1924-1925 жж. ұлттық-мемлекеттік межелеу. Қазақстанның тұңғыш шекарасының белгіленуі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1
1. 1924.1925 жж. ұлттық.мемлекеттік межелеу. Қазақстанның
тұңғыш шекарасының белгіленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
2. Тәуелсіздікке дейінгі шекарадағы өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
3. Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы
шекараны делимитациялау және демаркациялау процестері ... ... ... ... ...11
4. Делимитациялау процесіне деген жалпыжұрттық көзқарас ... ... ... ... ... .14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1
1. 1924.1925 жж. ұлттық.мемлекеттік межелеу. Қазақстанның
тұңғыш шекарасының белгіленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
2. Тәуелсіздікке дейінгі шекарадағы өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
3. Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы
шекараны делимитациялау және демаркациялау процестері ... ... ... ... ...11
4. Делимитациялау процесіне деген жалпыжұрттық көзқарас ... ... ... ... ... .14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Кіріспе
Жер тағдыры ел тағдыры болғандықтан да қазақ халқы жер мәселесіне ертеден-ақ жіті мән берген. Осы себептен қазірде еліміз жер көлемі жөнінен Әлемде тоғызыншы орынға ие. Бес мемлекетпен шектесетін Қазақстан Республикасының шекара мәселесі араға көптеген ғасырлар салып күні кеше ғана өз шешіміне қол жеткізді. Осылардың ішінде Өзбекстан Республикасымен шекараны анықтауда көптеген қиындықтар ұшырасты. Кешегі Кеңес дәуірінде белгіленген шекарадағы ауыс-түйістер делимитация кезінде үлкен даулар тудырды. Екі мемлекеттің, екі халықтың арасына жік түсе жаздады. Тіпті шекара маңында адамдар өлімі де болып жатты. Әрине мұндай өзекті мәселенің анық-қанығына көз жеткізіп, оны зерттеу маңызды мәселе болып табылады.
Бұрын осы шекара тарихына жазылған жұмыстар мен зерттеулер аз. Кейбір өлкелік зерттеулер мен мұрағат құжаттары зор тарихи дерек көзі болып табылады. Деректер әсіресе Алматы мен Ташкенттегі Орталық мұрағаттарда сақтаулы. Қазақ-өзбек шекарасын межелеген 1924-1925 жж. тарихи оқиғаға біршама ғалымдар зерттеу жүргізді. Мысалы Ғаппар Маймақовтың «Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы», М.Малдыбекованың «Түркістан Республикасының межеленуі және Қазақ КСР-нің территориялық тұтастық мәселесі», Б.Қойшыбаевтің «Орталық Азия республикаларының ұлттық-территориялық жіктелуі және қазақ саяси басшылығының ұлттық-мемлекеттік түрін орнықтыру жолындағы ізденістері мен қызметі» атты зерттеу жұмыстары қазақ-өзбек шекарасына байланысты біраз жайттың бетін ашады. Қазақ-өзбек шекараларын делимитациялауға байланысты баспасөз беттерінде де көптеген мақалалар шықты.
Осынау зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты өткен тарихи процестің ақтаңдақ беттерін ашуға үлес қосу. Әрбір дерекке сын көзбен қарап, оларға ғылыми зерттеу жүргізіп, сараптама беру, оның кезеңдері мен ерекшеліктерін ашу. Өткен тарихи процестерге сипаттама беріп, одан сабақ алу қажеттілігін түсіндіру.
Жер тағдыры ел тағдыры болғандықтан да қазақ халқы жер мәселесіне ертеден-ақ жіті мән берген. Осы себептен қазірде еліміз жер көлемі жөнінен Әлемде тоғызыншы орынға ие. Бес мемлекетпен шектесетін Қазақстан Республикасының шекара мәселесі араға көптеген ғасырлар салып күні кеше ғана өз шешіміне қол жеткізді. Осылардың ішінде Өзбекстан Республикасымен шекараны анықтауда көптеген қиындықтар ұшырасты. Кешегі Кеңес дәуірінде белгіленген шекарадағы ауыс-түйістер делимитация кезінде үлкен даулар тудырды. Екі мемлекеттің, екі халықтың арасына жік түсе жаздады. Тіпті шекара маңында адамдар өлімі де болып жатты. Әрине мұндай өзекті мәселенің анық-қанығына көз жеткізіп, оны зерттеу маңызды мәселе болып табылады.
Бұрын осы шекара тарихына жазылған жұмыстар мен зерттеулер аз. Кейбір өлкелік зерттеулер мен мұрағат құжаттары зор тарихи дерек көзі болып табылады. Деректер әсіресе Алматы мен Ташкенттегі Орталық мұрағаттарда сақтаулы. Қазақ-өзбек шекарасын межелеген 1924-1925 жж. тарихи оқиғаға біршама ғалымдар зерттеу жүргізді. Мысалы Ғаппар Маймақовтың «Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы», М.Малдыбекованың «Түркістан Республикасының межеленуі және Қазақ КСР-нің территориялық тұтастық мәселесі», Б.Қойшыбаевтің «Орталық Азия республикаларының ұлттық-территориялық жіктелуі және қазақ саяси басшылығының ұлттық-мемлекеттік түрін орнықтыру жолындағы ізденістері мен қызметі» атты зерттеу жұмыстары қазақ-өзбек шекарасына байланысты біраз жайттың бетін ашады. Қазақ-өзбек шекараларын делимитациялауға байланысты баспасөз беттерінде де көптеген мақалалар шықты.
Осынау зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты өткен тарихи процестің ақтаңдақ беттерін ашуға үлес қосу. Әрбір дерекке сын көзбен қарап, оларға ғылыми зерттеу жүргізіп, сараптама беру, оның кезеңдері мен ерекшеліктерін ашу. Өткен тарихи процестерге сипаттама беріп, одан сабақ алу қажеттілігін түсіндіру.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. ОҚОММ, 243-қор, 1-тізімдеме, 33-бума, 437-іс, 1-бет.
2. Маймақов Ғ. «Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы» Алматы., 2005.,
122-125 бб.
3. Қазақ-өзбек шекарасы хақында// Шымкент келбеті 2002., 13-қыркүйек., №37., 4-б.
4. Қазақ-өзбек шекарасы хақында// Егемен Қазақстан 2002., 11-қыркүйек., 2-б.
5. ОҚОММ, 20-қор, 1-тізімдеме, 19-бума, 214-іс, 5-б.
6. Өзбек кеден бекеттері қазақ жеріне ене бастады// Жас алаш 2002., 24-қаңтар., №10., 3-б.
7. Біз көнбістіктен ары аса алмадық// Жас алаш 2002., 4-мамыр., №52-53., 2-б.
8. Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының Указы// Оңтүстік Қазақстан №24., 29-қаңтар., 1963
9. Өзбек ССР Жоғарғы Советі Президиумының Указы// Оңтіктік Қазақстан 30-январь., 1963., №26(179)., 1-б.
10. Қазақ-өзбек шекарасы хақында. ҚР Сыртқы істер министрлігінің түсіндірмесі// Егемен Қазақстан 2002., 11-қыркүйек., 2-б.
11. Өзбек кеден бекеттері қазақ жеріне ене бастады// Жас алаш 3-б.
12. Шекарашылар пісте шағып жүргенде// Оңтүстік Қазақстан 2003., 11-желтоқсан., №152., 2-б.
13. Назарбаев Н. «Сындарлы он жыл» Алматы., 2003., 56-57 бб.
14. Арын ардақ тұтқан Бостандық жұрты Астанаға аманат айтады// Егемен Қазақстан 8-қазан., 2003., №263., 2-б.
15. Тоқаев Қ. «Беласу» Алматы., 2003., 225-б.
16. ҚР Конституциясы. Алматы., 2005., 34-б.
1. ОҚОММ, 243-қор, 1-тізімдеме, 33-бума, 437-іс, 1-бет.
2. Маймақов Ғ. «Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы» Алматы., 2005.,
122-125 бб.
3. Қазақ-өзбек шекарасы хақында// Шымкент келбеті 2002., 13-қыркүйек., №37., 4-б.
4. Қазақ-өзбек шекарасы хақында// Егемен Қазақстан 2002., 11-қыркүйек., 2-б.
5. ОҚОММ, 20-қор, 1-тізімдеме, 19-бума, 214-іс, 5-б.
6. Өзбек кеден бекеттері қазақ жеріне ене бастады// Жас алаш 2002., 24-қаңтар., №10., 3-б.
7. Біз көнбістіктен ары аса алмадық// Жас алаш 2002., 4-мамыр., №52-53., 2-б.
8. Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының Указы// Оңтүстік Қазақстан №24., 29-қаңтар., 1963
9. Өзбек ССР Жоғарғы Советі Президиумының Указы// Оңтіктік Қазақстан 30-январь., 1963., №26(179)., 1-б.
10. Қазақ-өзбек шекарасы хақында. ҚР Сыртқы істер министрлігінің түсіндірмесі// Егемен Қазақстан 2002., 11-қыркүйек., 2-б.
11. Өзбек кеден бекеттері қазақ жеріне ене бастады// Жас алаш 3-б.
12. Шекарашылар пісте шағып жүргенде// Оңтүстік Қазақстан 2003., 11-желтоқсан., №152., 2-б.
13. Назарбаев Н. «Сындарлы он жыл» Алматы., 2003., 56-57 бб.
14. Арын ардақ тұтқан Бостандық жұрты Астанаға аманат айтады// Егемен Қазақстан 8-қазан., 2003., №263., 2-б.
15. Тоқаев Қ. «Беласу» Алматы., 2003., 225-б.
16. ҚР Конституциясы. Алматы., 2005., 34-б.
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------------------1
1. 1924-1925 жж. ұлттық-мемлекеттік межелеу. Қазақстанның
тұңғыш шекарасының белгіленуі ----------------------------------- --------
-----------2
2. Тәуелсіздікке дейінгі шекарадағы өзгерістер -----------------------------
----------6
3. Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы
шекараны делимитациялау және демаркациялау процестері -------------------
11
4. Делимитациялау процесіне деген жалпыжұрттық көзқарас---------------------
14
Қорытынды----------------------------------- --------------------------------
----------------17
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------------- ----------
-----------18
Сілтемелер тізімі----------------------------------- ------------------------
-----------------19
Кіріспе
Жер тағдыры ел тағдыры болғандықтан да қазақ халқы жер мәселесіне
ертеден-ақ жіті мән берген. Осы себептен қазірде еліміз жер көлемі жөнінен
Әлемде тоғызыншы орынға ие. Бес мемлекетпен шектесетін Қазақстан
Республикасының шекара мәселесі араға көптеген ғасырлар салып күні кеше
ғана өз шешіміне қол жеткізді. Осылардың ішінде Өзбекстан Республикасымен
шекараны анықтауда көптеген қиындықтар ұшырасты. Кешегі Кеңес дәуірінде
белгіленген шекарадағы ауыс-түйістер делимитация кезінде үлкен даулар
тудырды. Екі мемлекеттің, екі халықтың арасына жік түсе жаздады. Тіпті
шекара маңында адамдар өлімі де болып жатты. Әрине мұндай өзекті мәселенің
анық-қанығына көз жеткізіп, оны зерттеу маңызды мәселе болып табылады.
Бұрын осы шекара тарихына жазылған жұмыстар мен зерттеулер аз. Кейбір
өлкелік зерттеулер мен мұрағат құжаттары зор тарихи дерек көзі болып
табылады. Деректер әсіресе Алматы мен Ташкенттегі Орталық мұрағаттарда
сақтаулы. Қазақ-өзбек шекарасын межелеген 1924-1925 жж. тарихи оқиғаға
біршама ғалымдар зерттеу жүргізді. Мысалы Ғаппар Маймақовтың Қазақ жері
тұтастығының қалыптасуы, М.Малдыбекованың Түркістан Республикасының
межеленуі және Қазақ КСР-нің территориялық тұтастық мәселесі,
Б.Қойшыбаевтің Орталық Азия республикаларының ұлттық-территориялық
жіктелуі және қазақ саяси басшылығының ұлттық-мемлекеттік түрін орнықтыру
жолындағы ізденістері мен қызметі атты зерттеу жұмыстары қазақ-өзбек
шекарасына байланысты біраз жайттың бетін ашады. Қазақ-өзбек шекараларын
делимитациялауға байланысты баспасөз беттерінде де көптеген мақалалар
шықты.
Осынау зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты өткен тарихи процестің
ақтаңдақ беттерін ашуға үлес қосу. Әрбір дерекке сын көзбен қарап, оларға
ғылыми зерттеу жүргізіп, сараптама беру, оның кезеңдері мен ерекшеліктерін
ашу. Өткен тарихи процестерге сипаттама беріп, одан сабақ алу қажеттілігін
түсіндіру.
1924-1925жж. ұлттық-мемлекеттік межелеу.
Қазақстанның тұңғыш шекарасының белгіленуі. Қазақстан мен Өзбекстанның
ортақ шекараларының белгіленуі алғаш рет 1924-1925жж. Орта Азия халықтарын
ұлттық мемлекеттік межелеуде белгіленген болатын. Бұл үлкен даулар мен
пікірталастар арқылы шешілді. Болашақ шекараны анықтау үшін КСРО
тәжірибесінде қалыптасқан мынадай үш принциптің негізге алынуы тиіс болды:
1. Ауданның табиғи тарихи жағдайының біртектілігі.
2. Экономикалық құндылықтары.
3. Халықтың ұлттық-мәдени және тұрмыстық жағдайларының біртектілігі
(1). Бұл жұмыстарға С.Қожанов, Т.Жүргенов, С. Меңдешев, Ғ. Әлібеков,
С.Есқараев, Н.Сырғабеков сынды қазақ зиялылары ат салысты. Өзбектер жағынан
А.Икрамов, Ф.Хожаев, ал Ортаазбюрода И.Зеленский, Я.Рудзутак, К.Бауман,
И.Варейкис, Карклин секілді тұлғалар қызмет етті. Бұлар мейлінше халыққа
тиімді етіп шекараны белгілеуді мақсат етті. Даулы аудандарды шешуде сол
жер халқының этникалық құрамына ерекше назар аударды. Ташкент
қаласына және оған тартылып жатқан Ташкент және Мырзашөл уездерін қазақ
жағы да, өзбек жағы да өзіне тартуға тырысты. Қазақ жағының тезистерінде
келтірілген пікірінше:Кеңестік аудандастыру жүйесі мен кеңестік ұлт саясаты
жағдайында бұл орталықтың қай мемлекетке қатыстылығы, оның әрбір ұлттың
эканомикасы, саяси және мәдени өміріне қатысты маңызы мен рөліне қарай
анықталады(2). Дәл сол уақытта халықтың нақты саны белгісіз болғандықтан
1911ж, 1920ж жүргізілген статистикалық деректерге сүйене отырып жүргізілді.
Деректерге қарасақ Ташкент уезінде қазақтар басым тұрған. Ал Ташкент
қаласында өзбектердің саны басым болды. Ташкент уезінің 1911 және 1920
жылдардағы халқының саны туралы салыстырмалы деректер төмендегідей:
1911 жыл 1920 жыл
Қазақтар 233 583 – 61% 230 316 - 56,7%
Өзбектер 118 974 – 31% 101 845 – 25%
Құрамалар 19 236 – 5% 47 433 – 16,5%
Тәжіктер ---------------- 9 765 – 2%
Басқалар 10 410 – 3% 17 087 – 4,5%
Қорытынды 326 488 – 100% 351 131 – 100% (3)
Қазақтар Ташкенттің 200 жыл бойы өздеріне қарағанын және бұл қаланың
қазақтардың орталығы ретінде рөлінің зор болатыны жөнінде айтып бері
тартуға тырысты. Ташкент бізге өтсе оны ҚазАКСР-нің астанасы етеміз деді.
Ал өзбектер мұнда этникалық жағынан өзбектер басым болғандықтан сөзсіз
өздеріне қарауы тиіс екенін мәлімдеді. Егер әділ түрде бөлінсе
айналасындағы болыстықтарда қазақтар басым болғандықтан Ташкент қаласы арал
тәрізді ҚазАКСР-нің аумағында қалып қояр еді. Бірақ алдымен Ташкентті алған
өзбектер, кейінірек қазақтар басым елді мекендерді өздеріне қаратып алды.
Мұндай мысалдар Голодностеп каналы бойындағы суармалы жерлер мен Шыназ
болысына байланысты болып өтті. Бұл ауданда 1920 жылғы мәлімет бойынша 32%
қазақтар, 18% өзбектер тұратын. Бұл ауданның комиссияда алдын ала
Қазақстанға тиесілі екендігі шешілгенімен, олар Аумақтық комиссиядағы
өзбектердің наразылығына байланысты Өзбекстанға өтіп кетті(4). Мұндай
жауапсыздыққа байланысты құрамы 9 адамнан тұратын наразылық хаты 1924 жылы
8-қыркүйекте Ташкент қаласында жазылып Орта Азия бюросына бағытталды. Бұл
хатқа С.Қожанов, Қ.Атабаев, Сахат-Мұратов, Құдайқұлов, И.Айтақов,
Ж.Абдрахманов, Зулфибаев, С.Есқараев және Әлібеков қол қойды. Бірақ бұл
наразылық хаты қаншалықты шындықты көксесе де қанағаттандырылмады. Аумақтық
комиссия мен Орта Азия бюросы көбіне өзбектердің ықпалында кете барды.
Өйткені өзге де аумақтарды талқылағанда өзбектер аз, қазақтар көп аудандар
көршілеріміздің иелігіне еніп кете барды. Мұның жөнсіз екендігін шыр-пыр
болып айтқан қазақ жағының өкілдерін ұлтшылдар, бұрмалаушылар, ұлттық-
аумақтық межелеудің принциптерін түсінбеушілер, тіпті партияның ұлт
саясатына қарсы шығушылар деп айыптады. Сол кезде Ташкент уезінің ұлттық
құрамы 4 топқа бөлінді:
1-топқа Ангрен өзені бойындағы 8 болыс кіреді. Мұны қазақтар да,
өзбектер де өздеріне тиесілі деп дәлелдеуге тырысты. Негізгі мәселе
құрамаларға байланысты болды. Оларды қай халыққа жатқызу дау туғызды. 2-
топқа қазақтар кіретін Шыршық өзенінің сол жағалауындағы 8 болыс кірді, ал
3-топты ұлттық құрамы жағынан даулы болып келген 4 болысты құраса, соңғы 4-
ші топта Ташкент уезінің батыс жағы болып келетін халқының басым көпшілігі
қазақтар болып келетін территория болды. Өзара пікір алысулар негізінде
комиссия Ташкент қаласын 30 верст радиусте Өзбекстанға қосу туралы шешім
қабылданды(5).
1924ж 26-қыркүйекте РК(б)П Қазақ обкомының пленумында тағы да даулы
мәселелерге байланысты пікірталас болып өтті. Онда С.Меңдешев, С.Қожанов,
Т.Жүргеневтер нешеме дәйекті пікірлер айтып кезек күттірмес даулы
мәселелерді тағы да ортаға салды. С.Меңдешевтің айтуынша Ташкент уезінде
аралас халық тұрғанымен көпшілігі қазақтар. Өзбектер(Ташкент қаласын
қоспағанда) тек 25%-ды құрайды. РК(б)П ОК-ті Ташкенттің айналасында
түгелдей қазақтар тұрғанына қарамастан Өзбекстанға беру мәселесін шешіп
қойған. Сонан соң С.Қожанов шығып ол да әділетсіздік туралы ашына айтты. Ол
Орта Азия бюросының әлсіз халықтарға көбірек көңіл бөлу және олардың
артықшылығы туралы принципі іс жүзіне аспай қалды. Практика принциптерден
күштірек болып шықты. Қазақтар әлсіз ұлт. Көптеген қазақ аудандары
қазақтарға бұйырмай қалды. Орта Азия бюросы дұрыс істемеді. Бізді ренжітті.
Барлық негізгі капитал Орта Азияда қалды. Бізді Қазақстан жағдайы жақсы
елге жатады деп алдаусыратқысы келеді. Әрение, жағдай бұлай емес.
Әділетті межелеуге қол жеткізуіміз қажет. Экономикалық бөлістегі
үлесімізді де арттыруды сұрауымыз керек- деп көрсетті. Келесі кезекте
Т.Жүргенов сөз алып, ол Ташкент уезіндегі 6 болыстың негізсіз өзбектерге
беріліп кеткенін айтты. Ол Ташкент уезіндегі 29 болыстың 27-сінде қазақтар
басым рөлге ие екендігін шегелеп айтып өтті.
Бұлардың сөздеріне І.Құрамысов, Н.Ежов секілділер қарсы шығып оларды
ұлттық араздықты қоздырушылар ретінде айыптады.
Межелеудің қорытындысы РСФСР БОАК Төралқасының 1925 ж. 9-қарашадағы
мәжілісінің №28 хаттамасының 9-бабына қосымшада баяндалып, әскери
топографиялық бөлімнің он және қырық шақырымдық карталары бойынша
орындалған еді (РСФСР мен Өзбек КСР арасындағы сипаттамасы), ол кезде
Қазақстан РСФСР құрамында болған (6). Бұл шарт толық піспеген және жаңсақ
тұстарға бой алдырған болып шықты. Бұл кейін екі халықтың жерді пайдалану
және мәдени өмірлерінде өзіндік кедергілерін де келтірді. Мұндай
келеңсіздіктер Одақтық деңгейде өз шешімін табуды қажет етті.
Көптеген кемшіліктеріне қарамастан межелеу жұмыстарының прогресті мәні
зор болды. Ол тарихта тұңғыш рет Қазақстанның бүгінгі аумақтық тұтастығының
негізін заңдық тұрғыда белгіледі. Межелеуге дейін Сырдария мен Жетісу
облыстарын қоспағанда ҚазАКСР-нің жер көлемі 1 941 127 кв. верст болса,
осы облыстар қосылғаннан кейін еліміздің жалпы жер көлемі 2 699 127 кв.
верстті құрады.
Тәуелсіздікке дейінгі шекарадағы өзгерістер
Межелеу кезінде жіберілген ағаттықтар кейін шекараға ішінара
өзгертулерді талап етті. Үш жылдан соң араға уақыттар салып 4 рет деңгейлі
комиссиялар құрылып шекараға өзгерістер енгізеді. Бұл сол кезде шекара
мәселесінің қаншалықты өткір қойылғандығын көрсетсе керек.
-Біріншісі, 1928 жылы құрылып, 22-24 қазандағы акт бойынша Қазақ АКСР-
нің бұрынғы Іржар (кейінірек Мақтаарал) ауданымен Өзбек КСР-нің Мырзашөл
ауданы арасындағы шекараны ішінара өзгерту оның даулы емес бөлігінде ғана
белгіледі (7). Келісімге Сыр-Дария аумақтық атқару комитетінен Байзақов пен
Калистратов және Мырзашөлден Қазақов, Ташкенттен Роковой қол қояды. Келісім
бойынша аумақтың 4 жерінде шекараға түзетулер енгізіледі.
Комиссияның шешімі бойынша келесі жылдың көктемінен бастап осы шекара
аумағына экспедиция ұйымдастырылады. Оның құрамына екі жақтың өкілдері және
шекараны межелеуші партияның жұмысшылары кірді. Олар сол жер тұрғындарының
қажеттіліктерін (су мәселесі, тұрғын үй үшін уақытша палаткалар т.б.)
қамтамасыз етуге тиіс болатын(8).
-Екіншісі, 1931 жылы құрылып 27 маусымдағы актісімен Қазақ АКСР-нің
Қызылқұм және Мақтаарал аудандарының Оңтүстік бөлігі мен Өзбек КСР-нің
Жызақ және Фариж аудандарының шекараларын белгіледі. Комиссия мүшелері
жергілікті орынға бармастан болжамды түрде жүргізілді. Сондықтан жұмыс
қорытындысы тағы да дәл болмады. Мұны өзбек жағы қолдап, қазақ жағы
қарсылық білдірген.
-Үшіншісі, 1934жылы құрылып 1931 жылғы шешімді қуаттаған. Бұған тағы
да бұрынғысынша екі жақ та келісім берген. Бірақ бұл келісім де заңдық
келісім болмады. Өйткені мұны Одақтық деңгейде бекітілген болатын.
КСРО ыдырағанға дейін үш рет, яғни 1956, 1963, 1971 жылдары шекараға
байланысып КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Қазақ КСР-і және Өзбек КСР-і
арасындағы шекараны ішінара өзгерту туралы Жарлықтарымен өзгертулер
енгізіліп анықталды.
Қазақ КСР-і мен Өзбек КСР-і арасындағы екі жақты комиссияның Бостандық
ауданы мен Бетпақдаланың бір бөлігін Өзбек КСР-нің құрамына беру туралы
1956 жылғы 15 наурыздағы хаттамасының 1-ші пунктінде былай делінген:
Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданы СССР Жоғарғы Советі
Президиумының 13 ақпандағы №133 Қазақ ССР-і және Өзбек ССР-і шекараларына
ішінара өзгерістер енгізу туралы Жарлығына қосымшада көрсетілген 418 000
гектар жер аумағынан Өзбек ССР-нің құрамына қабылданды(9) деп көрсетіліп
екі жақты комиссия мүшелері қол қойған.
Сонымен қатар Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Бостандық ауданынан жер беру
туралы жарлығында Бостандық ауданы 539 000 га жерімен Өзбекстан құрамына
берілсін, ал 120 000 га жайылым Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарына
қалдырылсын(10) деп көрсетілген. Ал делимитациялау жөніндегі комиссияның
қолындағы (сол кезгі) анықтамада Бостандық ауданы 522 000 га жермен
Өзбекстанға берілді(11) деген мәлімет бар. Бұл әрение жауаптар
сәйкессіздігі.
Ал, енді Бостандық ауданынан айрылуымыздың себебіне келейік. Алдымен
өзбектер Бостандықты сұрап Москваға хат жазады. Өзбек КСР-нің бірінші
хатшысы Мұхитдинов мынадай себептерді алға тартады:
Біріншіден, Қазақстан бұл ауданға Ташкент арқылы қатынайды. (Жол жоғы рас-
тұғын. Тауды айналып Өзбекстан арқылы баратынбыз).
Екіншіден, мақта саламыз, мал көбейтеміз, экономиканы көтереміз
т.б...(12) Яғни, қазақ жеріне қатты құмартқан өзбектер Мәскеуге жағымды
кеңестер беріп, жерді алмаққа ұмтылады. Соңында сұраныс қанағаттандырылып
Бостандық ауданы ұлан-ғайыр территориясымен және 360-370 мыңдай қойымен
қоса Өзбек КСР-не өтіп кетеді. Осы ауданда қаншама өндіріс орындары бар
еді.
Мақсаттары орындалған өзбектер бұл жерде көпшілікке пайдалы ауыз
толтырарлықтай ешнәрсе істемеді. Әрине тек өзбектерге пайдалы етіп мақта
т.б. дақылдар егіліп, өндіріс орындарының пайдасына кенеліп жатты.
Қазірде осы Бостандыққа байланысты әр-түрлі пікірлер айтылады.Мәселен
сол кезде Бостандыққа оңай баратын жол салып оны өзімізге қарай қымтап
алғанда бәлкім өзін де алып қалар ма едік дейді. Кейбіреулер біз біраз
жоғарыға арыз жазып шындық үшін үлкен күрес жүргізгенде Бостандықтан
айрылып қалмас па едік деп айтады. Әрине, бүгін айту оңай. Әр нәрсеге сол
заман тұсымен қарап көру керек. Сол заманда бұған жан-тәнімен қарсы
шыққандар да болды. Бірақ сол кезгі тәртіп мұның бәрін де жаныштай білді.
Жол салу мәселесі де сол уақытта оңай шаруа емес болатын. Мұның бәрі де
мәселенің соңы емес болатын...
1963 жылы 26 ақпанда Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Президиумының Қазақ КСР
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің территориясының бір бөлігін Өзбек КСР-нің
құрамына беру туралы Указы шығады. Онда былай делінген:
Жалпы мемлекеттік мүддені негізге ала отырып, Мырзашөл даласындағы
жерлердің бытырыңқылығын жою, бұл жерлерді мақта және басқа ауылшаруашылық
өнімін өндіруді ұлғайтуға шаруашылық жағынан жедел игеру және анағұрлым
тиімді пайдалану мақсатымен Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Президиумы қаулы
етеді:
Шымкент облысы жалпы жер көлемі 959 мың гектар Киров және Мақтаарал
аудандары, Қызылқұм ауданының Қызылқұм және Шымқорған селолық Советтері,
сондай-ақ Өзбек ССР-і ұзақ уақыт пайдалынып келген Шымкент облысының 1554
мың гектар және Қызылорда облысының 1550 мың гектар жайылымдық жері Өзбек
ССР-нің құрамына берілсін.
Указ 1963 жылғы 1 февральдан бастап күшіне кіреді.
Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының Председателі И.Шәріпов.
Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының секратары үшін
- Президиум мүшесі М.Нұғманов.
Алматы.1963 жылғы 26 январь (13).
Айта кетерлік мәселе, мұның барлығыда өздігінен бола салған мәселе
емес. Мұхитдиновтың саяси бюроға мүше болып Москваға ауысуына байланысты
орнына кезінде өндіріс Академиясында Хрушевпен бірге оқыған Ниязов
орналасты. Сонымен қатар Өзбек КСР-і Жоғарғы Кеңесі Президиумының төрағасы
болып Я.Насриддинов тағайындалды.Осындай оңтайлы сәтте өзбектер Орталыққа
тағы да мәселе қояды: Мынау Мақтаарал, Киров, Ричевский-мақталы аудандар,
қазақтар мұның бәріне Ташкент арқылы келеді. Осы жерлерді бізге
беріңіздер(14). Егер де өздеріне берсе бұл жерлерді мықтап игеретіндігі
жөнінде айтады. Бұған Қазақ КСР-нің басшылығы қолдау көрсетеді. Өйткені
Қазақ КСР-нің бірінші хатшысы болып Юсупов тұрған еді (1962ж желтоқсан-
1964ж желтоқсан). Оның ұлтының өзбек екендігін қазір қынжылыспен еске
аласың. Сөйтіп ұлан-ғайыр аумақты бауырлас өзбек халқына сыйға тартып
жібердік.
Бұл Сыйды Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесі Президиуымының Қазақ ССР
Оңтүстік Қазақстан өлкесі территоиясының бір бөлігін Өзбек КСР-нің құрамына
қосу туралы Указында зор қуанышпен қабыл алғандығы айтылады:
Бұл игі ниетті істі Өзбекстанның еңбекшілері туысқан Қазақстан халқына
деген зор қуаныш және шын жүректен алғыс айту сезімімен қарсы алды, бұдан
Совет Одағы халықтарының мызғымас, шын ниетті лениндік достығының, олардың
жан-жақты өзара көмегінің жарқын үлгісін көрсетіп отыр(15) деп көрсетті
Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Төрағасы Я.Насреддинова.
Жер беру мәселесіне қазақтар қарсы болды. Олар мұның негізсіз
екендігін айтумен болды. Бірақ бұл айқай құмға сіңген судай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------------------1
1. 1924-1925 жж. ұлттық-мемлекеттік межелеу. Қазақстанның
тұңғыш шекарасының белгіленуі ----------------------------------- --------
-----------2
2. Тәуелсіздікке дейінгі шекарадағы өзгерістер -----------------------------
----------6
3. Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы
шекараны делимитациялау және демаркациялау процестері -------------------
11
4. Делимитациялау процесіне деген жалпыжұрттық көзқарас---------------------
14
Қорытынды----------------------------------- --------------------------------
----------------17
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------------- ----------
-----------18
Сілтемелер тізімі----------------------------------- ------------------------
-----------------19
Кіріспе
Жер тағдыры ел тағдыры болғандықтан да қазақ халқы жер мәселесіне
ертеден-ақ жіті мән берген. Осы себептен қазірде еліміз жер көлемі жөнінен
Әлемде тоғызыншы орынға ие. Бес мемлекетпен шектесетін Қазақстан
Республикасының шекара мәселесі араға көптеген ғасырлар салып күні кеше
ғана өз шешіміне қол жеткізді. Осылардың ішінде Өзбекстан Республикасымен
шекараны анықтауда көптеген қиындықтар ұшырасты. Кешегі Кеңес дәуірінде
белгіленген шекарадағы ауыс-түйістер делимитация кезінде үлкен даулар
тудырды. Екі мемлекеттің, екі халықтың арасына жік түсе жаздады. Тіпті
шекара маңында адамдар өлімі де болып жатты. Әрине мұндай өзекті мәселенің
анық-қанығына көз жеткізіп, оны зерттеу маңызды мәселе болып табылады.
Бұрын осы шекара тарихына жазылған жұмыстар мен зерттеулер аз. Кейбір
өлкелік зерттеулер мен мұрағат құжаттары зор тарихи дерек көзі болып
табылады. Деректер әсіресе Алматы мен Ташкенттегі Орталық мұрағаттарда
сақтаулы. Қазақ-өзбек шекарасын межелеген 1924-1925 жж. тарихи оқиғаға
біршама ғалымдар зерттеу жүргізді. Мысалы Ғаппар Маймақовтың Қазақ жері
тұтастығының қалыптасуы, М.Малдыбекованың Түркістан Республикасының
межеленуі және Қазақ КСР-нің территориялық тұтастық мәселесі,
Б.Қойшыбаевтің Орталық Азия республикаларының ұлттық-территориялық
жіктелуі және қазақ саяси басшылығының ұлттық-мемлекеттік түрін орнықтыру
жолындағы ізденістері мен қызметі атты зерттеу жұмыстары қазақ-өзбек
шекарасына байланысты біраз жайттың бетін ашады. Қазақ-өзбек шекараларын
делимитациялауға байланысты баспасөз беттерінде де көптеген мақалалар
шықты.
Осынау зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты өткен тарихи процестің
ақтаңдақ беттерін ашуға үлес қосу. Әрбір дерекке сын көзбен қарап, оларға
ғылыми зерттеу жүргізіп, сараптама беру, оның кезеңдері мен ерекшеліктерін
ашу. Өткен тарихи процестерге сипаттама беріп, одан сабақ алу қажеттілігін
түсіндіру.
1924-1925жж. ұлттық-мемлекеттік межелеу.
Қазақстанның тұңғыш шекарасының белгіленуі. Қазақстан мен Өзбекстанның
ортақ шекараларының белгіленуі алғаш рет 1924-1925жж. Орта Азия халықтарын
ұлттық мемлекеттік межелеуде белгіленген болатын. Бұл үлкен даулар мен
пікірталастар арқылы шешілді. Болашақ шекараны анықтау үшін КСРО
тәжірибесінде қалыптасқан мынадай үш принциптің негізге алынуы тиіс болды:
1. Ауданның табиғи тарихи жағдайының біртектілігі.
2. Экономикалық құндылықтары.
3. Халықтың ұлттық-мәдени және тұрмыстық жағдайларының біртектілігі
(1). Бұл жұмыстарға С.Қожанов, Т.Жүргенов, С. Меңдешев, Ғ. Әлібеков,
С.Есқараев, Н.Сырғабеков сынды қазақ зиялылары ат салысты. Өзбектер жағынан
А.Икрамов, Ф.Хожаев, ал Ортаазбюрода И.Зеленский, Я.Рудзутак, К.Бауман,
И.Варейкис, Карклин секілді тұлғалар қызмет етті. Бұлар мейлінше халыққа
тиімді етіп шекараны белгілеуді мақсат етті. Даулы аудандарды шешуде сол
жер халқының этникалық құрамына ерекше назар аударды. Ташкент
қаласына және оған тартылып жатқан Ташкент және Мырзашөл уездерін қазақ
жағы да, өзбек жағы да өзіне тартуға тырысты. Қазақ жағының тезистерінде
келтірілген пікірінше:Кеңестік аудандастыру жүйесі мен кеңестік ұлт саясаты
жағдайында бұл орталықтың қай мемлекетке қатыстылығы, оның әрбір ұлттың
эканомикасы, саяси және мәдени өміріне қатысты маңызы мен рөліне қарай
анықталады(2). Дәл сол уақытта халықтың нақты саны белгісіз болғандықтан
1911ж, 1920ж жүргізілген статистикалық деректерге сүйене отырып жүргізілді.
Деректерге қарасақ Ташкент уезінде қазақтар басым тұрған. Ал Ташкент
қаласында өзбектердің саны басым болды. Ташкент уезінің 1911 және 1920
жылдардағы халқының саны туралы салыстырмалы деректер төмендегідей:
1911 жыл 1920 жыл
Қазақтар 233 583 – 61% 230 316 - 56,7%
Өзбектер 118 974 – 31% 101 845 – 25%
Құрамалар 19 236 – 5% 47 433 – 16,5%
Тәжіктер ---------------- 9 765 – 2%
Басқалар 10 410 – 3% 17 087 – 4,5%
Қорытынды 326 488 – 100% 351 131 – 100% (3)
Қазақтар Ташкенттің 200 жыл бойы өздеріне қарағанын және бұл қаланың
қазақтардың орталығы ретінде рөлінің зор болатыны жөнінде айтып бері
тартуға тырысты. Ташкент бізге өтсе оны ҚазАКСР-нің астанасы етеміз деді.
Ал өзбектер мұнда этникалық жағынан өзбектер басым болғандықтан сөзсіз
өздеріне қарауы тиіс екенін мәлімдеді. Егер әділ түрде бөлінсе
айналасындағы болыстықтарда қазақтар басым болғандықтан Ташкент қаласы арал
тәрізді ҚазАКСР-нің аумағында қалып қояр еді. Бірақ алдымен Ташкентті алған
өзбектер, кейінірек қазақтар басым елді мекендерді өздеріне қаратып алды.
Мұндай мысалдар Голодностеп каналы бойындағы суармалы жерлер мен Шыназ
болысына байланысты болып өтті. Бұл ауданда 1920 жылғы мәлімет бойынша 32%
қазақтар, 18% өзбектер тұратын. Бұл ауданның комиссияда алдын ала
Қазақстанға тиесілі екендігі шешілгенімен, олар Аумақтық комиссиядағы
өзбектердің наразылығына байланысты Өзбекстанға өтіп кетті(4). Мұндай
жауапсыздыққа байланысты құрамы 9 адамнан тұратын наразылық хаты 1924 жылы
8-қыркүйекте Ташкент қаласында жазылып Орта Азия бюросына бағытталды. Бұл
хатқа С.Қожанов, Қ.Атабаев, Сахат-Мұратов, Құдайқұлов, И.Айтақов,
Ж.Абдрахманов, Зулфибаев, С.Есқараев және Әлібеков қол қойды. Бірақ бұл
наразылық хаты қаншалықты шындықты көксесе де қанағаттандырылмады. Аумақтық
комиссия мен Орта Азия бюросы көбіне өзбектердің ықпалында кете барды.
Өйткені өзге де аумақтарды талқылағанда өзбектер аз, қазақтар көп аудандар
көршілеріміздің иелігіне еніп кете барды. Мұның жөнсіз екендігін шыр-пыр
болып айтқан қазақ жағының өкілдерін ұлтшылдар, бұрмалаушылар, ұлттық-
аумақтық межелеудің принциптерін түсінбеушілер, тіпті партияның ұлт
саясатына қарсы шығушылар деп айыптады. Сол кезде Ташкент уезінің ұлттық
құрамы 4 топқа бөлінді:
1-топқа Ангрен өзені бойындағы 8 болыс кіреді. Мұны қазақтар да,
өзбектер де өздеріне тиесілі деп дәлелдеуге тырысты. Негізгі мәселе
құрамаларға байланысты болды. Оларды қай халыққа жатқызу дау туғызды. 2-
топқа қазақтар кіретін Шыршық өзенінің сол жағалауындағы 8 болыс кірді, ал
3-топты ұлттық құрамы жағынан даулы болып келген 4 болысты құраса, соңғы 4-
ші топта Ташкент уезінің батыс жағы болып келетін халқының басым көпшілігі
қазақтар болып келетін территория болды. Өзара пікір алысулар негізінде
комиссия Ташкент қаласын 30 верст радиусте Өзбекстанға қосу туралы шешім
қабылданды(5).
1924ж 26-қыркүйекте РК(б)П Қазақ обкомының пленумында тағы да даулы
мәселелерге байланысты пікірталас болып өтті. Онда С.Меңдешев, С.Қожанов,
Т.Жүргеневтер нешеме дәйекті пікірлер айтып кезек күттірмес даулы
мәселелерді тағы да ортаға салды. С.Меңдешевтің айтуынша Ташкент уезінде
аралас халық тұрғанымен көпшілігі қазақтар. Өзбектер(Ташкент қаласын
қоспағанда) тек 25%-ды құрайды. РК(б)П ОК-ті Ташкенттің айналасында
түгелдей қазақтар тұрғанына қарамастан Өзбекстанға беру мәселесін шешіп
қойған. Сонан соң С.Қожанов шығып ол да әділетсіздік туралы ашына айтты. Ол
Орта Азия бюросының әлсіз халықтарға көбірек көңіл бөлу және олардың
артықшылығы туралы принципі іс жүзіне аспай қалды. Практика принциптерден
күштірек болып шықты. Қазақтар әлсіз ұлт. Көптеген қазақ аудандары
қазақтарға бұйырмай қалды. Орта Азия бюросы дұрыс істемеді. Бізді ренжітті.
Барлық негізгі капитал Орта Азияда қалды. Бізді Қазақстан жағдайы жақсы
елге жатады деп алдаусыратқысы келеді. Әрение, жағдай бұлай емес.
Әділетті межелеуге қол жеткізуіміз қажет. Экономикалық бөлістегі
үлесімізді де арттыруды сұрауымыз керек- деп көрсетті. Келесі кезекте
Т.Жүргенов сөз алып, ол Ташкент уезіндегі 6 болыстың негізсіз өзбектерге
беріліп кеткенін айтты. Ол Ташкент уезіндегі 29 болыстың 27-сінде қазақтар
басым рөлге ие екендігін шегелеп айтып өтті.
Бұлардың сөздеріне І.Құрамысов, Н.Ежов секілділер қарсы шығып оларды
ұлттық араздықты қоздырушылар ретінде айыптады.
Межелеудің қорытындысы РСФСР БОАК Төралқасының 1925 ж. 9-қарашадағы
мәжілісінің №28 хаттамасының 9-бабына қосымшада баяндалып, әскери
топографиялық бөлімнің он және қырық шақырымдық карталары бойынша
орындалған еді (РСФСР мен Өзбек КСР арасындағы сипаттамасы), ол кезде
Қазақстан РСФСР құрамында болған (6). Бұл шарт толық піспеген және жаңсақ
тұстарға бой алдырған болып шықты. Бұл кейін екі халықтың жерді пайдалану
және мәдени өмірлерінде өзіндік кедергілерін де келтірді. Мұндай
келеңсіздіктер Одақтық деңгейде өз шешімін табуды қажет етті.
Көптеген кемшіліктеріне қарамастан межелеу жұмыстарының прогресті мәні
зор болды. Ол тарихта тұңғыш рет Қазақстанның бүгінгі аумақтық тұтастығының
негізін заңдық тұрғыда белгіледі. Межелеуге дейін Сырдария мен Жетісу
облыстарын қоспағанда ҚазАКСР-нің жер көлемі 1 941 127 кв. верст болса,
осы облыстар қосылғаннан кейін еліміздің жалпы жер көлемі 2 699 127 кв.
верстті құрады.
Тәуелсіздікке дейінгі шекарадағы өзгерістер
Межелеу кезінде жіберілген ағаттықтар кейін шекараға ішінара
өзгертулерді талап етті. Үш жылдан соң араға уақыттар салып 4 рет деңгейлі
комиссиялар құрылып шекараға өзгерістер енгізеді. Бұл сол кезде шекара
мәселесінің қаншалықты өткір қойылғандығын көрсетсе керек.
-Біріншісі, 1928 жылы құрылып, 22-24 қазандағы акт бойынша Қазақ АКСР-
нің бұрынғы Іржар (кейінірек Мақтаарал) ауданымен Өзбек КСР-нің Мырзашөл
ауданы арасындағы шекараны ішінара өзгерту оның даулы емес бөлігінде ғана
белгіледі (7). Келісімге Сыр-Дария аумақтық атқару комитетінен Байзақов пен
Калистратов және Мырзашөлден Қазақов, Ташкенттен Роковой қол қояды. Келісім
бойынша аумақтың 4 жерінде шекараға түзетулер енгізіледі.
Комиссияның шешімі бойынша келесі жылдың көктемінен бастап осы шекара
аумағына экспедиция ұйымдастырылады. Оның құрамына екі жақтың өкілдері және
шекараны межелеуші партияның жұмысшылары кірді. Олар сол жер тұрғындарының
қажеттіліктерін (су мәселесі, тұрғын үй үшін уақытша палаткалар т.б.)
қамтамасыз етуге тиіс болатын(8).
-Екіншісі, 1931 жылы құрылып 27 маусымдағы актісімен Қазақ АКСР-нің
Қызылқұм және Мақтаарал аудандарының Оңтүстік бөлігі мен Өзбек КСР-нің
Жызақ және Фариж аудандарының шекараларын белгіледі. Комиссия мүшелері
жергілікті орынға бармастан болжамды түрде жүргізілді. Сондықтан жұмыс
қорытындысы тағы да дәл болмады. Мұны өзбек жағы қолдап, қазақ жағы
қарсылық білдірген.
-Үшіншісі, 1934жылы құрылып 1931 жылғы шешімді қуаттаған. Бұған тағы
да бұрынғысынша екі жақ та келісім берген. Бірақ бұл келісім де заңдық
келісім болмады. Өйткені мұны Одақтық деңгейде бекітілген болатын.
КСРО ыдырағанға дейін үш рет, яғни 1956, 1963, 1971 жылдары шекараға
байланысып КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Қазақ КСР-і және Өзбек КСР-і
арасындағы шекараны ішінара өзгерту туралы Жарлықтарымен өзгертулер
енгізіліп анықталды.
Қазақ КСР-і мен Өзбек КСР-і арасындағы екі жақты комиссияның Бостандық
ауданы мен Бетпақдаланың бір бөлігін Өзбек КСР-нің құрамына беру туралы
1956 жылғы 15 наурыздағы хаттамасының 1-ші пунктінде былай делінген:
Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданы СССР Жоғарғы Советі
Президиумының 13 ақпандағы №133 Қазақ ССР-і және Өзбек ССР-і шекараларына
ішінара өзгерістер енгізу туралы Жарлығына қосымшада көрсетілген 418 000
гектар жер аумағынан Өзбек ССР-нің құрамына қабылданды(9) деп көрсетіліп
екі жақты комиссия мүшелері қол қойған.
Сонымен қатар Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Бостандық ауданынан жер беру
туралы жарлығында Бостандық ауданы 539 000 га жерімен Өзбекстан құрамына
берілсін, ал 120 000 га жайылым Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарына
қалдырылсын(10) деп көрсетілген. Ал делимитациялау жөніндегі комиссияның
қолындағы (сол кезгі) анықтамада Бостандық ауданы 522 000 га жермен
Өзбекстанға берілді(11) деген мәлімет бар. Бұл әрение жауаптар
сәйкессіздігі.
Ал, енді Бостандық ауданынан айрылуымыздың себебіне келейік. Алдымен
өзбектер Бостандықты сұрап Москваға хат жазады. Өзбек КСР-нің бірінші
хатшысы Мұхитдинов мынадай себептерді алға тартады:
Біріншіден, Қазақстан бұл ауданға Ташкент арқылы қатынайды. (Жол жоғы рас-
тұғын. Тауды айналып Өзбекстан арқылы баратынбыз).
Екіншіден, мақта саламыз, мал көбейтеміз, экономиканы көтереміз
т.б...(12) Яғни, қазақ жеріне қатты құмартқан өзбектер Мәскеуге жағымды
кеңестер беріп, жерді алмаққа ұмтылады. Соңында сұраныс қанағаттандырылып
Бостандық ауданы ұлан-ғайыр территориясымен және 360-370 мыңдай қойымен
қоса Өзбек КСР-не өтіп кетеді. Осы ауданда қаншама өндіріс орындары бар
еді.
Мақсаттары орындалған өзбектер бұл жерде көпшілікке пайдалы ауыз
толтырарлықтай ешнәрсе істемеді. Әрине тек өзбектерге пайдалы етіп мақта
т.б. дақылдар егіліп, өндіріс орындарының пайдасына кенеліп жатты.
Қазірде осы Бостандыққа байланысты әр-түрлі пікірлер айтылады.Мәселен
сол кезде Бостандыққа оңай баратын жол салып оны өзімізге қарай қымтап
алғанда бәлкім өзін де алып қалар ма едік дейді. Кейбіреулер біз біраз
жоғарыға арыз жазып шындық үшін үлкен күрес жүргізгенде Бостандықтан
айрылып қалмас па едік деп айтады. Әрине, бүгін айту оңай. Әр нәрсеге сол
заман тұсымен қарап көру керек. Сол заманда бұған жан-тәнімен қарсы
шыққандар да болды. Бірақ сол кезгі тәртіп мұның бәрін де жаныштай білді.
Жол салу мәселесі де сол уақытта оңай шаруа емес болатын. Мұның бәрі де
мәселенің соңы емес болатын...
1963 жылы 26 ақпанда Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Президиумының Қазақ КСР
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің территориясының бір бөлігін Өзбек КСР-нің
құрамына беру туралы Указы шығады. Онда былай делінген:
Жалпы мемлекеттік мүддені негізге ала отырып, Мырзашөл даласындағы
жерлердің бытырыңқылығын жою, бұл жерлерді мақта және басқа ауылшаруашылық
өнімін өндіруді ұлғайтуға шаруашылық жағынан жедел игеру және анағұрлым
тиімді пайдалану мақсатымен Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Президиумы қаулы
етеді:
Шымкент облысы жалпы жер көлемі 959 мың гектар Киров және Мақтаарал
аудандары, Қызылқұм ауданының Қызылқұм және Шымқорған селолық Советтері,
сондай-ақ Өзбек ССР-і ұзақ уақыт пайдалынып келген Шымкент облысының 1554
мың гектар және Қызылорда облысының 1550 мың гектар жайылымдық жері Өзбек
ССР-нің құрамына берілсін.
Указ 1963 жылғы 1 февральдан бастап күшіне кіреді.
Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының Председателі И.Шәріпов.
Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының секратары үшін
- Президиум мүшесі М.Нұғманов.
Алматы.1963 жылғы 26 январь (13).
Айта кетерлік мәселе, мұның барлығыда өздігінен бола салған мәселе
емес. Мұхитдиновтың саяси бюроға мүше болып Москваға ауысуына байланысты
орнына кезінде өндіріс Академиясында Хрушевпен бірге оқыған Ниязов
орналасты. Сонымен қатар Өзбек КСР-і Жоғарғы Кеңесі Президиумының төрағасы
болып Я.Насриддинов тағайындалды.Осындай оңтайлы сәтте өзбектер Орталыққа
тағы да мәселе қояды: Мынау Мақтаарал, Киров, Ричевский-мақталы аудандар,
қазақтар мұның бәріне Ташкент арқылы келеді. Осы жерлерді бізге
беріңіздер(14). Егер де өздеріне берсе бұл жерлерді мықтап игеретіндігі
жөнінде айтады. Бұған Қазақ КСР-нің басшылығы қолдау көрсетеді. Өйткені
Қазақ КСР-нің бірінші хатшысы болып Юсупов тұрған еді (1962ж желтоқсан-
1964ж желтоқсан). Оның ұлтының өзбек екендігін қазір қынжылыспен еске
аласың. Сөйтіп ұлан-ғайыр аумақты бауырлас өзбек халқына сыйға тартып
жібердік.
Бұл Сыйды Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесі Президиуымының Қазақ ССР
Оңтүстік Қазақстан өлкесі территоиясының бір бөлігін Өзбек КСР-нің құрамына
қосу туралы Указында зор қуанышпен қабыл алғандығы айтылады:
Бұл игі ниетті істі Өзбекстанның еңбекшілері туысқан Қазақстан халқына
деген зор қуаныш және шын жүректен алғыс айту сезімімен қарсы алды, бұдан
Совет Одағы халықтарының мызғымас, шын ниетті лениндік достығының, олардың
жан-жақты өзара көмегінің жарқын үлгісін көрсетіп отыр(15) деп көрсетті
Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Төрағасы Я.Насреддинова.
Жер беру мәселесіне қазақтар қарсы болды. Олар мұның негізсіз
екендігін айтумен болды. Бірақ бұл айқай құмға сіңген судай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz