Салық саясаты: экономикалық мәні мен мазмұны, атқаратын рөлі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. САЛЫҚ САЯСАТЫ: ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Салықтардың пайда болуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Cалық саясаты экономикаға мемлекеттік әсер етудің негізгі құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Салық саясатындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4 Салық саясатының құқықтық негіздері және реформалау кезеңдері ... ... ...23
2. МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Қазақстан Республикасында салық түрлеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... .30
2.2 Алматы облысы бойынша салық түсімдерінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .52
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...63
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясаты дамуының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Салық саясатының дамуынадағы салық механизмінің рөлі ... ... ... ... ... ... ..67
3.3 Салық саясатының стратегиялық дамуының миссиясы мен көрінісi ... ... ...71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
1. САЛЫҚ САЯСАТЫ: ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Салықтардың пайда болуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Cалық саясаты экономикаға мемлекеттік әсер етудің негізгі құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Салық саясатындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4 Салық саясатының құқықтық негіздері және реформалау кезеңдері ... ... ...23
2. МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Қазақстан Республикасында салық түрлеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... .30
2.2 Алматы облысы бойынша салық түсімдерінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .52
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...63
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясаты дамуының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Салық саясатының дамуынадағы салық механизмінің рөлі ... ... ... ... ... ... ..67
3.3 Салық саясатының стратегиялық дамуының миссиясы мен көрінісi ... ... ...71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі элементтерінің бірі салық саясаты болып табылады. Салық саясатының негізгі мақсаты мемлекеттік бюджеттің шығындар бөлігінің көлемін және қүрылымын анықтайды, салықтарды, олардың ставкаларын, жеңілдіктерді нақтылайды және белгілейді, жаңа төлемдер енгізеді, тиімсіздерін алып тастайды. Салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік, саяси, экономикалық бағдарламаларын жүзеге асыру мақсатында мемлекеттік бюджетке ақшалай қаражаттардың түсімін қамтамасыз етеді.
Мемлекет тиімді салық саясатын жүргізбей әрекет ете алмайды Қазақастан Республикасында тиімді салық саясатының дамуы мемлекетіміздің негізгі мәселелерінің бірі. Сондықтан, мемлекет өз бюджетін барынша көп толтыруға тырысады.
Мемлекет тиімді салық саясатын жүргізбей әрекет ете алмайды Қазақастан Республикасында тиімді салық саясатының дамуы мемлекетіміздің негізгі мәселелерінің бірі. Сондықтан, мемлекет өз бюджетін барынша көп толтыруға тырысады.
1 Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы: Салық кодексi.- Алматы: Юрист, 2004.- 268 бет
2 Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер тұралы Қазақстан Республикасының кодексі. (2009 ж. 1 қантардағы жағдай бойынша). – БИКО баспа үйі, 2009 ж.
3 ҚР Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетi; Қазақстан салық төлеушiлер қауымдастығы Д.Е. Ерғожин., Ж.Ж. Ертiлесова., Т.С. Ботақанова., А.Қ. Боранбаева., Ж.Е. Жанұзақова «Салық заңнамасының 300 сұрағы және жауабы" жинағы: 2 бөлiмдi. 2-бөлiм /Алматы: Қазақстан салық төлеушiлер қауымдастығы, 2009.- 172 бет
4 Тойшибекова, К. «Қазақстан Республикасының бюджет -салық саясатын жетілдірудің негізгі бағыттары» ІІ том: "VII Дулати оқулары" Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы ІІ том - Алматы Экономика.- 2007..- Б.239-241.-
5 Тойшибекова, К. «Бюджет -салық саясатының теориялық аспектілері» ІІ том: Алматы - Экономика / 2007.- Б.237-239.
6 Үмбетәлиев Алтынсары Дүйсенбекұлы «Салық және салық салу» Оқулық. 1 том.- 2 бас., өңд., тол..- Алматы: Экономика, 2011.- 582 бет,
7 Үмбетәлиев Алтынсары Дүйсенбекұлы «Салық және салық салу» Оқулық. 2 том.- 2 бас., өңд., тол..- Алматы: Экономика, 2011.- 605 бет
8 Үмбетәлиев Алтынсары Дүйсенбекұлы «Салық және салық салу» Оқулық.- Алматы: Экономика, 2006.- 864 бет,
9 Бекболсынова Алма Сартайқызы «Салық жүйесiнiң негiздерi» оқу құралы.- Астана: Фолиант, 2007.- 120 бет,
10 Құлпыбаев, С. «Қаржы» Оқулық.- Алматы: Издательство LEM, 2007.- 668б.
11 Ілиясов Қ., Құлпыбаев С., «Қаржы» Оқулық.- Алматы: Қазақ университеті, 2003.- 448.
12 А. Х. Амерханова, Г. З. Фахрутдинова «Салық және салық салу» оқу құралы – Павлодар : Кереку, 2012. – 67 б.
13 Жақыпбеков Д.С. «Қазақстандық кәсіпорындардағы салық салу,салық есебі мен есептілігін ұйымдастыру» Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009.
14 Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу» Оқу құралы – Алматы: 2003. – 131 бет.
15 Мельников В.Д., Ильясов К.К. «Қаржы» Оқу құралы – Алматы, 2005. 79 б
16 Череева, Б.Т. «Салықтық менеджмент» Костанай: КГУ им.А.Байтурсынова, 2012 // КГУ им.А.Байтурсынова.
17 Череева, Б.Т. «Салық және салық салу» оқу әдістемелік нұсқау - Костанай: КГУ им.А.Байтурсынова, 2012.
18 Сейсенова, Н.Б. «Салық саясаты: Қазақстандағы тәжірибе» Монография- Алматы, 2011.- 259б.
19 Надиров, М.Н. «Қаржы ТС»: Әдістемелік нұсқау.- Алматы: ҚазҚҚА, 2011.- 60 б.
20 Қалдыбаев Е.К., Маткаримова Л.К.;.- Салықтық бақылау: теориясы және жүргiзу әдiсi / ҚР Жоғары оқу орындарының қауымдастығы.- Алматы: Дәуiр, 2011.- 288 бет,
21 Исаев Н.П. «Салық – экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ретінде» мақала- Қазақ Ұлттық пелагогикалық университеті №1 (27) Алматы -2011 50-55б.
22 Байдүйсенов А. Д. «Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер» мақала - Қаржы - Қаражат, 2001 №4 - 32 бет.
23 Дулатов Ы. Мемлекеттің салық саясаты және оның кейбір мәселелері - Заң газеті, 2002, 3 қараша 5 бет.
24 Салық салу саласындағы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілігі - Бухгалтер бюллетені, 2001 – 14 бет.
25 Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің ресми сайты www.minfin.kz
26 І здестіру сайты www.google.kz
27 Іздестіру сайты www.yandex.kz-
28 Қазақстандық іздестіру сайты www.site.kz
29 Қазақстан Республикасыныңсалық комитетінің ресми сайты www.salyk.kz
Алматы облысының ресми сайты www.zhetysu-gov.kz
2 Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер тұралы Қазақстан Республикасының кодексі. (2009 ж. 1 қантардағы жағдай бойынша). – БИКО баспа үйі, 2009 ж.
3 ҚР Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетi; Қазақстан салық төлеушiлер қауымдастығы Д.Е. Ерғожин., Ж.Ж. Ертiлесова., Т.С. Ботақанова., А.Қ. Боранбаева., Ж.Е. Жанұзақова «Салық заңнамасының 300 сұрағы және жауабы" жинағы: 2 бөлiмдi. 2-бөлiм /Алматы: Қазақстан салық төлеушiлер қауымдастығы, 2009.- 172 бет
4 Тойшибекова, К. «Қазақстан Республикасының бюджет -салық саясатын жетілдірудің негізгі бағыттары» ІІ том: "VII Дулати оқулары" Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы ІІ том - Алматы Экономика.- 2007..- Б.239-241.-
5 Тойшибекова, К. «Бюджет -салық саясатының теориялық аспектілері» ІІ том: Алматы - Экономика / 2007.- Б.237-239.
6 Үмбетәлиев Алтынсары Дүйсенбекұлы «Салық және салық салу» Оқулық. 1 том.- 2 бас., өңд., тол..- Алматы: Экономика, 2011.- 582 бет,
7 Үмбетәлиев Алтынсары Дүйсенбекұлы «Салық және салық салу» Оқулық. 2 том.- 2 бас., өңд., тол..- Алматы: Экономика, 2011.- 605 бет
8 Үмбетәлиев Алтынсары Дүйсенбекұлы «Салық және салық салу» Оқулық.- Алматы: Экономика, 2006.- 864 бет,
9 Бекболсынова Алма Сартайқызы «Салық жүйесiнiң негiздерi» оқу құралы.- Астана: Фолиант, 2007.- 120 бет,
10 Құлпыбаев, С. «Қаржы» Оқулық.- Алматы: Издательство LEM, 2007.- 668б.
11 Ілиясов Қ., Құлпыбаев С., «Қаржы» Оқулық.- Алматы: Қазақ университеті, 2003.- 448.
12 А. Х. Амерханова, Г. З. Фахрутдинова «Салық және салық салу» оқу құралы – Павлодар : Кереку, 2012. – 67 б.
13 Жақыпбеков Д.С. «Қазақстандық кәсіпорындардағы салық салу,салық есебі мен есептілігін ұйымдастыру» Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009.
14 Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу» Оқу құралы – Алматы: 2003. – 131 бет.
15 Мельников В.Д., Ильясов К.К. «Қаржы» Оқу құралы – Алматы, 2005. 79 б
16 Череева, Б.Т. «Салықтық менеджмент» Костанай: КГУ им.А.Байтурсынова, 2012 // КГУ им.А.Байтурсынова.
17 Череева, Б.Т. «Салық және салық салу» оқу әдістемелік нұсқау - Костанай: КГУ им.А.Байтурсынова, 2012.
18 Сейсенова, Н.Б. «Салық саясаты: Қазақстандағы тәжірибе» Монография- Алматы, 2011.- 259б.
19 Надиров, М.Н. «Қаржы ТС»: Әдістемелік нұсқау.- Алматы: ҚазҚҚА, 2011.- 60 б.
20 Қалдыбаев Е.К., Маткаримова Л.К.;.- Салықтық бақылау: теориясы және жүргiзу әдiсi / ҚР Жоғары оқу орындарының қауымдастығы.- Алматы: Дәуiр, 2011.- 288 бет,
21 Исаев Н.П. «Салық – экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ретінде» мақала- Қазақ Ұлттық пелагогикалық университеті №1 (27) Алматы -2011 50-55б.
22 Байдүйсенов А. Д. «Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер» мақала - Қаржы - Қаражат, 2001 №4 - 32 бет.
23 Дулатов Ы. Мемлекеттің салық саясаты және оның кейбір мәселелері - Заң газеті, 2002, 3 қараша 5 бет.
24 Салық салу саласындағы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілігі - Бухгалтер бюллетені, 2001 – 14 бет.
25 Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің ресми сайты www.minfin.kz
26 І здестіру сайты www.google.kz
27 Іздестіру сайты www.yandex.kz-
28 Қазақстандық іздестіру сайты www.site.kz
29 Қазақстан Республикасыныңсалық комитетінің ресми сайты www.salyk.kz
Алматы облысының ресми сайты www.zhetysu-gov.kz
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Салық саясаты: экономикалық мәні мен мазмұны, атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...6
1. Салықтардың пайда болуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...6
1.2 Cалық саясаты экономикаға мемлекеттік әсер етудің негізгі құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Салық саясатындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Салық саясатының құқықтық негіздері және реформалау
кезеңдері ... ... ...23
2. МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ САЛЫҚ
САЯСАТЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстан Республикасында салық түрлеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... .30
2.2 Алматы облысы бойынша салық түсімдерінің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .52
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...63
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясаты дамуының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3.2 Салық саясатының дамуынадағы салық механизмінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ..67
3.3 Салық саясатының стратегиялық дамуының миссиясы мен
көрінісi ... ... ...71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...79
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі
элементтерінің бірі салық саясаты болып табылады. Салық саясатының негізгі
мақсаты мемлекеттік бюджеттің шығындар бөлігінің көлемін және қүрылымын
анықтайды, салықтарды, олардың ставкаларын, жеңілдіктерді нақтылайды және
белгілейді, жаңа төлемдер енгізеді, тиімсіздерін алып тастайды. Салық
саясаты мемлекеттің әлеуметтік, саяси, экономикалық бағдарламаларын жүзеге
асыру мақсатында мемлекеттік бюджетке ақшалай қаражаттардың түсімін
қамтамасыз етеді.
Мемлекет тиімді салық саясатын жүргізбей әрекет ете алмайды Қазақастан
Республикасында тиімді салық саясатының дамуы мемлекетіміздің негізгі
мәселелерінің бірі. Сондықтан, мемлекет өз бюджетін барынша көп толтыруға
тырысады.
Мемлекеттің салық саясатын жүргізуге қатысуы салық ставкалары, салық
жеңілдіктері, салық базасы сияқты салық қүралдары көмегімен жүзеге асады.
Мемлекет жүргізген салық саясатының нәтижелеріне экономикалық саясатқа
қандай өзгерістер енгізу қажеттілігі тәуелді болады.
Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан салық саясаты түбегейлі нарықтық
өзгерістердің басымды бағыттарының бірі болып табылады. Күнен күнге салық
саясаты мәселелері айқын көрінерліктей саяси әлеуметтік сипатқа ие. Осы
салық саясаты мәселелерін өз уақытында және дүрыс шешу саяси түрақтылықтың
сақталуына, мемелекеттің егемендігі мен тәуелсіздігінің тереңдей түсуіне
әсер етеді.
Салық саясатына республика халқының әл-ауқатын көтеру перспективасы,
өтпелі кезең қиындықтарымен байланысты қандайда бір жағдайларды болдырмау
жағдайын қалыптастыру байланысты болады. Осы айтылғандардың барлығы салық
саясатының қазіргі танда да, бүрын да актуалды екенін ку әл андырады.
Салық саясатының мақсаты мемлекеттік кіріс бөлігін жеткілікті қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатын жетілдіру бағыттарына жататындар:
- салық кодексін әділділік, тұрақтылық.
Қолайлылық қағидаларында жасау.
- Республикада салық саясаты қоғамның экономикалық даму деңгейіне
және онда қалыптасатын экономикалық қатынастар сипатына. Елдің даму
стратегиясына сай келу.
- салық саясатының негізгі міндеттері , яғни инфляциямен және өндіріс
құлдырауымен күресу .
- негізі салық жүйесінің реттеушілік қызметінің басымдылығы болуы.
Жаңа салық жүйесі және оны жүзеге асыру механизмісалық саясатын
білдіруі,тиіс.
- жалпы мемлекеттік және жеке мүдделерді
теңестіруді қамтамасыз етуі тиіс. Жаңа салық саясатын жүзеге
асырудың негізгі құралы отандық өндірісті, отандық тұтынушыларды жан- жақты
қолдау, өндіріс көлемін арттыруды ынталандыру,
Қазақстандық тауар өндірушілердің өнімінің бәсеке қабілеттілігін көтеруі
тиіс.
Салық саясатының негізгі міндеттері нарықтық экономиканың әлеуметтік
зияндылығын жеңу болып табылады.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің
бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен заемдарынан түсетін
табыстан ерекшеленеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Салық саясатының даму негіздерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері.
1 Салық саясатының экономиканың даму ерекшеліктері мен өзара байланысы
анықтау.
2 Қазақстанда салық саясатының қалыптасуы, салық саясатының мақсаттары
мен міндеттерін қарастыру
3 Салық саясатының нарықтық экономика модельдері мен байланысын
зерртеу.
Дипломдық жұмыста Қазақстан республикасының салық саясатына толық
сипаттама берілген. Қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, негізгі проблемаларын және жетілдіру жолдарын
қарастырдық.
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Салық саясаты экономикалық мәні мен мазмұны, атқаратын рөлі
1.1 Салықтар - қаржының алғашқы санаты
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, себебі мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олар – дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалылығын) бөлудің екі
қағидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2) қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен.
Ал, оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623-1687ж.ж.) Салық пен жиынтық трактаты – (1662ж), Д.Рикардо
Салық салу және саяси экономияның басталуы – (1817ж.), Адам Смит
Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу – (1776ж.) Адам Смит
салық салудың төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған
елдерде салық салудың негізін құрайды.
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пйдалана
отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл ережені
сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-теңдігіне
ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтық
төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы дәрлік төлем төлеуші үшін
анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші
үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені
дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және
ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі,
салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін.
Себебі, оны жинау шенедіктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін
айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
Осылай Адам Смит тікелей, жанама салықтар жүйесін және оларды
қолданудың әлеуметтік – экономикалық салдарын барынша талдады.
Салық дегеніміз не? Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз
тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын
міндетті төлем жүйесін айтамыз. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Қазіргі кезде салық салудың мынадай келесідей принциптері қалыптасқан:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай
алынады;
- салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін
көрсетеді.
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі
бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен жолдары,
салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық
механизміне жатады.
1 суретте көріп отырғандай салық механизмі де белгілі бір салық
элементтерінен тұрады. Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер
мен элементтер болады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект ,
салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық
жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық
қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау,
салықтық жазалау шаралары. Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) - салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға. Қазақстан
Республикасының салық төлеушілері:
1) резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы да басқа
көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Е с к е р т у –[6] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 1. Салық механизмінің элементтері
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық ставкасы
прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді
(2 сурет).
Е с к е р т у - [10]негізінде автормен құрасытырлған
Сурет 2. Салық ставкасының жіктелінуі
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай
сома түрінде белгіленеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі.
Салық жеілдіктері заңға сәйкес салық төлеушіні бірітіндеп немесе салық
төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзімін ұзарту тағы да басқалары жатады. Салық төлеуші шегерімдерді
жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары
болған кезде жүргізіледі.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айрысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
- Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіптен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау –
касса машиналарын міндетті түрде пайдалана тұтынушының қолына
бақылау чегін бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға
негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық
және белгіленген мерзімде орындауы тиіс.
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс.
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республиикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға
рұқсат етілмейді.
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады.
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді.
Қазақстан Республикасында салық саясатының де алатын орны зор. Салық
саясаты мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу
әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты
кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық саясаты мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
3 суретте көрсетілгендей еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт
кезеңге бөліп қарастыруға болады:
• 1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
• 2-ші кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау;
• 3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру.
• 4-ші кезең (2001-2002 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
Е с к е р т у - [17] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 3. Салық саясатының қалыптасуы кезеңдері
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі
болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған
құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтар
құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда,
басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және
практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі,
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да
басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі
туындады.
Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде
реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы
негізгі кезең болып Қазақстан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің
1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен
бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына
11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша
еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп,
халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет
өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап
Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші
кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып,
2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақастан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік
баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік
басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі
органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы
органдарға жатпайды.
2. Салық саясаты экономикаға мемлекеттік әсер етудің негізгі құралы
ретінде.
Салық саясаты — билік және басқару органдарының ғылыми негізделген және
экономикалық негізделген тактикалық және стратегиялық құқықтық
әрекеттерінің жиынтығы ретінде ұдайы өндіріс қажеттіліктерін және қоғамдық
байлықты қамтамасыз етеді. Салық саясатын жүргізгенде бастапқы қондырма
болып тек құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, салық төлеушілерден салықтық
төлемдерді төлету ғана емес, сонымен қатар салық салу әсерімен қалыптасқан
шаруашылық экономикалық қатынасты жан-жақты бағалау саналады. Осыған
байланысты салық саясатын салықтық зандарда жазылғандарды орындау ғана
емес, оны жетілдіру деп түсінеміз.
4 суреттен байқанымыздай нарықтық экономика мен мемлекеттің салық
саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмімен іске асыру.
Е с к е р т у - [18] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 4. Салық саясатының негізгі мақсаттары
Ресейдің белгілі экономисті Черник Д.Г. Салық саясаты экономиканы
мемлекеттік реттеудің негізгі құралы, жеке кәсіпкерліктің дамуына қаржылық
әсер етеді,-дейді.
В.М. Соколинский Салық саясаты қаржылық қаражаттарды жинаудың
нысандары мен әдістері ретінде күрделі құбылыс. Оның негізінде қайшылықтар
жатыр: біріншіден, экономика субъектілерінен қаржы ресурстарын алуды
қамтамасыз етеді, екіншіден, олардың іскерлік белсенділігінің төмендеуіне
жол бермейді -деп жазды.
Мемлекет салық саясатын — салық аясындағы шаралар жүйесін оның
дамуындағы әрбір нақты кезеңнің әлеуметтік экономикалық жөне басқа
мақсаттар мен міндеттерге сай жүргізді.
Қаржылық- салықтық қатынас жүйесінде әрбір салық белгілі бір қызмет
атқарады; нақты сипаттамаға ие болады және бір-бірімен өзара байланысқан
біртүтас салықтар жүйесін білдіреді.
Мемлекеттің ақшалай ресурстарына орталықтандырылған қорын
қалыптастыруға қатысып, салықтар шаруашылық жүргізушілердің экономикалық
қызметіне әсер етуі, экономикалық өсуді қамтамасыз етуді, және өнім сапасын
жақсартуы қажет. Тарихи тәжірибеде салықтар орынды қолданғанда өндіріс
тиімділігіне ықпал ететіндігін көруге болады, ал қарсы жағдайда орны
толтырылмайтындай зиян әкелетіндігін көрсетеді.
Экономикада және салық саясатында мемлекеттік жұмыстың жақсы
көрсеткіштері үшін көтермелеу, ал құқық бүзушылық үшін ықпалшара қолдануы
арқылы өндіріске ықпал етудің негізгі түтқалары болып табылатын салықтық
ынталандырмалар зор мәнге ие.
Салық механизмінің мазмұнын білдіретін түрлі ынталандырмалар, табыстар,
жинақтар қорларды қалыптастырғанда қолданылуы мүмкін. Түрлі жеңілдіктер
шаруашылық субъектілерді салықтық төлемдер төлеуден толық немесе ішінара
босату арқылы бюджетке төленетін салықтар бойынша қарастырылады.
Ынталандырудың мақсаты - өндірісті дамыту, қызметкерлердің әлеуметтік
қажеттіліктерін, табиғатты қорғау әрекеттерін қайырымдылық мақсаттарын,
жүмыстар және қызметтердің жеке түрлерін кеңейтумен байланысты шараларға
қаражаттарды көбейту. Салықтарды кешіктіріп төлегенде экономикалық,
әкімшілік сипаттағы ықпалшаралар, қылмыстық жауапкершілікке дейінгі
ыкдалшаралар қолданылады.
Салықтық ынталандырмаларды қолданумен, нормалар мен нормативтер
әзірлеумен, салық мөлшерлерін өлшеумен байланысты билік органдары
қызметінің негізі экономикалық өзгерісін оперативті есепке алу және оларға
өз уақытында әсер ету болып табылады. Бұл салықтар көмегімен рентабельділік
деңгейі реттелетіндігімен, төлем қабілеттілік шаруашылық субъектілер
ақшалай табыстар мөлшері қамтамасыз етілетіндігімен, яғни оларға қатысты
мемлекет тарапына талаптар қалыптасатындығымен негізделеді.
Салықтарды азайту саясаты — бұл біріншіден, азаматтардың салық төлеуден
қашуға тырысуы, екіншіден, мемлекеттік бюджетке төленетін салықтық
түсімдерді қыскартуға жол бермеуге тырысуы. Бүдан бұрын азаматтардың
салықтарды төлемеуге немесе аз мөлшерде төлеуге болатын, бүл қазір де орын
алған. Салықтар мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың негізгі көзі болып
табылады.
Салық төлеуден жаппай жалтару сияқты салық саласындағы қылмыстық мәселе
барлық елде көкейкесті. Кәсіпкерлердің салық төлеуден жалтаруға
итермелейтін себептер өте көп. Салықтық қылмыстың негізгі себебі
мемлекеттің салық жүйесіне теріс қатынасы мен құқықтық мәдениеттің төмен
деңгейі, нашар мотивациямен сипатталатын азаматтардың психологиялық жағдайы
болып табылады.
Салықтарды азайту саясаты салық төлеушінің салықты барынша азайту
бойынша әрекеті және әдістерін білдіреді. Оларды екі санатқа бөлуге болады:
І.Салықты азайту саясатының бірінші санатына салықты заңсыз азайту,
салықтарды төлеуден жалтару, қылмыстық және қылмыстық емес жалтару жатады
2.Салықтарды төлеуден қылмыстық емес жалтару-азаматтардың ісі салықтық
жауапкершілікті бұзу нәтижесінде бюджетке салық төлеуден қашуына немсе
оларды азайтып төлеуіне бағытталған. Салықтарды төлеуден қылмыстық
жалтаруда азаматтар салық және қылмыстық заңдар нормаларын бүзатын, салық
төлеуден қашуға немесе оның мөлшерін азайтуға бағытталған заңға қайшы істер
жасайды.
Екінші санаты — салықтарды заңды түрде азайтуы немесе салықтық
оңтайландыру саясаты, яғни зандармен қарастырылған жеңілдіктерді пайдалану,
салықтан босатуды және басқа заңды тәсілдерді қолданудан түратын төлеушінің
дәлелді әрекеті арқылы салықтық міндеттемелерді азайтады. Мұнда занды
мүдделері бұзылмайды. Осыған сай, салықтық оңтайландыру саясатының салық
төлеуден жалтару саясатынан ерекшелігі байқалады. Бұл саясат бойынша
азаматтар занды бұзбай-ақ, заңмен қарастырылған салық төлемдерін азайту
тәсілдерін пайдаланады. Салық төлеуші әрекеті қылмысқа немесе күкық
бұзушылыққа жатпайды, салықтарды жете аудармау, айыппүл және салықтық
ықпалшаралары сияқты қолайсыз салдарды тудырмайды. Салықтарды тек азайту
ғана емес, салықтарды оңтайландыру керек.
Салықтарды заңсыз азайту немесе олардан жалтарудың мемлекет үшін
салдары болады. Мемлекеттік бюджет оған тиесілі қаражаттарды алмайды,
осыған сай шығындарды шектеуіне әкеледі. Осының салдарынан мемлекеттің
кейбір бағдарламаларын жүзеге асыруы, бюджеттік саланың қызметкерлерінің
еңбек ақысы, зейнетақы, жәрдемақы төлеуі тоқталып қалады.
Салықтар мемлекет өз қызметін қамтамасыз ету шығындарын жабу үшін ғана
емес, әлеуметтік немесе экономикалық саясаттың қүралы ретінде
пайдаланылғанда, саяси себептер азаматтарды салық төлеуден жалтаруға
итермелейді. Сонымен, бюджетке төлемдердің өз уақытында түсуін, оларды әділ
қайта бөлуді қамтамасыз ету керек. Тек осындай жағдайда ғана мемлекет
зейнетақыны, жәрдемақыны өз уақытында төлейді, жұмыссыздарға материалдық
көмек көрсете алады.
Республикадағы салық механизмі бұған толық жауап бермейді. Шаруашылық
жүргізуші субъектілерге салық салудың жоғарғы деңгейі оладың өндірісін
өсіруге қаржылық мүмкіндіктерін шектейді. Салық салу түрлерін, шартын,
нормаларын жиі қайта қарау экономикаға теріс әсер етеді немесе салық
жеңілдіктерінің тиімділігін әлсіретеді, шетел инвестицияларының кемуіне
кедергі болады және тағы басқа.
Салық саясатының міндеттеріне төмендегілер жатады:
1. мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
2. салалық және аймақтық шеңберде экономиканы реттеу үшін жағдай
жасау;
3. халық табыстары деңгейінде теңсіздікті реттеу;
4. экономикалық заңдарға сөйкестілік;
5. нарықтық реформалар мен макроэкономикалық
тұрақтандыруды жеделдетуге ықпал ететін шешімдерді салықтық
қолдау;
6. салық салу базасын және қаржылық ресурстар құрамын,
құрылымын, жүмылдыру көздерін өсудің мүмкін резервтерін анықтау;
7. қаржылық ресурстар көлемі белгіленеді, мемлекет
пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің табыстары арасындағы
оңтайлы және тендестірілген арақатынас салыстырылады;
8. экономиканы қайта құрылымдау әдістерін ынталандыру оны
сауықтыру, тұрақтандырудың басымды бағытына сәйкес нормативтік
актілер нысанында мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асырудың
салық механизмін жасау.
Салықтар мен салық саясаты нарық жағдайында қажетті құрал. Салық
саясаты дүрыс жүргізілуіне барлық халық шаруышылығының тиімді әрекет етуі
тәуелді.
Салықтарды қолдану ведомствалық бағыныштылыққа, меншік нысанына,
кәсіпорынның үйымдастырушылық-құқықтық нысанына қарамастан жалпы
мемлекеттік, кәсіпкерлік мүдделерді қамтамасыз етудің экономикалық
әдістерінің бірі. Салық арқылы кәсіпкерлер, барлық меншік нысанындаға
кәсіпорындардың мемлекеттік және жергілікті мемлекеттік бюджеттермен,
банктермен, жоғарғы ұйымдармен өзара қатынасын анықтайды. Салық арқылы
шетел инвестицияларын қоса, сыртқы экономикалық саясат реттеледі,
кәсіпорынның пайдасы мен табысы қалыптасып, адамдар арасындағы табыстарды
бөлу анықталады
Шаруашылық қызметті жүргізу теориясы мен тәжірибесі салық саясатына
төмендегі талаптарды қояды:
1. салық саясатының қоғамдық даму зандылықтарына
сәйкестігін қалайтын ғылыми көзқарастың сақталуы;
2. тиімді салық саясатына қажетті база болып табылатын саяси
экономикалық және қаржылық ғалымдар қорытындыларын үнемі есепке алу;
3. нақты тарихи жағдай мен қоғамның даму кезендерінің, елдің ішкі
жағдайымен халықаралық ахуалдық ерекшеліктерін, нақты экономикалық
және қаржылық мүмкіндіктерді есепке алу;
4. жаңа тенденциялармен, оңтайлы құбылыстармен, әлемдік
тәжірибемен мүқият танысу;
5. елдегі нақты экономикалық жағдайға салық шараларын
жасау әдістерін пайдаланып, есеп айырысудың көп
нұсқалылығында барлық факторларды есепке алу;
6. салық саясаты түжырымдамасын жасауда нәтгокелерді
болжау;
7. салық саясатындағы қарауға тұрмайтын
өзгерістерді болдырмауға мүмкіндік беретін салық
шараларының салдарын алдын-ала көру;
8. шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметі үшін қолайлы жағдай
жасау;
9. қаржылық әлует, мемлекеттің объективті мүмкіндіктері,
экономикада істердің ахуалы туралы сенімді ақпараттарды пайдалану;
10. математикаяық модельдеуді, электрондық есептеуіш
техниканы жан-жақты қолдану.
Салық стратегиясы мемлекеттің салық саласындағы үзақ мерзімді шараларын
анықтайды, ірі ауқымды міндеттерді қарастырады.
Салық тактикасы салық жүйесіне және салық механизміне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу жолы мен дамудың нақты кезеңі міндттерін орындауды
қарстырады. Әсер ету ауқымы мен саласына байланысты салық саясаты ішкі және
сыртқы болып бөлінеді (сурет 5).
Е с к е р т у - [18] негізінде автормен құрасытырлған
Сурет 5. Салық саясатының түрлері
Өзгеріске әсер ету механизіміне тәуелді салық саясаты дискрециондық,
дискрециондық емес деп бөлінеді, оларға сай салықтық реттеу нысандары,
әдістері, салықтық қызмет ету механизмі анықталады. Дискрециондық салық
саясаты салық мөлшерлемесімен немесе салық салу құрылымы туралы үкіметтің
шешімі негізінде жүргізіледі. Ол экономиканың қүлдырауын тездетіп тоқтату,
тепе-тең жағдайды қолдау үшін қолданады. Осыған байланысты дискрециондық
саясатты - тұрақтандырушы саясат деп атайды. Ол экономика циклы кезеңіне
тәуелді және ынталандырушы, тежеуші болады. Тежеуші салық саясаты шамадан
тыс сүраныспен болған инфляцияны болдырмау (жою) мақсатында экономикалық
көтерілу кезеңінде жүргізіледі. Ынталандырушы салық саясаты жұмыссыздықтың
едәуір деңгейінде қоғамдық өндірістің құлдырауы кезеңінде жүзеге асырылады.
Дискрециондық емес салық саясаты үкімет шешіміне тәуелсіз жүргізіледі.
Жоғары дамыған нарықтық қатынастар жағдайында салық саясатында өндіріс
құрылымын өзгерту, территориялық экономикалық даму, халықтың табыстылық
деңгейін өзгерту мақстында жиынтық ішкі өнімді қайта бөлу үшін қолданылады
(сурет 6).
Е с к е р т у - [18] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 6. Басқару нысанына байланысты салық саясатының жіктелінуі
Тиімді экономикада салық саясатының барлық түрлері табысты үйлеседі.
Нақты міндетті орындауда салық саясатының кең диапазоны бағаланбайды және
салықтарды маңызды экономикалық категория қатарына қояды, салық саясатының
экономиканы басқарудың басқа элементтерімен бөлінбейтіндей байланысын
қалыптастырады.
Салық саясаты негізінде атақты экономистермен дайындалған стратегиялық
тұжырымдамаға жатады. Оның дұрыстығы тәжірбие жүзінде тексеріледі.
Салықтардың көптігі және олардың жоғары ставкалары мемлекет бюджетіне талай
Республикалардың түсімінің көлемін қысқартып қана қоймай, кәсіпкерлердің
қызметінің белсенді ынталандырмасының азаюына әкеледі. Сондықтан мемлекет
пен азаматтардың мүдделерін біріктіретіндей салық саясатын жүргізу керек.
Салық саясатында халықтардың саяси экономикалық, әлеуметтік қажеттіліктері
есепке алынады. Сондықтан салық мемлекет бюджетінің қалыптасуының негізгі
көзі болып табылатындықтан, ҚР салық кодексімен қарастырылған мемлекет
бюджетке төленетін міндетті төлемдерді міндетті түрде төлеуі тиіс екенін әр
азамат есте ұстауы керек.
Салық кодексін іске қосумен байланысты мемлекеттің жаңа салық саясаты
белгіленді. Салық кодексін әділділік, түрақтылық, қолайлылық қағидаларында
жасау қажет.
Салық саясатының тиімділігі біздің мемлекетіміздің жағдайларын және
ерекшеліктеріне сай келетін салық жүйесінің үлгісін пайдаланумен
анықталады, Қазақстанда салық салу объектісі табыс және шығын болып
табылатын үлгі пайдаланылады.
Республикада салық саясаты қоғамның экономикалық даму деңгейіне және
онда қалыптасатын экономикалық қатынастар сипатына. Елдің даму
стратегиясына сай келуі тиіс.
Салық саясатының негізгі міндеттері, яғни инфляциямен және өндіріс
құлдырауымен күресу қажет. Осы мәселені шешудің негізі салық жүйесінің
реттеушілік қызметінің басымдылығы болуы тиіс. Жаңа салық жүйесі жөне оны
жүзеге асыру механизмі салық саясатын білдіруі тиіс. Жалпы мемлекеттік және
жеке мүдделерді теңестіруді қамтамасыз етуі тиіс. Жаңа салық саясатын
жүзеге асырудың негізгі күралы отандық өндірісті, отандық тұтынушыларды жан-
жақты қолдау, өндіріс көлемін арттыруды ынталандыру, Қазақстандық тауар
өндірушілердің өнімінің бәсеке қабілеттілігін көтеруі тиіс.
Салық саясатының негізгі міндеттері нарықтық экономиканың әлеуметтік
зияндылығын жеңу болып табылады.
Салық саясатында әдіддік және жариялылық халыққа салықтардың қайда, не
үшін, қандай мақсаттарға жүмсалып жатқандығы туралы хабардар ету өте
маңызды болып табылады.
Оңтайлы салық саясаты кез келген мемлекеттің және қоғамның арманы болып
табылады. Ең соңында салық зандарында әділ салық салу қағидасын бекіту
салық жүйесін тиімді етіп қана қоймай, салық тәртібін орнатуға, өркениетті
азаматты тәрбиелеуге мүмкіндік береді.
1.3 Салық саясатындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне
сипаттама
Нарықтық экономиканы реттей отырып, әлеуметтік- экономикалық саясаттың
негізгі төрт мақсатын ескеріп отыру қажет:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- негізгі тауар мен қызмет түрлерінің бағасының
тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- еңбекке жарамды халықтың толық жұмыс бастылығын қамтамасыз ету;
- тауарлардың экспорты мен импортын ескере отырып, сыртқы
экономикалық қызметте теңдікті қамтамасыз ету.
Бұл төрт мақсат сиқырлы төртбұрыш тәрізді, өйткені олардың барлығын
бірмезгілде қол жеткізуге болмайды. Сондықтан олардың арасында белгілі-бір
балансты табу керек. Мысалға, егер бағалар өсетін болса, онда оларды
шектеу, мен реттеу саясатын жүргізу қажет. Алайда бағаны шектеу
экономикалық өсудің баяулауына және жүмыссыздықтың артуына әкеледі. Дәл сол
сияқты толық жұмыс бастылыққа жету бағалардың өсуіне әкеледі, себебі еңбек
ақыны көп адамға төлеу қажет болады, соған орай халықтың сұранысы артады.
Нарықтық экономиканың бұл ішкі қайшылықтарын мемлекетке үнемі жұмсартып,
олардың оптималды мөлшерін табу керектігі осыдан көрінеді. Тікелей
экономикалық реттегіштердің көмегімен (салық салу, несиелеу т.б )
мемлекет өзінің функцияларын, мақсаттары мен саясатын іске асыра алады. Бұл
мақсаттарда: жаңа және тапшы өнімдер өндірісін қаржыландыру, салықтық
жеңілдіктер беру, халықтық тұтыну тауарлар шығаруда несиелік және салықтық
жеңілдіктер беру, нақты тауар массасын өсірмей- ақ мүмкін болатын
кәсіпорынның шаруашылық есепті табысының өсуіне тежейтін инфляцияға қарсы
салықты ендіру, капиталдық сала аралық қозғалысына экономикалық және
құқықтық жағдай, шағын кәсіпорындарға қаржылық көмек; нарық инфрақұрылымын
қалыптастыру, коммерциялық ақпараттық байланыс жүйесін құру т.с.с. шаралар
жүргізуге болады. Мұндай тұбегейлі экономикаларды жүргізуде, бюджеттік
қаржылық қатынастарды өзгертуде салық жүйесіне маңызды орын беріледі. Әр-
түрлі қоғамдық құрылыс формасындағы мемлекеттердің ешқайсысы өндіріске
қатысушылардың бір бөлігін орталықтандырмай қызмет етуі мүмкін емес. Бұл
қаржы-қаражаттарды шоғырландырудың негізгі формасы болып салықтар табылады.
Таза фискалдық қызметімен қатар, салықтар алымдар жүйесі мемлекет тарапынан
экономикаға әсер ету механизмі қызметін атқарады. Сонымен бірге, негізгі
мақсаттардың бірі - салықтардың әлеуметтік әділеттілігін қамтамасыз ету,
қоғамдық өндіріске қатысушылардың олардың шаруашылық жүргізу әдістерінің
және меншік формаларының өзгешелігіне қатыссыз, мемлекет алдында тең
салықтық жауапкершіліктің экономикалық жағдайларын жасау. Нарықты
экономикада салықтар түбегейлі қоғамдық өзгерістер факторының рөліне ие
болады: олар тең барлық деңгейдегі бюджеттердің негізгі кірістері,
әлеуметтік кепілді қамтамасыз ету, жергілікті басқарудың қаржылық негізі
ретінде болып қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттің, шаруашылық
субъектілердің және халықтың қызығушылығы мен қаржысының үйлестірушілік
функциясын атқарады.
Салық жүйесі төмендегідей негізгі шарттарда жасалуы тиіс:
олардың ерекшеліктеріне және меншік формаларына байланыссыз, барлық
кәсіпорындар мен шаруашылық жүргізуші ұйымдарының теңдігі; нақты және
тұрақты салық заңымен қамтамассыз етілген кәсіпорындар мен ұйымдардың
мемлекет пен тұрақты және ұзақ мерзімді қаржылар; министрліктер тағы басқа
орталықтардың волюнтаризмінен қорғау, салық төлегеннен кейінгі қаржы
ресурстарын пайдаланудағы негізгі өндіріс бөлімшелерінің толық
дербестілігі; кәсіпорын ұйымдарының ақша - қаражаттар тартудағы және оны
тиімді жұмсаудағы қызығушылығы; кәсіпорындардың өзін-өзі ақтау, өз
қаржылары есебінен ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету; экономика
дамуының приоритеттерін нақты анықтау және экономикалық реттеу құралы
ретінде салық жеңілдіктері кеңінен қолдану; қаржылық санкцияларының бар
болуы және оларды қолдану. Олар белгілі- бір салалардың, өндірістің және де
қызмет түрлерінің дамуын шектей алады; бюджетпен есеп айрысуда түсінікті,
қарапайым және ыңғайлы әдістер мен формаларды қолдану.
Салық жүйесінің моделі қолданылатын салық салу объектісінің, яғни
табыстар мен шығыстардың әртүрлі арақатынасында жасалуы қажет. Салық
объектісі ретінде табысты көп бөлігіне бағытталған модель табыс моделі АҚШ-
та қолданылады. Онда халықтан жиналатын табыс салығы мен корпорациялар
табысына салынатын салық үлесі салықтық түсімдердің басты бөлігі болып
табылады.
Яғни салық салудың объектісі ретінде шығыстардың басым бөлігін алатын
модель ТМД елдері ішінде, соның ішінде Қазақстанда (49%) кең өріс алды.
Бұл модельдер арасындағы принципиалды ерекшелік экономиканы салықтық
реттеу мақсаттары мен мәселелеріне әртүрлі келу жолдарының шегінен шығып
кетеді. Ол сонымен қатар салық салуды ұйымдастырудың сапасымен, яғни салық
аппаратының жағдайымен, олардың салық төлемдерін толық және уақытылы алу
мүмкіндіктерімен белгіленеді.
Әрбір салықтық алымдар салық төлеушілердің тұтынудағы мүмкіндіктерін
шектейді. Алайда салықты алу әдістері төлеушілердің экономикалық жағдайына
дифференциалды түрде әсер етеді.
Бірінші модельде бұл әсер адресті болады, және ең үлкен дәлділікке бұл
жерде жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы ие. Кәсіпорындарға салынатын
табыс салығы осы кәсіпорын ұйымының, иелері мен акционерлерінің
қызығушылығына әсер етеді. Оның адрестілігі төмендеп, жеке тұлғалар
топтарына бағытталады. Сондықтанда болар, АҚШ- тың федералдық бюджет
түсімдерінің 41% жеке түлғаларға салынатын табыс салығы құрайды.
Бұл модельді қолдану, яғни тікелей салықтарды қолдану табыс пен салық
түсімдерінің мөлшері арасында қажетті байланыстылықты орнатуға мүмкіндік
береді. Мұндай байланыстылықты мемлекеттің фискалды мақсаттарына және қолда
бар табыс мөлшерін реттеу мәселелерін шешуде кең көлемде қолдануға болады.
Тікелей салық салудың маңызды аспектісі болып салықтардың табыс
құрамына (табыс ішінде) орналасып және табыс алушылардың ол табысты алу
кезінде олардың қызығушылығына әсер ететіндігі табылады. Тікелей салықтар,
заң бойынша, тауар бағасына әсер етпейді. Тікелей салық салу шығындарын
жабу мақсатын өндіруші бағаларды көтерсе, оған кедергі болып бәсекелестік
орта табылды. Сәйкесінше бәсекелестік механизмі
нақты тауар, өнім, қызмет түріне салық салынғанда, салық салынатын пайда,
табыс көлемін азайту мақсатында өндіріс шығындарын көбейтуге жол бермейді.
Тікелей салық көлемдері алдын-ала жеңіл есептелінеді, төлеушілердің қолында
қалатын табыс көлеміне алдын-ала жұмсау жолдарын белгілеуге көмектеседі.
Екінші модельдің қызметінде, төлеушілердің тұтынуы кезінде, яғни
тауарлар мен қызметтерге ақша қаражаттарын жұмсау кезінде төленетін жанама
салықтар қолданылады. Жанама салықтардың басты ерекшелігі тауарлардың,
өнімдердің, қызметтердің бағасының өсуі болып табылады.
Жанама салықтарды қолданғанда салық төлеушінің табысын дәл, адресті
реттеуге қол жетпейді. Сонымен қатар жанама салықтар регрессивті сипатқа
ие. Төмен табысты төлеушілер жанама салықтарды төлеуге жоғарыларға
қарағанда көп ақша қаражаттарын жұмсайды. Бұл фактор өмірге қажетті
өнімдерді, қызметтерді иемдену қажеттілігінде басқа құрамына енгізілген
салықтарды төлеумен қызмет етеді.
Тікелей және жанама салықтардың экономикалық мазмұнын талдау белгілі
бір қоғамдық-экономикалық жүйеге қатысты олардың мәні мен қолданылуын
анықтауға мүмкіндік береді:
1)негізінен тікелей салықтарды қолдану реттелген, жоғарғы
ұйымдастырылған жүйелерге тән. Оларда шаруашылық жүргізуші субьектілер әсер
ету үшін салықтық мүмкіндіктері тиімді қолданылады;
2)негізінен жанама салықтарды қолдану ұйымдастырушылық-экономикалық
мүмкіндіктері аз жүйелерге тән: халық шаруашылығының салық базасы және
салық апараты бар жүйелерге тән.
Мұндай жағдайда мемлекетке жанама салықтар арқылы фискалды саясатты
жүргізуге қолайлы. Бұл салықтарды бюджетке акуммуляциялауға оңай, себебі
мемлекетке табыстар қозғалысына қарағанда тауар қозғалысын есепке алу
жеңілірек, ал төлеушілерге салық салудан құтылу оңай емес.
Жанама салықтардың маңызды қасиеті болып олардың тауар бағаларымен
фискалды сәйкестілігі табылады, инфляция жағдайында бұл мемлекетке тұрақты
табыс көзі қызметін атқарады, бағалардың өсуіменен жанама салықтардың
түсімдері өседі. Сондықтан да болар, қазіргі өтпелі кезеңде, экономикалық
тұрақсыздық, инфляция, жұмыссыздық кезінде біздің еліміздің осындай жанама
салықтардың моделін таңдап алуы, тікелей және жанама салықтардың
ерекшеліктері мен мүмкіншіліктерін қарастыру, салық жүйесін салықтардың
оптималды құрамымен құруға, қаржылық және макроэкономикалық теңдікке жету
мақсатында олардың мөлшерін өзгертуге мүмкіндік береді.
Салықтық реттеудің тағы бір тетігі салық салу ставкасы. Салықтық
реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділікке қызығушылығын
қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл салық салу ставкасының мөлшері арқылы
мүмкін болады. Салық салу мөлшері ең алдымен қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыру жүйесімен байланысты. Егер, олар салық түсімдерінің есебінен
құрылатын жалпы мемлекеттік ақша қорлары арқылы қанағаттандырылса, онда
салық салу деңгейі жоғары, ал егер қоғамдық қажеттіліктерді өтеу жүйесі
халықтың жеке табысымен кәсіпорындардың қаржы - қаражаттарына бағытталса,
онда сәйкесінше салық салу деңгейі де төмен болады. Мемлекеттік шығындарды
қаржыландыруға қажетті салық түсімдері сомаларының жетіспеушілігі бюджет
тапшылығын тудырады, ал ол өз кезегінде инфляцияға әкеледі.
Қаржыландырудағы тапшылық ақшалардың сатып алу қабілетілігінің түсүіне
әкеліп, оның нәтижесінде зардапты кәсіпорындар мен халық шегеді. Бұл әсер
қысқа мерзімді болуы мүмкін, егер қаржылық тапшылық кезінде мемлекеттің
мобилизацияланған ақша қаражаттары тиімді қолданылса және айналымдар
кезінде экономикалық өсуге әкелсе. Ал, егер керісінше болса, онда
қаржыландырудағы, тапшылық экономиканың натуралды затының теңсіздігінің
ұлғаюына, инфляцияның артуына және ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің
түсуіне әкеледі.
Салықтық реттеудегі салық ставкаларына байланысты маңызды аспект болып
ішкі нормаларды ұстап қалу және шетел инвестицияларын тарту мүмкіндігі
табылады. Жоғары салықтар капиталдың сыртқа қашуын тудырады, яғни капиталды
қолданудан, түскен табыстардан аз салық көлемі алынатын қоздырма салықтық
климаты бар елдерге ағылуы мүмкін. Бұл механизмнің әсер етуіне сонымен
бірге офшорлық зоналар ықпалын тигізуі мүмкін. Екінші жағынан, жоғарғы
салық ставкалары елге шетел капиталының көптеп ағылуын тежейді, себебі
шетел капиталы ішкі қорлардың жеткіліксіздігі жағдайында экономиканың
дамуын тежейді.
Сондықтан да салықтық реттеу бұл факторларды есепке алуы керек және
экономикалық қатынастардағы елдердің салықтық жағдайларының теңестірілуіне
үлес қосу керек.
Салықтық реттеуде салық ставкалары факторларымен қатар, салықтық
жеңілдіктер жүйесі маңызды мәнге ие.
Жеңілдіктер арқылы қоғамға қажетті даму бағыттары ынталандырылады.
Әлеуметтік сфераға ақша қаражаттарын салу, табиғатты қорғау және
қайырымдылық шараларын қолдау, жаңа қызмет, өнім түрлерінің дамуына, тіпті
әлеуметтік маңызды өнім мен қызмет түрлерінің өсуіне ықпал етеді. Алайда
жеңілдіктер беру шекаралар эканомиканың негізделген шектерде болуы тиіс.
Шаруашылық субьектілердің өзін-өзі қаржыландырудағы әр түрлі
мүмкіндіктеріне байланысты салықтық жеңілдіктер шаруашылық жүргізудің
тиімділігінің шынайы нәтижелерін бұрмалайды. Сонымен қатар, жеңілдіктер
беру кезінде салық салудың негізгі принципі: субьектілердің салық
алдындағы теңдігі бүзылады.
1.4 Салық саясатының құқықтық негіздері және реформалау кезеңдері
Салық қатынастары заңдар кешенінің әсерімен дамиды. Бұл экономикалық-
логикалық және құқықтық зандар. Экономикалық-логикалық зандар әсерімен
салық жүйесінің дамуының ішкі зандылықтары қалыптасады, ол құқықтық
зандармен бірге салық жүйесінің стратегиясын анықтайды. Салық салу
зандылықтары - бұл салық қатынастары мен базистік құбылыстар арасындағы
тұрақты және объективтік байланыстардың болуы. Осы заңдылықтарды бөлігін
көрсету салықты билікпен пайдаланылатын табыстарды қайта бөлудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Салық саясаты: экономикалық мәні мен мазмұны, атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...6
1. Салықтардың пайда болуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...6
1.2 Cалық саясаты экономикаға мемлекеттік әсер етудің негізгі құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Салық саясатындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Салық саясатының құқықтық негіздері және реформалау
кезеңдері ... ... ...23
2. МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ САЛЫҚ
САЯСАТЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстан Республикасында салық түрлеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... .30
2.2 Алматы облысы бойынша салық түсімдерінің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .52
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...63
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясаты дамуының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3.2 Салық саясатының дамуынадағы салық механизмінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ..67
3.3 Салық саясатының стратегиялық дамуының миссиясы мен
көрінісi ... ... ...71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...79
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі
элементтерінің бірі салық саясаты болып табылады. Салық саясатының негізгі
мақсаты мемлекеттік бюджеттің шығындар бөлігінің көлемін және қүрылымын
анықтайды, салықтарды, олардың ставкаларын, жеңілдіктерді нақтылайды және
белгілейді, жаңа төлемдер енгізеді, тиімсіздерін алып тастайды. Салық
саясаты мемлекеттің әлеуметтік, саяси, экономикалық бағдарламаларын жүзеге
асыру мақсатында мемлекеттік бюджетке ақшалай қаражаттардың түсімін
қамтамасыз етеді.
Мемлекет тиімді салық саясатын жүргізбей әрекет ете алмайды Қазақастан
Республикасында тиімді салық саясатының дамуы мемлекетіміздің негізгі
мәселелерінің бірі. Сондықтан, мемлекет өз бюджетін барынша көп толтыруға
тырысады.
Мемлекеттің салық саясатын жүргізуге қатысуы салық ставкалары, салық
жеңілдіктері, салық базасы сияқты салық қүралдары көмегімен жүзеге асады.
Мемлекет жүргізген салық саясатының нәтижелеріне экономикалық саясатқа
қандай өзгерістер енгізу қажеттілігі тәуелді болады.
Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан салық саясаты түбегейлі нарықтық
өзгерістердің басымды бағыттарының бірі болып табылады. Күнен күнге салық
саясаты мәселелері айқын көрінерліктей саяси әлеуметтік сипатқа ие. Осы
салық саясаты мәселелерін өз уақытында және дүрыс шешу саяси түрақтылықтың
сақталуына, мемелекеттің егемендігі мен тәуелсіздігінің тереңдей түсуіне
әсер етеді.
Салық саясатына республика халқының әл-ауқатын көтеру перспективасы,
өтпелі кезең қиындықтарымен байланысты қандайда бір жағдайларды болдырмау
жағдайын қалыптастыру байланысты болады. Осы айтылғандардың барлығы салық
саясатының қазіргі танда да, бүрын да актуалды екенін ку әл андырады.
Салық саясатының мақсаты мемлекеттік кіріс бөлігін жеткілікті қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатын жетілдіру бағыттарына жататындар:
- салық кодексін әділділік, тұрақтылық.
Қолайлылық қағидаларында жасау.
- Республикада салық саясаты қоғамның экономикалық даму деңгейіне
және онда қалыптасатын экономикалық қатынастар сипатына. Елдің даму
стратегиясына сай келу.
- салық саясатының негізгі міндеттері , яғни инфляциямен және өндіріс
құлдырауымен күресу .
- негізі салық жүйесінің реттеушілік қызметінің басымдылығы болуы.
Жаңа салық жүйесі және оны жүзеге асыру механизмісалық саясатын
білдіруі,тиіс.
- жалпы мемлекеттік және жеке мүдделерді
теңестіруді қамтамасыз етуі тиіс. Жаңа салық саясатын жүзеге
асырудың негізгі құралы отандық өндірісті, отандық тұтынушыларды жан- жақты
қолдау, өндіріс көлемін арттыруды ынталандыру,
Қазақстандық тауар өндірушілердің өнімінің бәсеке қабілеттілігін көтеруі
тиіс.
Салық саясатының негізгі міндеттері нарықтық экономиканың әлеуметтік
зияндылығын жеңу болып табылады.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің
бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен заемдарынан түсетін
табыстан ерекшеленеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Салық саясатының даму негіздерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері.
1 Салық саясатының экономиканың даму ерекшеліктері мен өзара байланысы
анықтау.
2 Қазақстанда салық саясатының қалыптасуы, салық саясатының мақсаттары
мен міндеттерін қарастыру
3 Салық саясатының нарықтық экономика модельдері мен байланысын
зерртеу.
Дипломдық жұмыста Қазақстан республикасының салық саясатына толық
сипаттама берілген. Қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, негізгі проблемаларын және жетілдіру жолдарын
қарастырдық.
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Салық саясаты экономикалық мәні мен мазмұны, атқаратын рөлі
1.1 Салықтар - қаржының алғашқы санаты
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, себебі мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олар – дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалылығын) бөлудің екі
қағидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2) қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен.
Ал, оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623-1687ж.ж.) Салық пен жиынтық трактаты – (1662ж), Д.Рикардо
Салық салу және саяси экономияның басталуы – (1817ж.), Адам Смит
Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу – (1776ж.) Адам Смит
салық салудың төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған
елдерде салық салудың негізін құрайды.
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пйдалана
отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл ережені
сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-теңдігіне
ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтық
төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы дәрлік төлем төлеуші үшін
анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші
үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені
дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және
ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі,
салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін.
Себебі, оны жинау шенедіктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін
айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
Осылай Адам Смит тікелей, жанама салықтар жүйесін және оларды
қолданудың әлеуметтік – экономикалық салдарын барынша талдады.
Салық дегеніміз не? Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз
тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын
міндетті төлем жүйесін айтамыз. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Қазіргі кезде салық салудың мынадай келесідей принциптері қалыптасқан:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай
алынады;
- салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін
көрсетеді.
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі
бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен жолдары,
салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық
механизміне жатады.
1 суретте көріп отырғандай салық механизмі де белгілі бір салық
элементтерінен тұрады. Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер
мен элементтер болады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект ,
салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық
жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық
қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау,
салықтық жазалау шаралары. Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) - салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға. Қазақстан
Республикасының салық төлеушілері:
1) резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы да басқа
көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Е с к е р т у –[6] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 1. Салық механизмінің элементтері
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық ставкасы
прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді
(2 сурет).
Е с к е р т у - [10]негізінде автормен құрасытырлған
Сурет 2. Салық ставкасының жіктелінуі
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай
сома түрінде белгіленеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі.
Салық жеілдіктері заңға сәйкес салық төлеушіні бірітіндеп немесе салық
төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзімін ұзарту тағы да басқалары жатады. Салық төлеуші шегерімдерді
жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары
болған кезде жүргізіледі.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айрысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
- Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіптен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау –
касса машиналарын міндетті түрде пайдалана тұтынушының қолына
бақылау чегін бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға
негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық
және белгіленген мерзімде орындауы тиіс.
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс.
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республиикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға
рұқсат етілмейді.
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады.
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді.
Қазақстан Республикасында салық саясатының де алатын орны зор. Салық
саясаты мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу
әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты
кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық саясаты мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
3 суретте көрсетілгендей еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт
кезеңге бөліп қарастыруға болады:
• 1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
• 2-ші кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау;
• 3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру.
• 4-ші кезең (2001-2002 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
Е с к е р т у - [17] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 3. Салық саясатының қалыптасуы кезеңдері
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі
болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған
құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтар
құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда,
басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және
практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі,
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да
басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі
туындады.
Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде
реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы
негізгі кезең болып Қазақстан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің
1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен
бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына
11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша
еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп,
халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет
өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап
Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші
кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып,
2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақастан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік
баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік
басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі
органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы
органдарға жатпайды.
2. Салық саясаты экономикаға мемлекеттік әсер етудің негізгі құралы
ретінде.
Салық саясаты — билік және басқару органдарының ғылыми негізделген және
экономикалық негізделген тактикалық және стратегиялық құқықтық
әрекеттерінің жиынтығы ретінде ұдайы өндіріс қажеттіліктерін және қоғамдық
байлықты қамтамасыз етеді. Салық саясатын жүргізгенде бастапқы қондырма
болып тек құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, салық төлеушілерден салықтық
төлемдерді төлету ғана емес, сонымен қатар салық салу әсерімен қалыптасқан
шаруашылық экономикалық қатынасты жан-жақты бағалау саналады. Осыған
байланысты салық саясатын салықтық зандарда жазылғандарды орындау ғана
емес, оны жетілдіру деп түсінеміз.
4 суреттен байқанымыздай нарықтық экономика мен мемлекеттің салық
саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмімен іске асыру.
Е с к е р т у - [18] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 4. Салық саясатының негізгі мақсаттары
Ресейдің белгілі экономисті Черник Д.Г. Салық саясаты экономиканы
мемлекеттік реттеудің негізгі құралы, жеке кәсіпкерліктің дамуына қаржылық
әсер етеді,-дейді.
В.М. Соколинский Салық саясаты қаржылық қаражаттарды жинаудың
нысандары мен әдістері ретінде күрделі құбылыс. Оның негізінде қайшылықтар
жатыр: біріншіден, экономика субъектілерінен қаржы ресурстарын алуды
қамтамасыз етеді, екіншіден, олардың іскерлік белсенділігінің төмендеуіне
жол бермейді -деп жазды.
Мемлекет салық саясатын — салық аясындағы шаралар жүйесін оның
дамуындағы әрбір нақты кезеңнің әлеуметтік экономикалық жөне басқа
мақсаттар мен міндеттерге сай жүргізді.
Қаржылық- салықтық қатынас жүйесінде әрбір салық белгілі бір қызмет
атқарады; нақты сипаттамаға ие болады және бір-бірімен өзара байланысқан
біртүтас салықтар жүйесін білдіреді.
Мемлекеттің ақшалай ресурстарына орталықтандырылған қорын
қалыптастыруға қатысып, салықтар шаруашылық жүргізушілердің экономикалық
қызметіне әсер етуі, экономикалық өсуді қамтамасыз етуді, және өнім сапасын
жақсартуы қажет. Тарихи тәжірибеде салықтар орынды қолданғанда өндіріс
тиімділігіне ықпал ететіндігін көруге болады, ал қарсы жағдайда орны
толтырылмайтындай зиян әкелетіндігін көрсетеді.
Экономикада және салық саясатында мемлекеттік жұмыстың жақсы
көрсеткіштері үшін көтермелеу, ал құқық бүзушылық үшін ықпалшара қолдануы
арқылы өндіріске ықпал етудің негізгі түтқалары болып табылатын салықтық
ынталандырмалар зор мәнге ие.
Салық механизмінің мазмұнын білдіретін түрлі ынталандырмалар, табыстар,
жинақтар қорларды қалыптастырғанда қолданылуы мүмкін. Түрлі жеңілдіктер
шаруашылық субъектілерді салықтық төлемдер төлеуден толық немесе ішінара
босату арқылы бюджетке төленетін салықтар бойынша қарастырылады.
Ынталандырудың мақсаты - өндірісті дамыту, қызметкерлердің әлеуметтік
қажеттіліктерін, табиғатты қорғау әрекеттерін қайырымдылық мақсаттарын,
жүмыстар және қызметтердің жеке түрлерін кеңейтумен байланысты шараларға
қаражаттарды көбейту. Салықтарды кешіктіріп төлегенде экономикалық,
әкімшілік сипаттағы ықпалшаралар, қылмыстық жауапкершілікке дейінгі
ыкдалшаралар қолданылады.
Салықтық ынталандырмаларды қолданумен, нормалар мен нормативтер
әзірлеумен, салық мөлшерлерін өлшеумен байланысты билік органдары
қызметінің негізі экономикалық өзгерісін оперативті есепке алу және оларға
өз уақытында әсер ету болып табылады. Бұл салықтар көмегімен рентабельділік
деңгейі реттелетіндігімен, төлем қабілеттілік шаруашылық субъектілер
ақшалай табыстар мөлшері қамтамасыз етілетіндігімен, яғни оларға қатысты
мемлекет тарапына талаптар қалыптасатындығымен негізделеді.
Салықтарды азайту саясаты — бұл біріншіден, азаматтардың салық төлеуден
қашуға тырысуы, екіншіден, мемлекеттік бюджетке төленетін салықтық
түсімдерді қыскартуға жол бермеуге тырысуы. Бүдан бұрын азаматтардың
салықтарды төлемеуге немесе аз мөлшерде төлеуге болатын, бүл қазір де орын
алған. Салықтар мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың негізгі көзі болып
табылады.
Салық төлеуден жаппай жалтару сияқты салық саласындағы қылмыстық мәселе
барлық елде көкейкесті. Кәсіпкерлердің салық төлеуден жалтаруға
итермелейтін себептер өте көп. Салықтық қылмыстың негізгі себебі
мемлекеттің салық жүйесіне теріс қатынасы мен құқықтық мәдениеттің төмен
деңгейі, нашар мотивациямен сипатталатын азаматтардың психологиялық жағдайы
болып табылады.
Салықтарды азайту саясаты салық төлеушінің салықты барынша азайту
бойынша әрекеті және әдістерін білдіреді. Оларды екі санатқа бөлуге болады:
І.Салықты азайту саясатының бірінші санатына салықты заңсыз азайту,
салықтарды төлеуден жалтару, қылмыстық және қылмыстық емес жалтару жатады
2.Салықтарды төлеуден қылмыстық емес жалтару-азаматтардың ісі салықтық
жауапкершілікті бұзу нәтижесінде бюджетке салық төлеуден қашуына немсе
оларды азайтып төлеуіне бағытталған. Салықтарды төлеуден қылмыстық
жалтаруда азаматтар салық және қылмыстық заңдар нормаларын бүзатын, салық
төлеуден қашуға немесе оның мөлшерін азайтуға бағытталған заңға қайшы істер
жасайды.
Екінші санаты — салықтарды заңды түрде азайтуы немесе салықтық
оңтайландыру саясаты, яғни зандармен қарастырылған жеңілдіктерді пайдалану,
салықтан босатуды және басқа заңды тәсілдерді қолданудан түратын төлеушінің
дәлелді әрекеті арқылы салықтық міндеттемелерді азайтады. Мұнда занды
мүдделері бұзылмайды. Осыған сай, салықтық оңтайландыру саясатының салық
төлеуден жалтару саясатынан ерекшелігі байқалады. Бұл саясат бойынша
азаматтар занды бұзбай-ақ, заңмен қарастырылған салық төлемдерін азайту
тәсілдерін пайдаланады. Салық төлеуші әрекеті қылмысқа немесе күкық
бұзушылыққа жатпайды, салықтарды жете аудармау, айыппүл және салықтық
ықпалшаралары сияқты қолайсыз салдарды тудырмайды. Салықтарды тек азайту
ғана емес, салықтарды оңтайландыру керек.
Салықтарды заңсыз азайту немесе олардан жалтарудың мемлекет үшін
салдары болады. Мемлекеттік бюджет оған тиесілі қаражаттарды алмайды,
осыған сай шығындарды шектеуіне әкеледі. Осының салдарынан мемлекеттің
кейбір бағдарламаларын жүзеге асыруы, бюджеттік саланың қызметкерлерінің
еңбек ақысы, зейнетақы, жәрдемақы төлеуі тоқталып қалады.
Салықтар мемлекет өз қызметін қамтамасыз ету шығындарын жабу үшін ғана
емес, әлеуметтік немесе экономикалық саясаттың қүралы ретінде
пайдаланылғанда, саяси себептер азаматтарды салық төлеуден жалтаруға
итермелейді. Сонымен, бюджетке төлемдердің өз уақытында түсуін, оларды әділ
қайта бөлуді қамтамасыз ету керек. Тек осындай жағдайда ғана мемлекет
зейнетақыны, жәрдемақыны өз уақытында төлейді, жұмыссыздарға материалдық
көмек көрсете алады.
Республикадағы салық механизмі бұған толық жауап бермейді. Шаруашылық
жүргізуші субъектілерге салық салудың жоғарғы деңгейі оладың өндірісін
өсіруге қаржылық мүмкіндіктерін шектейді. Салық салу түрлерін, шартын,
нормаларын жиі қайта қарау экономикаға теріс әсер етеді немесе салық
жеңілдіктерінің тиімділігін әлсіретеді, шетел инвестицияларының кемуіне
кедергі болады және тағы басқа.
Салық саясатының міндеттеріне төмендегілер жатады:
1. мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
2. салалық және аймақтық шеңберде экономиканы реттеу үшін жағдай
жасау;
3. халық табыстары деңгейінде теңсіздікті реттеу;
4. экономикалық заңдарға сөйкестілік;
5. нарықтық реформалар мен макроэкономикалық
тұрақтандыруды жеделдетуге ықпал ететін шешімдерді салықтық
қолдау;
6. салық салу базасын және қаржылық ресурстар құрамын,
құрылымын, жүмылдыру көздерін өсудің мүмкін резервтерін анықтау;
7. қаржылық ресурстар көлемі белгіленеді, мемлекет
пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің табыстары арасындағы
оңтайлы және тендестірілген арақатынас салыстырылады;
8. экономиканы қайта құрылымдау әдістерін ынталандыру оны
сауықтыру, тұрақтандырудың басымды бағытына сәйкес нормативтік
актілер нысанында мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асырудың
салық механизмін жасау.
Салықтар мен салық саясаты нарық жағдайында қажетті құрал. Салық
саясаты дүрыс жүргізілуіне барлық халық шаруышылығының тиімді әрекет етуі
тәуелді.
Салықтарды қолдану ведомствалық бағыныштылыққа, меншік нысанына,
кәсіпорынның үйымдастырушылық-құқықтық нысанына қарамастан жалпы
мемлекеттік, кәсіпкерлік мүдделерді қамтамасыз етудің экономикалық
әдістерінің бірі. Салық арқылы кәсіпкерлер, барлық меншік нысанындаға
кәсіпорындардың мемлекеттік және жергілікті мемлекеттік бюджеттермен,
банктермен, жоғарғы ұйымдармен өзара қатынасын анықтайды. Салық арқылы
шетел инвестицияларын қоса, сыртқы экономикалық саясат реттеледі,
кәсіпорынның пайдасы мен табысы қалыптасып, адамдар арасындағы табыстарды
бөлу анықталады
Шаруашылық қызметті жүргізу теориясы мен тәжірибесі салық саясатына
төмендегі талаптарды қояды:
1. салық саясатының қоғамдық даму зандылықтарына
сәйкестігін қалайтын ғылыми көзқарастың сақталуы;
2. тиімді салық саясатына қажетті база болып табылатын саяси
экономикалық және қаржылық ғалымдар қорытындыларын үнемі есепке алу;
3. нақты тарихи жағдай мен қоғамның даму кезендерінің, елдің ішкі
жағдайымен халықаралық ахуалдық ерекшеліктерін, нақты экономикалық
және қаржылық мүмкіндіктерді есепке алу;
4. жаңа тенденциялармен, оңтайлы құбылыстармен, әлемдік
тәжірибемен мүқият танысу;
5. елдегі нақты экономикалық жағдайға салық шараларын
жасау әдістерін пайдаланып, есеп айырысудың көп
нұсқалылығында барлық факторларды есепке алу;
6. салық саясаты түжырымдамасын жасауда нәтгокелерді
болжау;
7. салық саясатындағы қарауға тұрмайтын
өзгерістерді болдырмауға мүмкіндік беретін салық
шараларының салдарын алдын-ала көру;
8. шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметі үшін қолайлы жағдай
жасау;
9. қаржылық әлует, мемлекеттің объективті мүмкіндіктері,
экономикада істердің ахуалы туралы сенімді ақпараттарды пайдалану;
10. математикаяық модельдеуді, электрондық есептеуіш
техниканы жан-жақты қолдану.
Салық стратегиясы мемлекеттің салық саласындағы үзақ мерзімді шараларын
анықтайды, ірі ауқымды міндеттерді қарастырады.
Салық тактикасы салық жүйесіне және салық механизміне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу жолы мен дамудың нақты кезеңі міндттерін орындауды
қарстырады. Әсер ету ауқымы мен саласына байланысты салық саясаты ішкі және
сыртқы болып бөлінеді (сурет 5).
Е с к е р т у - [18] негізінде автормен құрасытырлған
Сурет 5. Салық саясатының түрлері
Өзгеріске әсер ету механизіміне тәуелді салық саясаты дискрециондық,
дискрециондық емес деп бөлінеді, оларға сай салықтық реттеу нысандары,
әдістері, салықтық қызмет ету механизмі анықталады. Дискрециондық салық
саясаты салық мөлшерлемесімен немесе салық салу құрылымы туралы үкіметтің
шешімі негізінде жүргізіледі. Ол экономиканың қүлдырауын тездетіп тоқтату,
тепе-тең жағдайды қолдау үшін қолданады. Осыған байланысты дискрециондық
саясатты - тұрақтандырушы саясат деп атайды. Ол экономика циклы кезеңіне
тәуелді және ынталандырушы, тежеуші болады. Тежеуші салық саясаты шамадан
тыс сүраныспен болған инфляцияны болдырмау (жою) мақсатында экономикалық
көтерілу кезеңінде жүргізіледі. Ынталандырушы салық саясаты жұмыссыздықтың
едәуір деңгейінде қоғамдық өндірістің құлдырауы кезеңінде жүзеге асырылады.
Дискрециондық емес салық саясаты үкімет шешіміне тәуелсіз жүргізіледі.
Жоғары дамыған нарықтық қатынастар жағдайында салық саясатында өндіріс
құрылымын өзгерту, территориялық экономикалық даму, халықтың табыстылық
деңгейін өзгерту мақстында жиынтық ішкі өнімді қайта бөлу үшін қолданылады
(сурет 6).
Е с к е р т у - [18] негізінде автормен құрастырылған
Сурет 6. Басқару нысанына байланысты салық саясатының жіктелінуі
Тиімді экономикада салық саясатының барлық түрлері табысты үйлеседі.
Нақты міндетті орындауда салық саясатының кең диапазоны бағаланбайды және
салықтарды маңызды экономикалық категория қатарына қояды, салық саясатының
экономиканы басқарудың басқа элементтерімен бөлінбейтіндей байланысын
қалыптастырады.
Салық саясаты негізінде атақты экономистермен дайындалған стратегиялық
тұжырымдамаға жатады. Оның дұрыстығы тәжірбие жүзінде тексеріледі.
Салықтардың көптігі және олардың жоғары ставкалары мемлекет бюджетіне талай
Республикалардың түсімінің көлемін қысқартып қана қоймай, кәсіпкерлердің
қызметінің белсенді ынталандырмасының азаюына әкеледі. Сондықтан мемлекет
пен азаматтардың мүдделерін біріктіретіндей салық саясатын жүргізу керек.
Салық саясатында халықтардың саяси экономикалық, әлеуметтік қажеттіліктері
есепке алынады. Сондықтан салық мемлекет бюджетінің қалыптасуының негізгі
көзі болып табылатындықтан, ҚР салық кодексімен қарастырылған мемлекет
бюджетке төленетін міндетті төлемдерді міндетті түрде төлеуі тиіс екенін әр
азамат есте ұстауы керек.
Салық кодексін іске қосумен байланысты мемлекеттің жаңа салық саясаты
белгіленді. Салық кодексін әділділік, түрақтылық, қолайлылық қағидаларында
жасау қажет.
Салық саясатының тиімділігі біздің мемлекетіміздің жағдайларын және
ерекшеліктеріне сай келетін салық жүйесінің үлгісін пайдаланумен
анықталады, Қазақстанда салық салу объектісі табыс және шығын болып
табылатын үлгі пайдаланылады.
Республикада салық саясаты қоғамның экономикалық даму деңгейіне және
онда қалыптасатын экономикалық қатынастар сипатына. Елдің даму
стратегиясына сай келуі тиіс.
Салық саясатының негізгі міндеттері, яғни инфляциямен және өндіріс
құлдырауымен күресу қажет. Осы мәселені шешудің негізі салық жүйесінің
реттеушілік қызметінің басымдылығы болуы тиіс. Жаңа салық жүйесі жөне оны
жүзеге асыру механизмі салық саясатын білдіруі тиіс. Жалпы мемлекеттік және
жеке мүдделерді теңестіруді қамтамасыз етуі тиіс. Жаңа салық саясатын
жүзеге асырудың негізгі күралы отандық өндірісті, отандық тұтынушыларды жан-
жақты қолдау, өндіріс көлемін арттыруды ынталандыру, Қазақстандық тауар
өндірушілердің өнімінің бәсеке қабілеттілігін көтеруі тиіс.
Салық саясатының негізгі міндеттері нарықтық экономиканың әлеуметтік
зияндылығын жеңу болып табылады.
Салық саясатында әдіддік және жариялылық халыққа салықтардың қайда, не
үшін, қандай мақсаттарға жүмсалып жатқандығы туралы хабардар ету өте
маңызды болып табылады.
Оңтайлы салық саясаты кез келген мемлекеттің және қоғамның арманы болып
табылады. Ең соңында салық зандарында әділ салық салу қағидасын бекіту
салық жүйесін тиімді етіп қана қоймай, салық тәртібін орнатуға, өркениетті
азаматты тәрбиелеуге мүмкіндік береді.
1.3 Салық саясатындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне
сипаттама
Нарықтық экономиканы реттей отырып, әлеуметтік- экономикалық саясаттың
негізгі төрт мақсатын ескеріп отыру қажет:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- негізгі тауар мен қызмет түрлерінің бағасының
тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- еңбекке жарамды халықтың толық жұмыс бастылығын қамтамасыз ету;
- тауарлардың экспорты мен импортын ескере отырып, сыртқы
экономикалық қызметте теңдікті қамтамасыз ету.
Бұл төрт мақсат сиқырлы төртбұрыш тәрізді, өйткені олардың барлығын
бірмезгілде қол жеткізуге болмайды. Сондықтан олардың арасында белгілі-бір
балансты табу керек. Мысалға, егер бағалар өсетін болса, онда оларды
шектеу, мен реттеу саясатын жүргізу қажет. Алайда бағаны шектеу
экономикалық өсудің баяулауына және жүмыссыздықтың артуына әкеледі. Дәл сол
сияқты толық жұмыс бастылыққа жету бағалардың өсуіне әкеледі, себебі еңбек
ақыны көп адамға төлеу қажет болады, соған орай халықтың сұранысы артады.
Нарықтық экономиканың бұл ішкі қайшылықтарын мемлекетке үнемі жұмсартып,
олардың оптималды мөлшерін табу керектігі осыдан көрінеді. Тікелей
экономикалық реттегіштердің көмегімен (салық салу, несиелеу т.б )
мемлекет өзінің функцияларын, мақсаттары мен саясатын іске асыра алады. Бұл
мақсаттарда: жаңа және тапшы өнімдер өндірісін қаржыландыру, салықтық
жеңілдіктер беру, халықтық тұтыну тауарлар шығаруда несиелік және салықтық
жеңілдіктер беру, нақты тауар массасын өсірмей- ақ мүмкін болатын
кәсіпорынның шаруашылық есепті табысының өсуіне тежейтін инфляцияға қарсы
салықты ендіру, капиталдық сала аралық қозғалысына экономикалық және
құқықтық жағдай, шағын кәсіпорындарға қаржылық көмек; нарық инфрақұрылымын
қалыптастыру, коммерциялық ақпараттық байланыс жүйесін құру т.с.с. шаралар
жүргізуге болады. Мұндай тұбегейлі экономикаларды жүргізуде, бюджеттік
қаржылық қатынастарды өзгертуде салық жүйесіне маңызды орын беріледі. Әр-
түрлі қоғамдық құрылыс формасындағы мемлекеттердің ешқайсысы өндіріске
қатысушылардың бір бөлігін орталықтандырмай қызмет етуі мүмкін емес. Бұл
қаржы-қаражаттарды шоғырландырудың негізгі формасы болып салықтар табылады.
Таза фискалдық қызметімен қатар, салықтар алымдар жүйесі мемлекет тарапынан
экономикаға әсер ету механизмі қызметін атқарады. Сонымен бірге, негізгі
мақсаттардың бірі - салықтардың әлеуметтік әділеттілігін қамтамасыз ету,
қоғамдық өндіріске қатысушылардың олардың шаруашылық жүргізу әдістерінің
және меншік формаларының өзгешелігіне қатыссыз, мемлекет алдында тең
салықтық жауапкершіліктің экономикалық жағдайларын жасау. Нарықты
экономикада салықтар түбегейлі қоғамдық өзгерістер факторының рөліне ие
болады: олар тең барлық деңгейдегі бюджеттердің негізгі кірістері,
әлеуметтік кепілді қамтамасыз ету, жергілікті басқарудың қаржылық негізі
ретінде болып қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттің, шаруашылық
субъектілердің және халықтың қызығушылығы мен қаржысының үйлестірушілік
функциясын атқарады.
Салық жүйесі төмендегідей негізгі шарттарда жасалуы тиіс:
олардың ерекшеліктеріне және меншік формаларына байланыссыз, барлық
кәсіпорындар мен шаруашылық жүргізуші ұйымдарының теңдігі; нақты және
тұрақты салық заңымен қамтамассыз етілген кәсіпорындар мен ұйымдардың
мемлекет пен тұрақты және ұзақ мерзімді қаржылар; министрліктер тағы басқа
орталықтардың волюнтаризмінен қорғау, салық төлегеннен кейінгі қаржы
ресурстарын пайдаланудағы негізгі өндіріс бөлімшелерінің толық
дербестілігі; кәсіпорын ұйымдарының ақша - қаражаттар тартудағы және оны
тиімді жұмсаудағы қызығушылығы; кәсіпорындардың өзін-өзі ақтау, өз
қаржылары есебінен ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету; экономика
дамуының приоритеттерін нақты анықтау және экономикалық реттеу құралы
ретінде салық жеңілдіктері кеңінен қолдану; қаржылық санкцияларының бар
болуы және оларды қолдану. Олар белгілі- бір салалардың, өндірістің және де
қызмет түрлерінің дамуын шектей алады; бюджетпен есеп айрысуда түсінікті,
қарапайым және ыңғайлы әдістер мен формаларды қолдану.
Салық жүйесінің моделі қолданылатын салық салу объектісінің, яғни
табыстар мен шығыстардың әртүрлі арақатынасында жасалуы қажет. Салық
объектісі ретінде табысты көп бөлігіне бағытталған модель табыс моделі АҚШ-
та қолданылады. Онда халықтан жиналатын табыс салығы мен корпорациялар
табысына салынатын салық үлесі салықтық түсімдердің басты бөлігі болып
табылады.
Яғни салық салудың объектісі ретінде шығыстардың басым бөлігін алатын
модель ТМД елдері ішінде, соның ішінде Қазақстанда (49%) кең өріс алды.
Бұл модельдер арасындағы принципиалды ерекшелік экономиканы салықтық
реттеу мақсаттары мен мәселелеріне әртүрлі келу жолдарының шегінен шығып
кетеді. Ол сонымен қатар салық салуды ұйымдастырудың сапасымен, яғни салық
аппаратының жағдайымен, олардың салық төлемдерін толық және уақытылы алу
мүмкіндіктерімен белгіленеді.
Әрбір салықтық алымдар салық төлеушілердің тұтынудағы мүмкіндіктерін
шектейді. Алайда салықты алу әдістері төлеушілердің экономикалық жағдайына
дифференциалды түрде әсер етеді.
Бірінші модельде бұл әсер адресті болады, және ең үлкен дәлділікке бұл
жерде жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы ие. Кәсіпорындарға салынатын
табыс салығы осы кәсіпорын ұйымының, иелері мен акционерлерінің
қызығушылығына әсер етеді. Оның адрестілігі төмендеп, жеке тұлғалар
топтарына бағытталады. Сондықтанда болар, АҚШ- тың федералдық бюджет
түсімдерінің 41% жеке түлғаларға салынатын табыс салығы құрайды.
Бұл модельді қолдану, яғни тікелей салықтарды қолдану табыс пен салық
түсімдерінің мөлшері арасында қажетті байланыстылықты орнатуға мүмкіндік
береді. Мұндай байланыстылықты мемлекеттің фискалды мақсаттарына және қолда
бар табыс мөлшерін реттеу мәселелерін шешуде кең көлемде қолдануға болады.
Тікелей салық салудың маңызды аспектісі болып салықтардың табыс
құрамына (табыс ішінде) орналасып және табыс алушылардың ол табысты алу
кезінде олардың қызығушылығына әсер ететіндігі табылады. Тікелей салықтар,
заң бойынша, тауар бағасына әсер етпейді. Тікелей салық салу шығындарын
жабу мақсатын өндіруші бағаларды көтерсе, оған кедергі болып бәсекелестік
орта табылды. Сәйкесінше бәсекелестік механизмі
нақты тауар, өнім, қызмет түріне салық салынғанда, салық салынатын пайда,
табыс көлемін азайту мақсатында өндіріс шығындарын көбейтуге жол бермейді.
Тікелей салық көлемдері алдын-ала жеңіл есептелінеді, төлеушілердің қолында
қалатын табыс көлеміне алдын-ала жұмсау жолдарын белгілеуге көмектеседі.
Екінші модельдің қызметінде, төлеушілердің тұтынуы кезінде, яғни
тауарлар мен қызметтерге ақша қаражаттарын жұмсау кезінде төленетін жанама
салықтар қолданылады. Жанама салықтардың басты ерекшелігі тауарлардың,
өнімдердің, қызметтердің бағасының өсуі болып табылады.
Жанама салықтарды қолданғанда салық төлеушінің табысын дәл, адресті
реттеуге қол жетпейді. Сонымен қатар жанама салықтар регрессивті сипатқа
ие. Төмен табысты төлеушілер жанама салықтарды төлеуге жоғарыларға
қарағанда көп ақша қаражаттарын жұмсайды. Бұл фактор өмірге қажетті
өнімдерді, қызметтерді иемдену қажеттілігінде басқа құрамына енгізілген
салықтарды төлеумен қызмет етеді.
Тікелей және жанама салықтардың экономикалық мазмұнын талдау белгілі
бір қоғамдық-экономикалық жүйеге қатысты олардың мәні мен қолданылуын
анықтауға мүмкіндік береді:
1)негізінен тікелей салықтарды қолдану реттелген, жоғарғы
ұйымдастырылған жүйелерге тән. Оларда шаруашылық жүргізуші субьектілер әсер
ету үшін салықтық мүмкіндіктері тиімді қолданылады;
2)негізінен жанама салықтарды қолдану ұйымдастырушылық-экономикалық
мүмкіндіктері аз жүйелерге тән: халық шаруашылығының салық базасы және
салық апараты бар жүйелерге тән.
Мұндай жағдайда мемлекетке жанама салықтар арқылы фискалды саясатты
жүргізуге қолайлы. Бұл салықтарды бюджетке акуммуляциялауға оңай, себебі
мемлекетке табыстар қозғалысына қарағанда тауар қозғалысын есепке алу
жеңілірек, ал төлеушілерге салық салудан құтылу оңай емес.
Жанама салықтардың маңызды қасиеті болып олардың тауар бағаларымен
фискалды сәйкестілігі табылады, инфляция жағдайында бұл мемлекетке тұрақты
табыс көзі қызметін атқарады, бағалардың өсуіменен жанама салықтардың
түсімдері өседі. Сондықтан да болар, қазіргі өтпелі кезеңде, экономикалық
тұрақсыздық, инфляция, жұмыссыздық кезінде біздің еліміздің осындай жанама
салықтардың моделін таңдап алуы, тікелей және жанама салықтардың
ерекшеліктері мен мүмкіншіліктерін қарастыру, салық жүйесін салықтардың
оптималды құрамымен құруға, қаржылық және макроэкономикалық теңдікке жету
мақсатында олардың мөлшерін өзгертуге мүмкіндік береді.
Салықтық реттеудің тағы бір тетігі салық салу ставкасы. Салықтық
реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділікке қызығушылығын
қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл салық салу ставкасының мөлшері арқылы
мүмкін болады. Салық салу мөлшері ең алдымен қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыру жүйесімен байланысты. Егер, олар салық түсімдерінің есебінен
құрылатын жалпы мемлекеттік ақша қорлары арқылы қанағаттандырылса, онда
салық салу деңгейі жоғары, ал егер қоғамдық қажеттіліктерді өтеу жүйесі
халықтың жеке табысымен кәсіпорындардың қаржы - қаражаттарына бағытталса,
онда сәйкесінше салық салу деңгейі де төмен болады. Мемлекеттік шығындарды
қаржыландыруға қажетті салық түсімдері сомаларының жетіспеушілігі бюджет
тапшылығын тудырады, ал ол өз кезегінде инфляцияға әкеледі.
Қаржыландырудағы тапшылық ақшалардың сатып алу қабілетілігінің түсүіне
әкеліп, оның нәтижесінде зардапты кәсіпорындар мен халық шегеді. Бұл әсер
қысқа мерзімді болуы мүмкін, егер қаржылық тапшылық кезінде мемлекеттің
мобилизацияланған ақша қаражаттары тиімді қолданылса және айналымдар
кезінде экономикалық өсуге әкелсе. Ал, егер керісінше болса, онда
қаржыландырудағы, тапшылық экономиканың натуралды затының теңсіздігінің
ұлғаюына, инфляцияның артуына және ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің
түсуіне әкеледі.
Салықтық реттеудегі салық ставкаларына байланысты маңызды аспект болып
ішкі нормаларды ұстап қалу және шетел инвестицияларын тарту мүмкіндігі
табылады. Жоғары салықтар капиталдың сыртқа қашуын тудырады, яғни капиталды
қолданудан, түскен табыстардан аз салық көлемі алынатын қоздырма салықтық
климаты бар елдерге ағылуы мүмкін. Бұл механизмнің әсер етуіне сонымен
бірге офшорлық зоналар ықпалын тигізуі мүмкін. Екінші жағынан, жоғарғы
салық ставкалары елге шетел капиталының көптеп ағылуын тежейді, себебі
шетел капиталы ішкі қорлардың жеткіліксіздігі жағдайында экономиканың
дамуын тежейді.
Сондықтан да салықтық реттеу бұл факторларды есепке алуы керек және
экономикалық қатынастардағы елдердің салықтық жағдайларының теңестірілуіне
үлес қосу керек.
Салықтық реттеуде салық ставкалары факторларымен қатар, салықтық
жеңілдіктер жүйесі маңызды мәнге ие.
Жеңілдіктер арқылы қоғамға қажетті даму бағыттары ынталандырылады.
Әлеуметтік сфераға ақша қаражаттарын салу, табиғатты қорғау және
қайырымдылық шараларын қолдау, жаңа қызмет, өнім түрлерінің дамуына, тіпті
әлеуметтік маңызды өнім мен қызмет түрлерінің өсуіне ықпал етеді. Алайда
жеңілдіктер беру шекаралар эканомиканың негізделген шектерде болуы тиіс.
Шаруашылық субьектілердің өзін-өзі қаржыландырудағы әр түрлі
мүмкіндіктеріне байланысты салықтық жеңілдіктер шаруашылық жүргізудің
тиімділігінің шынайы нәтижелерін бұрмалайды. Сонымен қатар, жеңілдіктер
беру кезінде салық салудың негізгі принципі: субьектілердің салық
алдындағы теңдігі бүзылады.
1.4 Салық саясатының құқықтық негіздері және реформалау кезеңдері
Салық қатынастары заңдар кешенінің әсерімен дамиды. Бұл экономикалық-
логикалық және құқықтық зандар. Экономикалық-логикалық зандар әсерімен
салық жүйесінің дамуының ішкі зандылықтары қалыптасады, ол құқықтық
зандармен бірге салық жүйесінің стратегиясын анықтайды. Салық салу
зандылықтары - бұл салық қатынастары мен базистік құбылыстар арасындағы
тұрақты және объективтік байланыстардың болуы. Осы заңдылықтарды бөлігін
көрсету салықты билікпен пайдаланылатын табыстарды қайта бөлудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz