Қазақ халқы: құрылуы, этнонимнің шығуы, территориясы және этникалық құрамы
Шыңғысхан әскері Алтай мен Еділ аралығындағы үлкен территорияға басып кірмей тұрып-ақ, туыстас түркі тайпалары біріге бастаған болатын. Бұл процесс күннің-күнінде біртұтас халықтың, бұл жерде, қазақ халқының құрылуына әкелуі керек болатын.
Біріктірушінің ролін қыпшақ тайпасы атқарып, олар қыпшақ конфедерациясы деп өз аттарымен аталған мемлекет құруға қол жеткізді. XI ғасырда қыпшақ тайпалары Еділден өтіп, батысқа қарай жылжыды, ал XII ғасырға қарай Днепрге дейінгі жерлерде өз ықпалын жүргізді. Батыс пен шығыстың (ағылшын, француз, араб, парсы) тарихи деректерінде осы кезеңнен бастап XV ғасырға дейін Ертістен Днепрге дейінгі ауқымды кеңістік Дешті Қыпшақ даласы деп жазылған .
Алайда, монғол шапқыншылығы жер бетінде Дешті Қыпшақ этносының құрылу процесін тоқтатып тастады. Шапқыншылық нәтижесінде өндіруші күштер әлсіреп, көптеген рулар басқа жаққа қашып кетті, тіпті, қаза болғандар да болды. Құрыла бастаған халықты қалпына келтіріп, оны дамыту үшін ұзақ уақыт пен алғы шарттар қажет болды және ондай алғы шарттар этникалық процестердің барысында пайда болды.
Біріктірушінің ролін қыпшақ тайпасы атқарып, олар қыпшақ конфедерациясы деп өз аттарымен аталған мемлекет құруға қол жеткізді. XI ғасырда қыпшақ тайпалары Еділден өтіп, батысқа қарай жылжыды, ал XII ғасырға қарай Днепрге дейінгі жерлерде өз ықпалын жүргізді. Батыс пен шығыстың (ағылшын, француз, араб, парсы) тарихи деректерінде осы кезеңнен бастап XV ғасырға дейін Ертістен Днепрге дейінгі ауқымды кеңістік Дешті Қыпшақ даласы деп жазылған .
Алайда, монғол шапқыншылығы жер бетінде Дешті Қыпшақ этносының құрылу процесін тоқтатып тастады. Шапқыншылық нәтижесінде өндіруші күштер әлсіреп, көптеген рулар басқа жаққа қашып кетті, тіпті, қаза болғандар да болды. Құрыла бастаған халықты қалпына келтіріп, оны дамыту үшін ұзақ уақыт пен алғы шарттар қажет болды және ондай алғы шарттар этникалық процестердің барысында пайда болды.
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ: ҚұРЫЛУЫ, ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУЫ, ТЕРРИТОРИЯСЫ ЖӘНЕ ЭТНИКАЛЫҚ ҚұРАМЫ
Шыңғысхан әскері Алтай мен Еділ аралығындағы үлкен территорияға басып
кірмей тұрып-ақ, туыстас түркі тайпалары біріге бастаған болатын. Бұл
процесс күннің-күнінде біртұтас халықтың, бұл жерде, қазақ халқының
құрылуына әкелуі керек болатын.
Біріктірушінің ролін қыпшақ тайпасы атқарып, олар қыпшақ конфедерациясы деп
өз аттарымен аталған мемлекет құруға қол жеткізді. XI ғасырда қыпшақ
тайпалары Еділден өтіп, батысқа қарай жылжыды, ал XII ғасырға қарай Днепрге
дейінгі жерлерде өз ықпалын жүргізді. Батыс пен шығыстың (ағылшын, француз,
араб, парсы) тарихи деректерінде осы кезеңнен бастап XV ғасырға дейін
Ертістен Днепрге дейінгі ауқымды кеңістік Дешті Қыпшақ даласы деп жазылған
.
Алайда, монғол шапқыншылығы жер бетінде Дешті Қыпшақ этносының құрылу
процесін тоқтатып тастады. Шапқыншылық нәтижесінде өндіруші күштер әлсіреп,
көптеген рулар басқа жаққа қашып кетті, тіпті, қаза болғандар да болды.
Құрыла бастаған халықты қалпына келтіріп, оны дамыту үшін ұзақ уақыт пен
алғы шарттар қажет болды және ондай алғы шарттар этникалық процестердің
барысында пайда болды.
XIII - XIV ғасырларда Алтын Орданың күйреуінің нәтижесінде қазіргі
Қазақстан территориясында Ақ Орда, Моғолстан және басқа да мемлекеттер
құрылып, сол мемлекеттерде қазақ халқының құрылуына негіз болған түркі
тайпалары мен руларының этникалық түп-төркіні - этногенезі пайда болды.
Сонымен бірге монғолдар басып алған жерлерде басқыншылардың, яғни,
монғолдардың жергілікті халыққа кірігу процесі басталды. Бұл туралы XIV
ғасырдағы араб тарихшысы әл-Омардың еңбектерінде өте жақсы жазылған:
"Ертеде бұл мемлекет қыпшақтар елі болған, ал монғолдар ол жерлерді басып
алып, адамдарды өздеріне бағындырып алды. Кейіннен олар қыпшақтармен
туысып, тура қыпшақтар сияқты, тіпті, бірге туғандай болып кетті..."
Ақ Орда әлсіз құрылым ретінде XIV ғасырдың басында бірқатар иеліктерге
тарап кетті, оның ішіндегі аса ірілері - Ноғай Ордасы мен өзбек хандығы
болды. "Ноғайлар" деген этноним XIII ғасырда өмір сүрген, Алтын Орда
тарихында маңызды роль атқарған, нақты тарихи тұлға болған Ноғай ханның
есімімен байланысты. 30 жыл бойы ол Алтын Орданың тағы үшін күресіп, ақыры
қаза болады. Ноғайдың аты XIV ғасырдың аяғында Ноғай ханның ұрпақтары
басқарған тайпалардың этникалық аты ретінде қайта жаңғырды. Ноғай ордасы
Жайық (Орал) пен Еділ (Волга) аралығын алып жатты, кейіннен осы
территорияларда қазақтардың этноқұрылымдарының бірі - Кіші Жүз қалыптасты.
1312-1342 жылдары Алтын Орданы билеген өзбек ханның атымен Дешті Қыпшақтағы
тағы бір мемлекеттік құрылым пайда болды. өзбек хан өз кезеңінің көрнекті
мемлекет қайраткері болды, ол қалалар тұрғызып, өнеркәсіп пен сауданы
көтермелеп отырды, Египетпен дипломатиялық қатынас орнатты, Иран мен
Әзербайжанның тәуелсіздігі үшін табанды күрес жүргізді. XIV ғасырдағы парсы
тарихшысы әрі географы Хамдаллах Казвинидің айтуынша өзбек хан билеген
халық оның тірі кезінде де "өзбектер" деп аталған.1335-1336 жылдары
"әзербайжан" жорығына қатысқан сарбаздар да солай аталған. Осы тарихшы
Алтын Орданы "Мамлякат - и - өзбеки" - өзбек мемлекеті деп атаған. Яғни
өзбек сөзі халық атауын білдірмеген, олай деп шығу тегі бұрынғы қыпшақтар,
арғындар, қоңыраттар болған өзбек ханның сарбаздары аталған.
Алтын Орда құлағаннан кейін XV ғасырдың басында Аралдың солтүстік жағасы
мен Сырдарияның төменгі және ортаңғы ағысынан . деңгейдегі этностарға
тараған (мысалы, орыстардың арасындағы қазақ этнографиялық топтары).
XIV ғасырдың 50-60 жылдары Қазақстанда халықтарды бөлу жүргізілді және
өзбектер, өзбек-қазақтар немесе қазақтар деп аталып жүрген өзбек хандығының
жалпы халқынан жекелеген этностарды қалыптастыру аяқталуы қажет болды.
Әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген жолдар осыған бастады: этникалық
территорияның шектері анықталды, соның нәтижесінде ортақ тіл қалыптасты,
шаруашылық пен мәдениеттің түрлері, біртұтас материалдық және рухани
мәдениет пайда болды, адамдардың санасында біртұтас халық болуға деген
ұмтылыстың қарқыны күшейді. Тек соңғы күш қажет болды, ол күш қалың
оқиғалардың арасынан жұлқынып шықты.
Әбілқайыр ханның (1428-1468) көшпелі өзбектер мемлекетін билеуі түрлі
топтардың Жошы әулеті тармақтарының - Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы хан
ұрпақтарының қақтығысқан кезеңі болды.
"Қазақ" этносы мен Қазақ хандығының қалыптасу тарихы туралы XVI ғасырда
Мырза Мұхаммед Хайдар өзінің "Тарихтың түп-төркіні" - "Тарих и Рашиди"
атты еңбегінде жақсы жазған. Бұл еңбекте қазақтардың тұрмыс ерекшеліктері,
олардың билеушілері туралы, қазақ деген аттың берілу себебі туралы арнайы
айтылған.
Орталық билікке бағынбаудың нақты себептерінің бірі көшіп-қону мен халықтың
бір бөлігінің ханның қарамағынан жаңа мекендерге кетуі болды. өз
қарамағында көшпелі өзбек мемлекетінің халқы бар Орыс ханның ұрпақтары
Жәнібек және Керей сұлтандар өздері үшін беделі жоқ, Әбілқайыр хан
Шейбаниге бағынғысы келмеді.
1459 жылы олар Әбілқайырға қарсы халық наразылығына басшылық жасап,
өздеріне бағынышты халықпен шығысқа қарай көшіп кетті. Олар Моғолстан
мемлекетін құрап отырған өздеріне туыстас тайпаның жеріне келді. Моғолстан
ханы да қайтып оралған отандастарына Шу және Қозы басы (батыс Жетісу)
аймақтарын бөліп берді. Көшпелі халықты "қазақтар" деп атап, бұл ұғым
ерекше этникалық мағынаға ие болды. Мырза Мұхаммед Хайдар: "Жәнібекпен және
Кереймен кеткендер "қазақтар" деп аталып, бұл ат оларға мәңгілікке
берілді", - деп жазды.
Халықтың қалыптасуындағы көп жылдық этникалық процестің шыңы "қазақ"
этнонимі мен Қазақ хандығының құрылуы болды. Қазақ хандығындағы халық
саны, әсіресе, 1468 жылы Әбілқайыр хан өлгеннен кейін жаңа тайпалар мен
рулардың көшіп келуінің нәтижесінде өсті.
Жаңа этникалық қауымның бірігуіне еш кедергі болған жоқ. Тек Жошы әулетінің
басқа бір тармағы - Мұхаммед Шайбани билікке дәмелі болды, бірақ ол да XVI
ғасырдың басында өзбек тайпаларын басқарып, оңтүстікке, Орта Азияның
территориясына кетіп қалды. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шыңғысхан әскері Алтай мен Еділ аралығындағы үлкен территорияға басып
кірмей тұрып-ақ, туыстас түркі тайпалары біріге бастаған болатын. Бұл
процесс күннің-күнінде біртұтас халықтың, бұл жерде, қазақ халқының
құрылуына әкелуі керек болатын.
Біріктірушінің ролін қыпшақ тайпасы атқарып, олар қыпшақ конфедерациясы деп
өз аттарымен аталған мемлекет құруға қол жеткізді. XI ғасырда қыпшақ
тайпалары Еділден өтіп, батысқа қарай жылжыды, ал XII ғасырға қарай Днепрге
дейінгі жерлерде өз ықпалын жүргізді. Батыс пен шығыстың (ағылшын, француз,
араб, парсы) тарихи деректерінде осы кезеңнен бастап XV ғасырға дейін
Ертістен Днепрге дейінгі ауқымды кеңістік Дешті Қыпшақ даласы деп жазылған
.
Алайда, монғол шапқыншылығы жер бетінде Дешті Қыпшақ этносының құрылу
процесін тоқтатып тастады. Шапқыншылық нәтижесінде өндіруші күштер әлсіреп,
көптеген рулар басқа жаққа қашып кетті, тіпті, қаза болғандар да болды.
Құрыла бастаған халықты қалпына келтіріп, оны дамыту үшін ұзақ уақыт пен
алғы шарттар қажет болды және ондай алғы шарттар этникалық процестердің
барысында пайда болды.
XIII - XIV ғасырларда Алтын Орданың күйреуінің нәтижесінде қазіргі
Қазақстан территориясында Ақ Орда, Моғолстан және басқа да мемлекеттер
құрылып, сол мемлекеттерде қазақ халқының құрылуына негіз болған түркі
тайпалары мен руларының этникалық түп-төркіні - этногенезі пайда болды.
Сонымен бірге монғолдар басып алған жерлерде басқыншылардың, яғни,
монғолдардың жергілікті халыққа кірігу процесі басталды. Бұл туралы XIV
ғасырдағы араб тарихшысы әл-Омардың еңбектерінде өте жақсы жазылған:
"Ертеде бұл мемлекет қыпшақтар елі болған, ал монғолдар ол жерлерді басып
алып, адамдарды өздеріне бағындырып алды. Кейіннен олар қыпшақтармен
туысып, тура қыпшақтар сияқты, тіпті, бірге туғандай болып кетті..."
Ақ Орда әлсіз құрылым ретінде XIV ғасырдың басында бірқатар иеліктерге
тарап кетті, оның ішіндегі аса ірілері - Ноғай Ордасы мен өзбек хандығы
болды. "Ноғайлар" деген этноним XIII ғасырда өмір сүрген, Алтын Орда
тарихында маңызды роль атқарған, нақты тарихи тұлға болған Ноғай ханның
есімімен байланысты. 30 жыл бойы ол Алтын Орданың тағы үшін күресіп, ақыры
қаза болады. Ноғайдың аты XIV ғасырдың аяғында Ноғай ханның ұрпақтары
басқарған тайпалардың этникалық аты ретінде қайта жаңғырды. Ноғай ордасы
Жайық (Орал) пен Еділ (Волга) аралығын алып жатты, кейіннен осы
территорияларда қазақтардың этноқұрылымдарының бірі - Кіші Жүз қалыптасты.
1312-1342 жылдары Алтын Орданы билеген өзбек ханның атымен Дешті Қыпшақтағы
тағы бір мемлекеттік құрылым пайда болды. өзбек хан өз кезеңінің көрнекті
мемлекет қайраткері болды, ол қалалар тұрғызып, өнеркәсіп пен сауданы
көтермелеп отырды, Египетпен дипломатиялық қатынас орнатты, Иран мен
Әзербайжанның тәуелсіздігі үшін табанды күрес жүргізді. XIV ғасырдағы парсы
тарихшысы әрі географы Хамдаллах Казвинидің айтуынша өзбек хан билеген
халық оның тірі кезінде де "өзбектер" деп аталған.1335-1336 жылдары
"әзербайжан" жорығына қатысқан сарбаздар да солай аталған. Осы тарихшы
Алтын Орданы "Мамлякат - и - өзбеки" - өзбек мемлекеті деп атаған. Яғни
өзбек сөзі халық атауын білдірмеген, олай деп шығу тегі бұрынғы қыпшақтар,
арғындар, қоңыраттар болған өзбек ханның сарбаздары аталған.
Алтын Орда құлағаннан кейін XV ғасырдың басында Аралдың солтүстік жағасы
мен Сырдарияның төменгі және ортаңғы ағысынан . деңгейдегі этностарға
тараған (мысалы, орыстардың арасындағы қазақ этнографиялық топтары).
XIV ғасырдың 50-60 жылдары Қазақстанда халықтарды бөлу жүргізілді және
өзбектер, өзбек-қазақтар немесе қазақтар деп аталып жүрген өзбек хандығының
жалпы халқынан жекелеген этностарды қалыптастыру аяқталуы қажет болды.
Әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген жолдар осыған бастады: этникалық
территорияның шектері анықталды, соның нәтижесінде ортақ тіл қалыптасты,
шаруашылық пен мәдениеттің түрлері, біртұтас материалдық және рухани
мәдениет пайда болды, адамдардың санасында біртұтас халық болуға деген
ұмтылыстың қарқыны күшейді. Тек соңғы күш қажет болды, ол күш қалың
оқиғалардың арасынан жұлқынып шықты.
Әбілқайыр ханның (1428-1468) көшпелі өзбектер мемлекетін билеуі түрлі
топтардың Жошы әулеті тармақтарының - Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы хан
ұрпақтарының қақтығысқан кезеңі болды.
"Қазақ" этносы мен Қазақ хандығының қалыптасу тарихы туралы XVI ғасырда
Мырза Мұхаммед Хайдар өзінің "Тарихтың түп-төркіні" - "Тарих и Рашиди"
атты еңбегінде жақсы жазған. Бұл еңбекте қазақтардың тұрмыс ерекшеліктері,
олардың билеушілері туралы, қазақ деген аттың берілу себебі туралы арнайы
айтылған.
Орталық билікке бағынбаудың нақты себептерінің бірі көшіп-қону мен халықтың
бір бөлігінің ханның қарамағынан жаңа мекендерге кетуі болды. өз
қарамағында көшпелі өзбек мемлекетінің халқы бар Орыс ханның ұрпақтары
Жәнібек және Керей сұлтандар өздері үшін беделі жоқ, Әбілқайыр хан
Шейбаниге бағынғысы келмеді.
1459 жылы олар Әбілқайырға қарсы халық наразылығына басшылық жасап,
өздеріне бағынышты халықпен шығысқа қарай көшіп кетті. Олар Моғолстан
мемлекетін құрап отырған өздеріне туыстас тайпаның жеріне келді. Моғолстан
ханы да қайтып оралған отандастарына Шу және Қозы басы (батыс Жетісу)
аймақтарын бөліп берді. Көшпелі халықты "қазақтар" деп атап, бұл ұғым
ерекше этникалық мағынаға ие болды. Мырза Мұхаммед Хайдар: "Жәнібекпен және
Кереймен кеткендер "қазақтар" деп аталып, бұл ат оларға мәңгілікке
берілді", - деп жазды.
Халықтың қалыптасуындағы көп жылдық этникалық процестің шыңы "қазақ"
этнонимі мен Қазақ хандығының құрылуы болды. Қазақ хандығындағы халық
саны, әсіресе, 1468 жылы Әбілқайыр хан өлгеннен кейін жаңа тайпалар мен
рулардың көшіп келуінің нәтижесінде өсті.
Жаңа этникалық қауымның бірігуіне еш кедергі болған жоқ. Тек Жошы әулетінің
басқа бір тармағы - Мұхаммед Шайбани билікке дәмелі болды, бірақ ол да XVI
ғасырдың басында өзбек тайпаларын басқарып, оңтүстікке, Орта Азияның
территориясына кетіп қалды. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz