойынша рәсімделеді:
Лимитті-заборлық карта - өнімді дайындауда жүйелі түрде қолданылатын қорларды есептен шығару үшін, сонымен қатар өндірістік қажеттіліктерге қорларды босатудың белгіленген лимитін сақтауды бақылау үшін және қорларды қоймадан босату үшін қолданылады. Лимитті-заборлық карталар жабдықтау бөлімімен бір материалға екі дана етіп жасалады, оның біреуі - цехқа беріледі, ал екіншісі қоймаға беріледі.
Материалды айырбастауға арналған талап-акті (қосымша босату). Бұл құжат қорлардың белгіленген лимиттен артық босатылуын немесе олардың ауыстырылуын есепке алу үшін қолданылады, сондай-ақ қоймадан қорларды шығаруға негіз болып табылады. Ол екі дана етіп дайындалады: бірі алушыға, екіншісі - қоймаға. Қоймашы актінің екі данасына да босатылған қорлардың күні мен мөлшерін белгілеп, содан соң қалдығын шығарады. Алушысының актісіне қойма меңгерушісі, ал қойма актісіне алушының өкілі қол қояды.
Материалдарды босатуға талап накладнойы (ішкі қозғалыс). Бұл құжат қорлардың субъект ішіндегі қозғалысының есебін жүргізуге, өз ұйымының аумағынан тыс орналасқан шаруашылықтарына қорларды босатуға, сонымен қатар басқа ұйымдарға қорларды босатуға қолданылады. Екі дана етіп жасалады. Басқа ұйымдарға қорларды босатқан жағдайда талап накладнойы келісімшарттардың, нарядтардың және тиісті құжаттардың негізінде жасайды. Материалдарды алушы өзі алып кететін жағдайда есептен шығарғанда, алушы қол қойған накладнойды қоймашы есептік төлем құжаттарын шығару үшін бухгалтерияға береді.
Кәсіпорынды материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз ету жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар кәсіпорын бойынша келер жылы кәсіпорынға керек болатын материалдардың көлемін алдын-ала анықтап, жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт жасайды. Кәсіпорынның жабдықтау бөлімі шартта көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырады.
Кесте 4 - Операциялардың бухгалтерлік шоттар жазбасы
Тауарлы-материалдық қорларға қатысты орындалатын операциялар
Операциялардың бухгалтерлік шоттар жазбасы
Жабдықтаушылардан кәсіпорынға материалдар және басқа да қорлар келіп түсті
1310,1350
3310
Жеке тұлғалардан тауарлар алынды
1330
3390
Материалдар мен басқа да қорлар өтеусіз түрде алынды:
-жеке тұлғалардан
-басқа ұйымнан
1310,1350
6220
Түгендеу нәтижесінде кәсіпорынға материалдар мен басқа да қорлар кірістелді
1310,1350
6280
Тауарлардың табиғи апат кесірінен жоғалуы
7210
1330
Қоймадағы тауарлардың бүлінуі және жоғалуы
7210
1330
Сапасыз шыққан тауарларды жабдықтаушыға қайтару:
А) құнын төлеу алдында:
- келісім құнымен
- қосымша құн салығымен
Б) құнын төлегеннен кейін:
- келісім құнымен
- қосымша құн салығымен
3310
3310
1280
1280
1330
1420
1330
1420
4-кестеде көрсетілген тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу жөніндегі шоттар корреспонденциясын егжей-тегжейлі қарастырайық.
1) Тауарлы-материалдық қорлар жабдықтаушылардан келіп түсті:
Дт (1310-1350) Тауарлы-материалдық қорлар
Кт (3310) Төленуге тиісті шоттар (Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек);
2) Жабдықтаушылардан тауарлы-материалдық қорларға алдын ала төлем төленді:
Дт (1610) Тауарлы-материалдық қорларды жеткізуге берілген аванстар (Берілген қысқа мерзімді аванстар)
Кт (1030) Ағымдық, корреспонденттік шоттардағы ақша (Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары);
3) Тауарлы-материалдық қорларды тасымалдау шығыстары өтелді:
Дт (3390) Басқалар (Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек)
Кт (1030) Ағымдық, корреспонденттік шоттардағы ақша (Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары);
4) Негізгі құралдарды жоюдан алынған материалдар кіріске алынды:
Дт (1350) Басқа да материалдар (Өзге де қорлар)
Кт (6280) Негізгі емес қызметтен түскен басқадай табыстар (Басқа да кірістер);
5) Жабдықтаушылардан бірнеше рет қайталанып пайдаланатын ыдыстармен бірге материалдар алынды, ыдыс жабдықтаушыға қайтарылатын шартпен алынған:
- материалдар құнына:
Дт (1310) Шикізаттар мен материалдар (Шикізаттар мен материалдар)
Кт (3310) Төленуге тиісті шоттар (Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек);
- қосымша құнға салынатын салық сомасына (12%):
Дт (1420) Өтелуге тиісті қосымша құнға салынатын салық (Қосымша құнға салынатын салық)
Кт (3310) Төленуге тиісті шоттар (Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек).
Материалдар өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни кәсіпорынның қоймаларында және бухгалтериясында есептеледі. Жоғарыда Астана-Өнім АҚ құндылықтарының бухгалтериядағы есебі баяндалған, енді құндылықтардың қоймадағы есебін қарастырайық.
Материалдық қорлардың қоймадағы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы олардың дұрыс сақталуына, қоймадағы жұмыстың дұрыс жүргізілуіне және олардың жұмыстың қалай қойылғандығына байланысты. Астана-Өнім АҚ кәсіпорнының үш қоймасы бар, оларда цехтардың, бөлімшелердің, кәсіпорын ғимаратының ағымдық қалыпты жағдайын ұстап түру үшін және өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін қажетті материалдар сақталады. Қоймалардағы материалдың аналитикалық есебі белгіленген түрі бойынша олардың ішінде сорттары мен маркалары бойынша жүргізіледі. Материалдардың әрбір номенклатуралық нөмірі бойынша бөлек үлгілі түрі Қорларды есепке алу карточкасы (З-3 нысаны) ашылған. Бұл карточкада материалдық қорлардың аты, мөлшері, көлемі, сорты, өлшем бірлігі, номенклатуралық нөмірі және есептеу бағасы көрсетілген. Бұл карточканы жаңадан кіріске алынған материалға кәсіпорынның бухгалтериясы дайындап, одан кейін кіріс ордері мен тізілім (реестр) бірге қоймаға беріледі. Қойма қызметкері алынған карточкаға материалдық қорлардың қай жерде сақталып тұрғаны жайлы деректер толтырады. Материалдың кіріс-шығысының сорттық-сандық есебін сол материалдарға жауапты адам жүргізеді. Қоймашы белгіленген тәртіп бойынша толтырылған алғашқы құжаттардың негізінде материалдың кіріске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz