Қоршаған ортаның физикалық ластануы

1) Радиациялық ластану.
2) Электромагниттік толқындардың әсері.
3) Шу, вибрация ( діріл) магнит өрістері әсерлері.
4) Жылулық құбылыстар.

Радиациялық ластану. Радиациялық әсер деп радиоактивті затектерден шығатын иондаушы сәулеленуді атайды. Кейбір химиялық элементтердің және олардың изотоптарының атом ядролары өздігінен иондаушы сәуле шығарып, ыдырайды.
Иондаушы сәулеленудің үш түрі бар: 1) көп электр зарядын алып жүретін гелий ядросының альфа-бөлшектер ағыны; 2) электрондар мен позитрондардың бета-бөлшектер ағыны; 3) қысқа толқынды электр магниттік гамма-сәулелері. Альфа-бөлшектер ауада не бәрі бірнеше сантиметр ғана ұшып, қағаз бетіменде ұсталуы мүмкін. Олар адамның киімі арқылы да, тері эпителиі арқылы да өтпейді. Бұлар адам организміне тыныс алғанда немесе тамақпен бірге түскен жағдайда ғана зиянын тигізе алады, клеткалар радиациялық зақымдануға ұшырайды. Себебі оның салдарынан организмде жүретін биохимиялық процестер өзгеріп, физикалық, химиялық және физиологиялық паталогия орын алып, әр түрлі аурулар, соның ішінде сәулелену ауруы пайда болуы мүмкін. Альфа-бөлшектермен салыстырғанда бета-бөлшектердің ену қабілеттілігі жоғары, организм ұлпасына 1-2 см тереңдікте ене алады. Денеге ену салдарында бұл бөлшектер теріні күдіреді, пигментация немесе денеге жара пайда болады. Рентгендік және гамма сәулелері ең төмен иондау тығыздығы болғанымен ену қабілеті өте жоғары, оларды тек қалың қорғасын қабатымен немесе бетон плиталарымен ұстауға болады. Бірақ та осы үш сәуле түрінің бірдей дозаларын қарастыратын болсақ ең қауіпті болып альфа сәулелер саналады, оның қауіптілігі басқа сәулелерден 20 еседей артық.
Электр магниттік сәуле – энергия бөле отырып, заттектер арқылы оңай өтетін және ауада ұсақ қашықтыққа дейін тарайтын иондалған гамма – сәулесі және оған жақын рентгендік сәуле.
Гамма – сәулелері тірі организмнің клеткалық тобына оңай енеді, олар организм арқылы ешқандай әсерін тигізбей өтуі мүмкін, немесе өткен жолында иондалуды қоздыруы мүмкін. Олардың әсері мөлшерге және энергия түріне, сонымен қатар организм мен сәуле шығаратын көздің алшақтығына байланысты.
Иондайтын және кейбір иондамайтын электр магниттік (инфрақызыл, ультракүлгін және т.б.) сәулелердің әсерінен адамның белгілі бір органдары мен ұлпалары зақымдалады. Мысалы, альфа – сәулелену беретін көздер – радий, уран, плутоний, бета – сәулелену көздері – стронций және иттрий, гамма – сәулелену көзі – цирконий сүйектерде жинақталады.
Иондайтын сәуле мөлшеріне қарай адамды сәулелік аурудың жедел немесе созылмалы түрлеріне шалдықтырады. Организм арқылы өткен сәуле мөлшері 100 рентгеннен аспаса ауру жеңіл түрде байқалмай өтуі мүмкін, ал 100 рентгеннен жоғары мөлшерлер аурудың белгілерін айқын көрсетеді. Ауруға шалдыққан адамның сүйек кемігінің қызметі бұзылады, қан азаяды, тіршілік әрекеті және иммунитеттік қабілеті төмендейді.
Тірі организмдердің әр түрлі органдарының өздеріне тән сәулелену сезімталдықтары бар. Бүкіл денені өлтіретін сәулелену дозпсы келесі шамалар деңгейінде: бас арқылы енсе – 2000 рад, іштін төменгі бөлігі – 5000 рад, көкірек қуысы – 10000 рад, аяқ–қол – 20000 рад.
Санитарлық ереже бойынша электр магниттік сәулелену бар жерде тұрақты тұруға болмайды. Құрылыс практикасында олардан қорғайтын материалдарды кеңінен қолдану қажет.
Иондайтын сәулелердің қарқындылығын жартылай төмендету олардың енетін ортаның табиғатына және қалыңдығына байланысты келеді ( 1-ші кесте).
1-ші кесте. Гамма сәулелердің мөлшерін жартылай төмендететін қабат шамасы

Гамма-сәулеленудің
энергиясы, МэВ Жартылай төмендететін қабаттың шамасы

Ауа, м Алюминий, см Қорғасын, см
0,5 60 3,2 0,4
1,0 85 4,4 0,1
2,0 120 6,0 1,4

Интернационалдық жүйе (ИЖ) өлшем бірлігінде сәулелену дозасы зивертпен (Зв) өлшенеді (1Зв=100 бэр). Ішкі және сыртқы сәулелену нәтижесінде адам бір жыл ішінде орта есеппен 0,001 Зв доза алады. Адам өміріне қауіп – қатерсіз 0,35 Зв немесе 35 бэр радиация дозасын қабылдауы мүмкін. Организмдердің 50% -ін жоятын радиацияның сағаттық дозасы адам үшін – 4 Зв, балықтар мен құстар – 10-20 Зв, өсімдіктерге – 10-1500 Зв, жәндіктерге – 1000Зв құрайды.
2-ші кесте. Адам организмінің сәулелену дәрежесі

Жұтылатын
энергия
мөлшері, бэр
Радиация әсері
450 Сәулелену ауруының ең ауыр деңгейі (сәулеленген адамдардың 50%-тейі қайтыс болады)
100 Сәулелену ауруының жеңіл дәрежелі түрде жүретін ең төменгі деңгейі
75 Қан құрамының қысқа мерзімді өзгерісі
30 Асқазанға рентгеноскопия жасағанда қабылданған сәуле мөлшері
25 Апатты жағдайда әр адамға қабылдауға рұқсат етілген (бір жолғы) доза
10 Апатты жағдайда тұрғындарға қабылдауға рұқсат берілген (бір жолғы) мөлшер
3 Тісті рентгенографияға түсіргенде қабылданатын сәулелену мөлшері
0,5 Әдеттегідей жылына қалыпты жағдайда қабылдауға болатын рұқсат берілген сәулелену деңгейі