Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау туралы
Кіріспе
І.тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
2.5. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
2.6. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI.тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
2.1 Қаржы тұрақтылығы . қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Баланс өтімділігіне талдау жасалынуы ... ... ... ..
IІI . тарау. Көрсеткіштерге талдау жасау және “ЖШС БАҒАРА” өндірістік кәсіпорында тұрақтылық дәрежесін табу ... ... ...
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы көрсеткіштерін есептеу ... ... ... ... ... ...
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Баланс өтімділігі дәцрежесін анықтау жәцне оның көрсеткіштеріне талдау жасау Жеделдік дәрежесін анықтау ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланағн әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І.тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
2.5. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
2.6. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI.тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
2.1 Қаржы тұрақтылығы . қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Баланс өтімділігіне талдау жасалынуы ... ... ... ..
IІI . тарау. Көрсеткіштерге талдау жасау және “ЖШС БАҒАРА” өндірістік кәсіпорында тұрақтылық дәрежесін табу ... ... ...
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы көрсеткіштерін есептеу ... ... ... ... ... ...
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Баланс өтімділігі дәцрежесін анықтау жәцне оның көрсеткіштеріне талдау жасау Жеделдік дәрежесін анықтау ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланағн әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Еліміздің нарықтық экономикалық қатынастарға өту жағдайында кәсіпорындардың қарсылық жағдайына талдау жасау өте жоғары дәрежедегі ролге ие болады.
Бұл жағдай әсіресе кәсіпорындардың өз дербестігіне ие болғаннан бері және өндірістің кәсіпкерлік қызметі нәтижесінде меншік иелері, комерциялық серіктестіктерімен басқа контрагентіктер алдында толық жауапкершіәлікті өз міндетіне алу себепші болды және оны маңызы арта түсті.
Өндірістің қарсылық жағдайын оны, түрлі жақтарын білдіретін әртүрлі көрсеткіштердің есептеу нәтижесінеде анықталынады. Бұндай көрсеткіштерге мыналар жатады: еңбек өнімділігі, қорлардың қайтарылымы, өзіндік құн, жалпы табыс, рентабельділік, т.б.
Бұл жағдай әсіресе кәсіпорындардың өз дербестігіне ие болғаннан бері және өндірістің кәсіпкерлік қызметі нәтижесінде меншік иелері, комерциялық серіктестіктерімен басқа контрагентіктер алдында толық жауапкершіәлікті өз міндетіне алу себепші болды және оны маңызы арта түсті.
Өндірістің қарсылық жағдайын оны, түрлі жақтарын білдіретін әртүрлі көрсеткіштердің есептеу нәтижесінеде анықталынады. Бұндай көрсеткіштерге мыналар жатады: еңбек өнімділігі, қорлардың қайтарылымы, өзіндік құн, жалпы табыс, рентабельділік, т.б.
Дүйсенбаев К.Ш. “Аудит и анализ в системе упровления финансами” Алматы “Экономика” 2000 ж.
2. Ковалев С.И. “Аудит финансового положения предприятия “Алматы 2000 г.
1. Совицкая Г.В. “Анализ хозяистевеной деятельности предприятий” Минск 2000 г.
2. Дүйсенбаев К.Ш. “Анализ финансового положения предприятий” Учебное посовие. Алматы 1998 г.
3. Ришар Г.С. “Аудит и анализ хозяиственной деятельности предприятий” Москва 1997 г.
4. Артеменно В.Г Белендир М.В. “Финансовой анализ ” Москва 1997 г.
5. Радостовен В.К. тағы басқа “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп” Алматы 2003 ж.
6. Күлімжаев Қ.К. тағы басқа “Бухгалтерлік есеп принцптері” Оқу құралы: Алматы “Экономика” 2003 ж.
7. Әбдіқалықов Т.Ә. “Аудит және бухгалтерлік есеп ” Оқу құралы:
Алматы “Қазақ университеті” 2000 ж.
2. Ковалев С.И. “Аудит финансового положения предприятия “Алматы 2000 г.
1. Совицкая Г.В. “Анализ хозяистевеной деятельности предприятий” Минск 2000 г.
2. Дүйсенбаев К.Ш. “Анализ финансового положения предприятий” Учебное посовие. Алматы 1998 г.
3. Ришар Г.С. “Аудит и анализ хозяиственной деятельности предприятий” Москва 1997 г.
4. Артеменно В.Г Белендир М.В. “Финансовой анализ ” Москва 1997 г.
5. Радостовен В.К. тағы басқа “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп” Алматы 2003 ж.
6. Күлімжаев Қ.К. тағы басқа “Бухгалтерлік есеп принцптері” Оқу құралы: Алматы “Экономика” 2003 ж.
7. Әбдіқалықов Т.Ә. “Аудит және бухгалтерлік есеп ” Оқу құралы:
Алматы “Қазақ университеті” 2000 ж.
Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
“Сырдария ” университеті
“Экономика және құқық” факультеті.
“Экономика” кафедрасы
Байраханов Айдарбек Хайруллаұлы
Диплом жұмысы
Тақырыбы “КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ”
Ғылыми жетекші: Төремұратов Е.Т –
доцент, экономика
ғылымдарының
кандинаты
Қорғауға жіберілді : Серіков Б.С –
Экономика доцент, экономика кафедрасының
ғылымдарының
меңгерушісі: кандидаты
Бекітемін:_________________
Экономика кафедрасының
меңгерушісі: э.ғ.к. доцент Б.С Серіков
“Сырдария ” университеті “Экономика және құқық” факультеті
“Қаржы-13” мамандығы күндізгі бөлім IV- курс студенті Байраханов
Айдарбектің диплом жұмысы.
Жоспар:
Тақырыбы: КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ.
Кіріспе:
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
1. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
2. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
1. Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері
ретінде.
2. Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және бағалау.
3. Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы.
4. Баланс өтімділігіне талдау жасалынады.
IІI – тарау. Көрсеткіштерді талдау және “ЖШС Бағара” өндірістік кәсіпорында
тұрақтылық дәрежесін табу.
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы
көрсеткіштерін есептеу.
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау жасау.
3.3. Баланс өтімділігі дәрежесін анықтау және оның көрсеткіштеріне талдау
жасау Жеделдік дәрежесін анықтау.
Қорытынды.
Пайдаланаған әдебиеттердің тізімі.
Қосымшалар.
Студенттің қолы.
Ғылыми жетекшісінің қолы.
Жазылған уақыты “ ” 2007 ж
МАЗМҰНЫ.
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау.
Кіріспе
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
5. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
6. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
2.1 Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері
ретінде____________________________ _____
2.2 Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және
бағалау____________________________ __________________
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік
сипаттамасы________________________ __________________
2.4 Баланс өтімділігіне талдау жасалынуы______________
IІI – тарау. Көрсеткіштерге талдау жасау және “ЖШС БАҒАРА” өндірістік
кәсіпорында тұрақтылық дәрежесін табу___________
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы
көрсеткіштерін есептеу________________________
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау
жасау______________________________ ____________________
3.3 Баланс өтімділігі дәцрежесін анықтау жәцне оның көрсеткіштеріне
талдау жасау Жеделдік дәрежесін анықтау_____
Қорытынды__________________________ ____________________
Пайдаланағн әдебиеттердің тізімі___________________________
Қосымшалар_________________________ ____________________
Кіріспе.
Еліміздің нарықтық экономикалық қатынастарға өту жағдайында
кәсіпорындардың қарсылық жағдайына талдау жасау өте жоғары дәрежедегі ролге
ие болады.
Бұл жағдай әсіресе кәсіпорындардың өз дербестігіне ие болғаннан бері
және өндірістің кәсіпкерлік қызметі нәтижесінде меншік иелері, комерциялық
серіктестіктерімен басқа контрагентіктер алдында толық жауапкершіәлікті өз
міндетіне алу себепші болды және оны маңызы арта түсті.
Өндірістің қарсылық жағдайын оны, түрлі жақтарын білдіретін
әртүрлі көрсеткіштердің есептеу нәтижесінеде анықталынады. Бұндай
көрсеткіштерге мыналар жатады: еңбек өнімділігі, қорлардың қайтарылымы,
өзіндік құн, жалпы табыс, рентабельділік, т.б. Осы көрсеткіштерді үйрену
негізінде олардың әрқайсысынан жалпы баға тигізетін әсері белгіленеді және
маңызы анықталынады. Соңында бәсекелі нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тиімділігі тұрақтылығы және болашағы
туралы толық мәлімет береді. Қаржылық жағдай сонымен бірге шаруашылық
қызметін үздіксіз іске асыру үшін және өзінің іс жағдайындағы
міндеттемелерді (қазіргі қарызын) орнын (толтыру үшін) өтеу үшін белгілі
бір кезеңде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді және оны қаржы
ресурстармен қамтамасыз етеді.
Кейбір мамандар былай дейді: кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
дегеніміз бұл кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану және бөлу негізінде
кәсіпорынның дамуына жағдай жасайтын пайда мен капиталдың өсуі, осы
тәуекел дәрежесінің жағдайы арқылы төлем қабілеті мен несиелік қабілетіні
сақтап қалу. Басқа бір мамандар былай деді: олар алдын айтқан мамандардың
пікіріне толығымен қосылғандай болады, бірақ олар қаржы тұрақтылығын тиімді
қалыптасқанмен , қаржы ресурстарын бөлу және пайдалану мен толық қосылғысы
келмейді. Олар қаржы тұрақтылығының мәні дегенде кәсіпорынның заттарымен
қамтамасыз етілуі және қайнар көздерді қалыптастырудың шығындары мен
белгіленеді деп есептейді.
Кәсіпорынның қаржы қызметінің нормал әрекеті деп - өнімдердің
үздіксіз өндірілуін қамтамасыз етуі үшін, кәсіпорынның қаржы жағдайын
нормал тұрақты болуы үшін жағдай жасау және оның төлем қабілетті болуына
кепілдік жасау болып табылады. Егер кәсіпорын қаржы жағынан тұрақты болса
оның төлем қабілеті де болады, басқа кәсіпорындардың алдын оның үстемдігі
басымдылығы байқалады, несие алу үшін жағдай жасалынады.
Жұмыстың предметі – қаржы тұрақтылығы аспектісінде кәсіпорынның қаржы
жағдайы.
Зерттеу нысаны – “ЖШС БАҒАРА” өндірістік кәсіпорыны.
Жұмыстың мақсаты – меншікті қаржылардың қайнар көзінің запастарын табу,
анықтау және ол арқылы басқаруды жетілдірудің іс шараларын істеп шығу,
сонымен бірге дебиторлық қарыздарды басқарудың сапасын арттырудың
резервтерін іздестіру болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты: қаражы коэффицентерінің көмегі арқылы
кәсіпорының қаржы тұрақтылығын бағалау. Ол коэффицентері мыналар: қаржы
тәуекелі, қарыз, автономия, қаржы тұрақтылығы, жұмылдыру, жұмылдырылған
қаржылардың тұрақты құрылымы, меншікті қаржы көздері арқылы айналмалы
капиталды қамтамасыз етеді, сонымен бірге кәсіпорының қаржы тұрақтылығының
оптимал үлгісін (модель) істеп шығу. Диплом жұмысында таблицалар мен
графиктер де пайдаланылады.
“АШМ орталық сервис” өндірістік кооперативі қаржылық тұрақтылықты бағалау
кәсіпорынның 2004ж қаражының есеп беру бағасы негізінде бағаланады.
Қаржы жағдайына талдау жасау қаржы тұрақтылығын талдау жасаудан
басталады, олар төмендегі мәселелерді өз ішіне қамтиды.
- Кәсіпорынның актив баланысының құрамы мен құрылымының қозғалысына
талдау жасау
- актив баланысының қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылым әрекетіне
талдау жасау.
- кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының абсолют және атносительді
көрсеткіштеріне талдау жасау
- баланс өтімділігіне талдау жасау
- кәсіпорынның төлемқабілеті мен несиелік қабілетіне талдау
жасау.
Қәзіргі экорномикалық жақдайда шаруашылық жүргізуші суьбектінің
қызметі айналадағы нарықтың Қатынастарға қатысушылардың көңілін,ен шығатын
қызметтердің нәтижесіне мүдделі болады. Олар бұл жақдайдағы есеп беру
ақпараттары негізінде кәсіпорынның қаржылық жақдайын білуге ұмтылады. Бұл
орында қаржылық талдау жасау негізгі құрал қызметін атқарады.
Қаржылық талдау жасау төмендегідей жолдарға баға беруге
мүмкіндік береді.
1. Кәсчіпорынның мүліктік хәлі.
2. Кәсіпкерлік тәуекел дәрежесі, үшінші тұлға алдында міндеттемелерді жою
мүмкіндігі.
3. Ағымдағы қызмет пен ұзақ мерзімді инвестициялар үшін капиталдың
жеткіліктілігі.
4. Қаржыландырудың қосымша қайнар көздеріне қажеттілік пен талаптың
болуы.
5. Капиталды көбейтудегі қабілеттілік.
6. Қарыз қаржыларды тартудағы тиімділік.
7. Пайданы бөлу мен пайдаланудағы саясаттың негізделгендігі.
8. Инвестиция мен тағы басқаларды таңдаудағы мақсаттың болуы
Қаржы талдау қаржы менеджмент пен аудиттің ең маңызды элементі болып
табылады да қаржы есебін пайдаланушылар белгілі бір шешім қабылдануда
қаржы есебін пайдаланушылар үшін қаржы талдау әдісін қолданады . Меншік
иелері капиталдың табыстылығын көтеру фирма жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында қаржы есебіне талдау жасайды . Кредиторлар мен
инвесторлар болса қарыздар мен салымдар бойынша өзінің тәуекелділігін
төмендету мақсатында қаржы есебін талдау жасайды. Қабылданған шешімнің
сапасы көбінесе талдау жасауда негізділігінің сапасына жоғары дәрежеде
байланысты болады.
Сонымен қаржылық талдаудың негізгі мақсаты: кәсіпорының
қаржылық жағыдайының обьективтік және нақты суретін беретін, оның пайдасы
мен зиянындағы, актив пен пассивтердің құрамындағы өзгерістерді,
девидторлар және кредитормен болған есептерді беретін тиімді ақпараттарды
алу болып табылады.
Талдаудың мақсаты өзара бір – бірімен байланыста жиналған, талданған
мәселелерді бұл талдаудың ақпараттық, техникалық және механикалық
мүмкіндіктерін есепке алған жағыдайда талдау мақсатын нақтылау арқылы іске
асқанын білдіреді. Бұл орында негізгі фактор болып шығатын ақпараттық
көлемі мен сапасы есептелінеді.
Сонымен қаржы қызыметі талдауына негізделген жақсы ұйымдастырылған
қаржы жоспарлауы жақсы тиімді қаржы жағыдайының болуына кепілдік етеді.
Қаржылық жағдай – кәсіпорынның экономикалық қызыметінің ең маңызды
сипаттамасы. Ол кәсіпорынның бәсеке күресіне қабілеттілігін, ынтымақтасу іс
әрекетіндегі оның потенциялын білдіреді, кәсіпорынның өзінің және
әріптестерінің қаржы және басқа қатынастар бойынша экономикалық
мүделердің кепілділік дәрежесінің бағасы болып табылады. Тұрақты қаржы
жағдайы кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызыметерінің барша
процестерінде қалыптасады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын тағы
бір ерекшелігі ол- ұзақ мерзімді келешектегі қызыметтердің тұрақтылығы. Ол
көбінесе кәсіпорын балансының құрлымына байланысты болады және кредиторлар
мен
Инвесторларға тәуелділік дәрежесімен байланысты болады. Бұдан басқа
кәсіпорынның қаржылық жағдайы салық органдарына байланысты оны өз
мезгілінде және толығымен төлей алатын қабілеттілікті білдіреді. Соңында
кәсіпорынның қаржы жағдайы бұл кәсіпорынға (мақсаты несие беру) байланысты
белгілі бір мезгілде пайыз дәрежесінде мақсатты несие беру туралы мәселені
шешу үшін банктің негізгі бас өлшемі болып табылады.
Қаржылық жағдайды бағалау бес негізгі бағыттар бойынша
өткізіледі.
1. Мүліктік жағдай
2. өтімділік
3. Қаржылық тұрақтылық
4. Жұмыс- іс белсенділігі
5. Рентабельділік
Қаржылық жағдай сыртқы пайдаланушылар үшін екі бағыт бойынша өткізіледі.
1. Есептелінген бағаланған коэффициенттерді нормативтік белгілерімен
салыстыру.
2. Көрсеткіштердің өзгеруі динамикасына талдау жасау.
Қаржылық тұрақтылық бұл кәсіпорынның нарықтық экономикалық жағдайда
қаржылық – экономикалық қызметтерді сипаттайтын объект болып табылады.
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
1. Қаржылық талдауда есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық- шаруашылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай- ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-
ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруышылық қызметін жедел басқару
үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты
(бастапқы) база болып табылады.
Егер беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір- бірімен
қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел- статистикалық есеп берудің
сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді
сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері
Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, оларды
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады (көрініс табады), ал
шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап танылады.
Толассыздық. Субъекте өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшалайды
және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.
Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға
түсінікті болуы тиіс.
Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге
қанағаттануы тиіс: қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын (оқиғаларын)
бағалаған кезде олардың қабылданған шешіміне алынған (немесе пайдаланған)
мәліметтер өз септігін тигізуі керек.
Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық
шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі
мүмкін.
Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен
құралады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар
болмаса.
Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің ақша
қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы
пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсыну тиіс.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын
ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны
абзал.
Сақтық. Кез- келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған
жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай- ақ міндеттемелер мен
шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.
Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың
анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс.
Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі
екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.
Жүйелік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есеп беруін, оның әртүрлі
есептік кезеңімен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның
көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек
қабылданатын шешімдердің жүйелігін сақтау мүмкіндігі артады.
Есеп беруге қойылатын ең басты талап оның тазалығы (ашықтығы) болып
табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есеп берудің мәліметі
түсінікті болуы тиіс. Есеп беру белгіленген мәліметтердің мерзімінде
жасалған жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік, статистикалық және
жедел (оперативтік) болып бөлінеді. Жедел- статистикалық есеп беру
кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын
бухгалтерлік және жедел – статистикалық есепке алудың деректері бойынша
жасалады. Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық
қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып,
жинақталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай
есеп шұғыл және почта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы
жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің
(деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін
толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден
өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО,
ведомость, Бас кітап).
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі (баланс,
қаржылық- шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақша- қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. ШС- нің қаржылық- шаруашылық қызметі талданады.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде жинақталады. Аталған деректердің негізінде талдау
жасалынады.
Жасалған баланстық және басқа берілетін есептердің көрсеткіштерінің
дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият
тексеру керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс
баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен
салыстырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы
есебін беру тәртібі бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:
№ 2 “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептің негізгі көрсеткіштерін
ашып көрсету” (2 БЕС); “Қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп беру” (3 БЕС) және “Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру” (4
БЕС) арқылы жүзеге асады.
Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушыларында, құрылтайшыларында)
немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті
органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша);
жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін берумен
қатар, жалпы белгіленген тәртіпке біріккен (жиынтық) есебіне де береді.
Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасының заңдарында басқадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті, есепті
жылдан кейінгі келесі жылдың 1- наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік
есеп берудің нақты күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық
органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары,
құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның
барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладғы
кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен қаржы
жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін
жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы
жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің
барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші
айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін
берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі,
сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады.
Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті
түзетулер енгізілуі мүмкін.
1.2. Қаржылық есеп берудің элементтері.
Жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік
баланс, құлшылық- қажылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, ақша
қаражатының ақысы туралы есеп беру және түсіндірме хаттамасы (жазбасы)
кіреді.
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдеі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
тиімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі тағы
әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:
инвесторлар- жасаған инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың
алатын табысына қаншалықты пара- пар келетіндігін анықтау үшін; кәсіпорынға
салған инвестициясын инвестициясын сатудың немесе соған сәйкес активтерін
сатып алудың, немесе өз иесін сақтаудың қажеттілігі анықтау үшін;
кәсіпорынның келешектегі күтілетін дивиденттерді төлеу қабілеттілігін
анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
кредитор- алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін
(мүмкіндігін) анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
жабдықтаушылар- кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алатын қабілетін
көтеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
қызметкерлер- кәсіпорынның тұрақты және рентабельді болғанына
мүдделі, өйткені олар, өзінің еңбек ақысын және басқа жеңілдіктері мен
төлемін алады, ал акционерлер- тұрақты түрде дивидент алып тұруын
көздейді;
Мемлекеттік органдар- кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді жұмыс
деңгейіне мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты
(салық шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай- ақ статистикалық
мәліметтерді жинайды;
Жұртшылық- жұмыс орнын табу мақсатында қажетті ақпараттарды елді-
мекенді, аймақты дамытуға керек ақпараттарды жинауға (алуға) мүдделі болып
келеді.
Қаржылық есеп беру қорының инвестициялық саясатын жасауға, несиелеу
жасап дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын бағалауға,
кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың басқарушы
органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз септігін
тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әр түрлі
құқы бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
құқы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік капиталы
не басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы тиіс.
Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін
ақпарат деп саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға
мүдделі болып келеді.
Есеп берудің мәліметтері Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары Кәсіпорынның табыс алу қабілетін
(активтер құрылымы) бағалау және болашақта болатын ақша
қаражаты
Қаржылық құрылымы (кәсіпорынның Қарыз қаражатының келешекке
қарызы мен меншік капиталының ара қажеттілігін бағалау және болашақта
қатынасы) алынатын пайда мен ақша қаражатын
мүдделі тараптардың арасына тарату;
кәсіпорынның сырттан инвестицияны
тартудың потенциалдық икемділігін
бағалау
Өтемділік пен төлем қабілеттігінің Өз міндеттемесіне жауап беретін
коэффициенті кәсіпорынның ұзақ және қысқа
мерзімдегі қарыздарын төлеу
қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен іскерлік Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану
белсенділігінің коэффициенті тімділігін бағалау
Қажылық жағдайының өзгеруі Қаржылық инвестициялық, оперативтік
қызметінің нәтижесінде,
кәсіпорынның алған ақша ағынын
бағалау; кәсіпорынның келешектегі
ақша қаражатына қажеттілігін болжау
Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткені ондағы шаруашылықтың бір
ғана операциясы әртүрлі фактімен көрініс табады. Әрбір есеп беру әртүрлі
ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша күйінде шаруашылық жүргізуші
субъект пайдаланылады.
Қажылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық
мәнді ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
(жазбасында) баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша
мәліметтер арқылы олардың мазмұнын түсіндіру керек.
Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру
кезеңі мен күні көрсетілуі тиіс. Сондай- ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды
нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс.
Қаржылық есеп беру өткен кезеңдердің мәліметтерімен салыстырылады.
Есеп беру Қазақстан Республикасының валятасында жасалады, өлшем бірлігі-
мың теңге. Жылдық есеп берудің есептік кезеңі болып толық календарлық жыл
саналады; ал жаңадан құрылған субъектілер үшін- заңды тұлға ретінде
статусын алған күнінен бастап есепті жылдың 31- ші желтоқсанына дейін
саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа да кезеңдігін белгілеуге құқығы
бар (жылына бір реттен кем болмауы керек).
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Актив- бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде
көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе оқиғаның нәтижесі болып табылады,
бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты,
қызметті) өндіру үшін, сондай- ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар
үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын
активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге
айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік
иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар,
қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия,
“ноу- хау”, гудвилл және т.б.); сондай- ақ активтер дебиторлық қарыз
іспеттес те болып келуі мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік құқығы болуы да
және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға немесе
қайта өңдеуге қабылданған тауарлар т.б.) бірақ сол активтер кәсіпорынның өз
меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және оларды
пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтерді жасау мен
оларға жұмсалған шығыстардың арасында тікелей байланыс болады, бірақ олар
уақыт кеңістігінде әр уақытта бір- бірімен тұспа- тұс келе бермейді
(мысалға, аяқталмаған құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын егу және негізгі
табынды қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын тек болашақ олжаны іздестіру үшін
жасалғандығын көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе
ағаштарын пайдаланудан, малды өсіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті
өз арналымдарына сәйкестігін көрсетпейді.
Міндеттемелер- бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда
болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе субъект
келісім- шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу
жолымен өтеледі, немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай-
ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып
саналады (сот шешімі бойынша, немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).
Меншік капиталы- бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше класқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша
төленген капиталы, резервтік капитал, тартылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған
кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес
салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын
көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі- бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық-
шаруышылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық
нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс- бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс- бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын
таратып беру- шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне
(өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға,
өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және
т.б., сондай- ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан
алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар- бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай- ақ тауарлы- материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша
табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады.
Шығыстар- өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс (отток)
нысанын қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша
қаражаттары, материалдық запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян
экономикалық олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша,
шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та
саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану- бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын (критериясын) қанағаттандырады:
кез- келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар:
бастапқы құны- активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және
олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен
сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан)
қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;
ағымдағы құны- активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс
табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада
төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша
көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;
сату құны- активтер өзінің сатылған құны (ақша қаражатының сомасы)
бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша
көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың
өтелуін талап етеді;
дисконтталған құны- активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының
дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс табады, ол
субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі (немесе
қортындыланады);
баланстық құны- актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген
күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.
Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен
міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен
қоса басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.
Кәсіпорын балансы
1 қаңтар 2006 ж.
кодтары
Ұйымның атауы АШМ “Сервис орталығы”
Мекен- жайы Атакент өңірі
Өндіріс ұйымының қызмет ету түрі
Шаруашылық нысаны
Мемлекеттік мүлікті басқару органы
Өлшем бірлігі
Берілу мерзімі
Нақты берілген мерзімі
Активтер
Баб кодтары
Жыл басындағы кезеңге
Жыл соңындағы кезеңге
І Бөлім. Ұзақ мерзімді активтер:
Материалдық емес активтер
Бастапқы құны (10)
Жинақталған амортизация (11)
Қалдық құны (010- 011)
Негізгі құралдар
Бастапқы құны (121- 125 пюттар)
Жер (121)
Ғимараттар мен қондырғылар (122)
Машиналар мен құрал- жабдықтар (123)
Басқа да негізгі құралдар (124- 125)
Жинақталған амортизация (13)
Қалдық құны (020- 021)
Аяқталмаған құрылыс (126)
Инвестиция (14)
Бас (еншілес) серіктестік
Тәуелді серіктестік
Ұзақ мерзімді дабиторлық қарыздар
Жиыны
ІІ Бөлім. Ағымдағы активтер
Материалдар (20)
Аяқталмаған өндіріс (21)
Тараулар (22)
Дайын өнім (221)
Басқа ТМҚ (223)
Дебиторлық қарыздар:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы (борышы) (30)
Бас (еншілес) және тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарызы (32)
Басқа да дебиторлық қарыздар (33)
Оның ішінде ҚҚС (331)
Болашақ кезеңнің шығыстары (34)
Берілген аванстар (35)
Қаржы инвестициясы (40)
Ақша қаражаттары (41, 42, 43, 44, 45)
оның ішінде есеп айырысу қаражаты (44)
аударылған ақша қаражатының жолдағысы (41)
Валюталық плюттағы ақша қаражаты (43)
Басқа да ағымдағы активтер
Жиыны
Барлығы
Пассивтер
Баб кодтары
Жыл басындағы кезеңге
Жыл соңындағы кезеңге
І Бөлім. Меншік капитлы
Қосымша төленген капитал
Қосымша төленбеген капитал
Резервтік капитал
Таратылмаған табыс (жабылмаған зиян)
өткен жылдардағы
Есептік жылдағы
Негізгі құралдар, орталықтандырылған күрделі салымдардың есебінен
пайдалануға берілген және еншілес (бас) кәсіпорындардан тегін алынған
негізгі құралдар
Жиыны
ІІ Бөлім. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді несиелер
Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар
Кейінге қалдырылған салықтар
Жиыны
ІІІ Бөлім. Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді несиелер
Кредиторлық қарыздар
Бюджетпен есеп айырысу
соның ішінде
Кейінге қалдырылған салықтар
Еншілес (тәуелді) серіктестердің кредиторлық қарызы
Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу
Алынған аванстар
Жабдықтаушылармен және мердігерлер мен есеп айырысу
Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысу
Еңбеккерлердің демалысы бойынша қарыздарын есептеу
Басқа да кредиторлық қарыздар
Басқалары
Жиыны
Барлығы
Басшы_____________________________ ________
Бас бухгалтер__________________________ _____
ІІ –тарау. Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауы мен ролі.
. Қаржы тұрақтылығы – қаржы жағдайды бағалайтын
көрсеткіштері ретінде.
Әдетте кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы қаржы есеп беру активтерінің
құралы мен құрылымы динамикасын зерттеуден басталады. Бұл жағдай
шаруашылық жүргізуші субъектілер мүліктері мен олардың жеке түрлерінің
абсалют және относителді өскендігін немесе кемейгендігін білдіреді, сонымен
бірге кәсіпорынның тиімді дәрежеде орналасқандығы туралы пікір айтуға
мүкіндік жасайды.
Активтерді талдау жасау кезінде қаржылық есеп беру негізгі элемент
болып табылады, себебі сол арқылы баланс активтерінің көлемі, құрамы
құрылымы мен ондағы өзгерістердің болуы туралы толық мәлімет алуға болады.
Баланс активтерінің әсері шаруашылық жүргізуші еңбекшілердің
қарамағындағы мүліктердің көбейгендігін білдіреді. Активтерді талдау
кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік потенциал жағдайы
анықталынады. Оның құрамындағы негізгі құралдардың, әсіресе жұмылдырылған
мүліктердің орналасқан жағдайына көңіл бөлінеді.
Кәсіпорынның өндірістік потенциалы екі әдіспен белгіленеді. Бірінші
әдіс – бұл жағдайда өндірістік потенциал кәсіпорынның қарамағындағы негізгі
құралдардың, өндірістік запастардың және аяқталмаған өндірістің құндары
арқылы белгіленеді.
Екінші әдіс – бұл жағдайда кәсіпорынның өндірістік потенциалына
аяқталмаған капитал салымдары мен құрал-саймандарының құндары кіреді. Бұл
көрініс кәсіпорынның және оның материалды-техникалық базасының дамығандығын
білдіреді.
Кәсіпорынның өндірістік потенциалы төмендегідей көрсеткіштермен анықталады.
1- Көрсеткіш. Өндірістік мақсаттағы мүліктер коэффициенті. Ол
төмендегідей формуламен жазылады.
Кn = _өндірістік заттар + НҚ + аяқталмаған өндіріс
Активтердің құны
Бұл жағдайды бұл көрсеткіштегі нормал шек қою: Кn( 0.5:
2-Көрсеткіш. Шаруашылық субъект активтерін жұмылдыру (мобильность)
коэффициенті. Бұл коэффициент ағымдағы активтер жиынның субъектінің барша
мүліктер жиыны қатысы арқылы анықталынады. Бұл қарыздарды төлеу үшін
ажыратылған қаржылардың үлесін сипаттайды. Коэффициент жоғары болған сапйын
үздіксіз жұмыс істеу жағдай жасалынады. Активтерді жұмылдыру жоғары болған
сайын кәсіпорыннның қаржылық жағдайы жақсара береді.
Қаржылық көзқарас жағынан қарағанда кооффициентің жоғарылауы баланс
активінің құрылымында оң өзгерістердің болғандығы байқатады: мүліктің
қалыптасуы жағы жетіліп жұмылдырылады оның айналымы жылдамдатылады, оны
пайдалануда экономикалық тиімділіктің өскендігін білдіреді.
Активтердің тиімді дәрежеде орналасқандығын білдіретін көрсеткіш бұл:
қаржылардың жұмылдырылған және жұмылдырылмаған арақатынас коэффициенті.
Бұл ағымдағы активтер құнының ұзақ мерзімді активтер құндарына жеке бөлінуі
арқылы анықталыды. Бұл жағдайдағы оптимал дәреже шарушылық субъектілерінің
салалық ерекшеліктеріне байланысты болды, мысалы өнеркәсіп салаларда бұл
көрсеткіш 0.5-тен төмен болмауы тиіс.
Кәсіпорынның мүліктік жағдайының сапалы өзгерісі өндірістік
потенциалдың негізгі элементі болып табылатын материалдық – техникалық
базасы арқылы яғни негізгі қорлардың жағдайы арқылы анықталынады. Бұл
жағдай негізгі құралдардың нақты құн коэффициенті арқылы белгілінеді.
Жалпы мүліктік құнда негізгі құралдардың нақты (қалдық) құнының өзгеруі
кәсіпкердің қандай мақсатта қызмет еткендігін білдіреді. Жалпы алғанда
шаруашылық субъектінің мүліктік құнында негізгі құралдардың үлесі 50% -
тен кем болмауы тиіс. Әсіресе негізгі құралдардың ішіндегі оның актив
(машина трактор т.б) бөлегі көбейген сайын оның жағдайы жақсара береді,
шаруашылықтың материалдық – техникалық базасы дамиды. Негізгі құралдардың
құрамында оның үлесінің артуы қорлардың қайтарылымын асырады, негізгі
құралдарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі жоғарылайды, негізгі
құралдардың техникалық жағдайы оның тозу (ескіру) коэффициенті арқылы
анықталынады. Бұл коэффициент ескіру (тозу) құнының негізгі құралдардың
бастапқы құны арқылы анықталынады. Негізінде бұл коэффициент 50%- дан
жоғары болмауы тиіс.
Ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымына талдау жасағанда
материалдық құндылықтардың санында өзгерістер мен орнын алмастыру
болғандығын анықтау қажет, әсіресе сұраныс болмайтын өнімдердің қиын
реализация етілетіндігі, мөлшерден тыс шикізат запастарының материалдық
аяқталмаған өндірістердің болуы еске алынуы қажет. Дебитарлық қарыздарды
тиянақты түрде үйрену қажет, әсіресе қарыздарды төлей алатындығы немесе
келешекте болатын күдікті жағдайларды бағалап бару тиіс.
Кәсіпорында қиын өтейтін товарлы – материалдық құндылықтардың
болуы, үлкен көлемде девиторлық қарыздардың кобеюі айнымалы қаржылардың
айналымын бәсеңдетеді және шаруашылық субъектің қаржылық жағдайына теріс
әсер етеді , өндірістің тиімділігін төмендетеді.
Экономикалық әдебиеттерде қаржы тұрақтылығына талдау жасағанда қаржы
ситуация типінің үшкомпонент көрсеткіштері пайдаланылады. Бұл
көрсеткіуштерде запас және шығындар көлемі мен оны қалыптастыратын қаржы
көздерінің жиынтығы пайдаланылады.
1. Меншікті айналмалы қаржылардың болуы мынадай формуламен
белгіленеді: СОС=CC-BA-У
Бұнда: СОС – меншікті айнымалы қаржылар;
СС – меншікті капитал көзінің көлем;
ВА – айналмалыдан тыс активтердің көлемі;
У – зиян.
2 Көптеген мамандар меншікті айналмалы қаржыларды есептегенде меншікті
қарыз көздерінің орнына өзгермелі капиталды алады.
ПК = (CC+ДЗС) – ВА – (У).
Бұнда: ПК - өзгермелі капитал
ДЗС - ұзақ мерзімді қаржы қарыздары.
3. Запастармен шығындары қалыптастырудың негізгі қайнар көзінің жалпы
мөлшері төмендегідей формула мен белгіленеді:
ВИ =(CC+ ДЗС +КЗС)-ВА – У.
Бұнда: ВИ- барша қаржы көздері:
КЗС – қысқа мерзімді қарыз қаржылары.
Авторлардың айтуынша қысқа мерзімді несиелер мен қарыз қаржыларына
ссудалар мен мерзімінде өтелгендер қосылмайды.
Қаржы көздері қалыптасуының үш көрсеткішіне сәйкес запастар мен
шығындары қамтамасыз етудің үш көрсеткіштері бар.
1. Артық немесе кем меншікті айналмалы қаржылар.
ФСОС =COC –33
Бұнда: ФСОС = артық немесе кем меншікті айнымалы қаржылар.
2. Артық немесе кем өзгермелі ФПК=ПК-33. Бұнда ФПК – артық немесе кем
өзгермелі капитал, ПК - өзгермелі капитал, 33-запастар мен шығындар.
3. Артық немесе кем барша қаржы қайнар көздері
ФВИ=ВИ-33. Бұнда: ФВИ – артық немесе кем жалпы, осы
көрсеткіштер арқылы қаржы жағдайы белгіленеді.
2.2. Тұрақтылықтың қаржылық коэффицентерін есептеу және
бағалау.
Халықаралық тәжірбиеде және прогрессивтік фирмаларда негізгі кезеңде
қаржы тұрақтылығы относительді бағалау қаржы коэффицентері көмегімен
өткізіледі.
Қаржы тұрақтылығы төмендегідей әдіспен сипатталынады.
1. Меншікті және қарыз қаржыларының арақатынасы арқылы.
2. Меншікті қаржы көздерінің қорландыру қарқыны (темпі) арқылы.
3. ¦зақмерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелердің арақатынастары
арқылы.
4. Материалдық айнымалы қаржыларды меншікті қаржы көздермен қамтамасыз
ету арқылы сипатталынады.
Баланс көздерінің қалыптастыру көздеріне талдау жасағанда шаруашылық
субьектілері мүліктерінің түсуі (сатып алынады) қалыптастыруын меншікті
және қарыз капиталдардың есебінен пайда болады. Олардың арасындағы
арақатынас қаржы тұрақтылығын анықтайды. Қалыптасу көздеріне талдау жасау
процесінде активтер өз меншігінің және тартылған (қарызға алған) капиталдың
нақты көлемімен белгіленеді, есеп беру кезеңінде олардың арасында болған
өзгерістердің себептері анықталады, тиісті бағалары беріледі. Әсіресе бұл
жағыдайда өзінің меншікті капиталына көбірек көңіл бөлінеді, себебі өзінің
қарамағындағы запас меншікті қаржылардың қайнар көзі, қаржылық
тұрақтылықтың запасы болып есептелінеді. Сонымен бірге оның тек көлемін
ғана анықтап қоймастан, оның капиталдың жалпы жиынтығындағы үлесін де
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш тәжірибеде әртүрлі атаумен
аталады: Меншіктік коэффициент, тәуелсіздік, автономия коэффициенттері деп
айтылады. Мәні жағынан бұл коэффициент қарыз капиталдарына бағынышты
болмай өзінің меншікті қаржыларын жұмылдыру әдісімен дербестігі
анықталынады. Тәуелсіздік коэффициенті дегеніміз бұл жеке капиталдың жалпы
жиынтық капиталға болған қатынасын білдіреді. Ол мынадай формуламен
жазылады:
КН= СК:ОК
Бұнда КН – тәуелсіздік коэффициенті.
СК – меншікті капитал
ОК – жалпы, жиынтық капитал (баланс валютасы)
Шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін рыноктар қатынастар жағдайында
инвесторлармен кредиторлардың пікірімен санасқан жағдайда тұрақты қаржы
жағдайының жетерлі қамтамасыз етілуі үшін меншікті капитал мен жалпы
капитал арасындағы арақатынас 0,5-0,6 дәрежеде болуы тиімді болып
есептелінеді.
Тәуелсіздік коэффициенттің өсуі субъектілердің қаржылық
тәуелсіздігінің артқандығын білдіреді. Әлбетте кәсіпкерлер үшін
тәуелсіздік коэффициент 50 % -дан жоғары болғанда барша қаржылардың
жартысының көбі өзінің меншікті қаржылар есебінен болғандығын білдіреді.
Бұл көрініс тиімді әрі қолайлы жағдай жасайды.
Қаржы көздерінің құрылымын үйрену және оны бағалау қажет, себебі ол
олардың орынды, ұтымды орналасқандығын білдіреді. Сонымен бірге ол
ақпараттарды іштей және сырттай пайдаланғандығын бағалайды. Ақпараттарды
іштей пайдаланушылар - банк кредиторлары капиталдың жалпы жиынтығындағы
меншікті капитал үлесінің өзгергенін бағалайды, әсіресе бұл жағдай келісім
– шарт жасалғанда ғана қаржы нарығында байқалады. Меншікті капиталдың үлесі
төмендегенде тәуекел толысады, қауіп күшейеді.Сонымен бірге капитал
құрылымын үйрену шаруашылық қызметі кеңейту немесе тарылту туралы шешім
қабылдауға мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді несиенің кемеюі мен меншікті
капиталдың ұлғаюы субъект қызметінің тұрақты түрде сақталуына мүмкіндік
жасайды. Бірақ бір жақты мұндай қорытынды жасауға да бола бермейді. Себебі
бұнда қаржылар үлесінің көбеюі басқа факторлардың әсерінен де болуы мүмкін:
кредит үшін пайыз ставкалары мен девиденттерден де болуы мүмкін. Егер несие
ставкасы девиденттен төмен болса ол жағдайда тартылған қаржыларды ұтымды
түрде ұлғайтуға болады. Егер жағдай керісінше болса, онда меншікті
капиталды мақсатты түрде пайдалануға болады. Капиталдың құрылымы әрқашан
жоғарыда қаралған шарттарға тікелей байланысты тәуелді болады.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын тағы бір көрсеткіш – бұл
қаржыландыру коэффициенті болып есептелінеді.
Ол төмендігідей формуламен жазылады:
Кф=Ск: 3к. Бұнда Кф- қаржыландыру коэффициенті. Ск – меншікті капитал;
3к –қарыз капиталды қаржыландыру коэффициенті жоғары болған сайын банкирлер
мен инвеситорлар көбірек қаржыландыруға ұмтылады және оған сенім артады.
Егер Ск 3к болса, онда жағдай қауіпті болады, қаржыландыру шеттен келмей
қиындай түседі.
Егер жалпы көлемде меншікті капиталдың үлесі жартысынан төмен болса,
ол жағдайда кәсіпорында қаржылық тұрақтылықтың жоғары дәрежесі
сақталынады. Егер белгілі бір мақсатқа белгіленген активтердің үлесінде
қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Сырдария ” университеті
“Экономика және құқық” факультеті.
“Экономика” кафедрасы
Байраханов Айдарбек Хайруллаұлы
Диплом жұмысы
Тақырыбы “КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ”
Ғылыми жетекші: Төремұратов Е.Т –
доцент, экономика
ғылымдарының
кандинаты
Қорғауға жіберілді : Серіков Б.С –
Экономика доцент, экономика кафедрасының
ғылымдарының
меңгерушісі: кандидаты
Бекітемін:_________________
Экономика кафедрасының
меңгерушісі: э.ғ.к. доцент Б.С Серіков
“Сырдария ” университеті “Экономика және құқық” факультеті
“Қаржы-13” мамандығы күндізгі бөлім IV- курс студенті Байраханов
Айдарбектің диплом жұмысы.
Жоспар:
Тақырыбы: КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ.
Кіріспе:
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
1. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
2. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
1. Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері
ретінде.
2. Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және бағалау.
3. Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы.
4. Баланс өтімділігіне талдау жасалынады.
IІI – тарау. Көрсеткіштерді талдау және “ЖШС Бағара” өндірістік кәсіпорында
тұрақтылық дәрежесін табу.
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы
көрсеткіштерін есептеу.
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау жасау.
3.3. Баланс өтімділігі дәрежесін анықтау және оның көрсеткіштеріне талдау
жасау Жеделдік дәрежесін анықтау.
Қорытынды.
Пайдаланаған әдебиеттердің тізімі.
Қосымшалар.
Студенттің қолы.
Ғылыми жетекшісінің қолы.
Жазылған уақыты “ ” 2007 ж
МАЗМҰНЫ.
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау.
Кіріспе
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
5. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
6. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
2.1 Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері
ретінде____________________________ _____
2.2 Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және
бағалау____________________________ __________________
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік
сипаттамасы________________________ __________________
2.4 Баланс өтімділігіне талдау жасалынуы______________
IІI – тарау. Көрсеткіштерге талдау жасау және “ЖШС БАҒАРА” өндірістік
кәсіпорында тұрақтылық дәрежесін табу___________
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы
көрсеткіштерін есептеу________________________
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау
жасау______________________________ ____________________
3.3 Баланс өтімділігі дәцрежесін анықтау жәцне оның көрсеткіштеріне
талдау жасау Жеделдік дәрежесін анықтау_____
Қорытынды__________________________ ____________________
Пайдаланағн әдебиеттердің тізімі___________________________
Қосымшалар_________________________ ____________________
Кіріспе.
Еліміздің нарықтық экономикалық қатынастарға өту жағдайында
кәсіпорындардың қарсылық жағдайына талдау жасау өте жоғары дәрежедегі ролге
ие болады.
Бұл жағдай әсіресе кәсіпорындардың өз дербестігіне ие болғаннан бері
және өндірістің кәсіпкерлік қызметі нәтижесінде меншік иелері, комерциялық
серіктестіктерімен басқа контрагентіктер алдында толық жауапкершіәлікті өз
міндетіне алу себепші болды және оны маңызы арта түсті.
Өндірістің қарсылық жағдайын оны, түрлі жақтарын білдіретін
әртүрлі көрсеткіштердің есептеу нәтижесінеде анықталынады. Бұндай
көрсеткіштерге мыналар жатады: еңбек өнімділігі, қорлардың қайтарылымы,
өзіндік құн, жалпы табыс, рентабельділік, т.б. Осы көрсеткіштерді үйрену
негізінде олардың әрқайсысынан жалпы баға тигізетін әсері белгіленеді және
маңызы анықталынады. Соңында бәсекелі нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тиімділігі тұрақтылығы және болашағы
туралы толық мәлімет береді. Қаржылық жағдай сонымен бірге шаруашылық
қызметін үздіксіз іске асыру үшін және өзінің іс жағдайындағы
міндеттемелерді (қазіргі қарызын) орнын (толтыру үшін) өтеу үшін белгілі
бір кезеңде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді және оны қаржы
ресурстармен қамтамасыз етеді.
Кейбір мамандар былай дейді: кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
дегеніміз бұл кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану және бөлу негізінде
кәсіпорынның дамуына жағдай жасайтын пайда мен капиталдың өсуі, осы
тәуекел дәрежесінің жағдайы арқылы төлем қабілеті мен несиелік қабілетіні
сақтап қалу. Басқа бір мамандар былай деді: олар алдын айтқан мамандардың
пікіріне толығымен қосылғандай болады, бірақ олар қаржы тұрақтылығын тиімді
қалыптасқанмен , қаржы ресурстарын бөлу және пайдалану мен толық қосылғысы
келмейді. Олар қаржы тұрақтылығының мәні дегенде кәсіпорынның заттарымен
қамтамасыз етілуі және қайнар көздерді қалыптастырудың шығындары мен
белгіленеді деп есептейді.
Кәсіпорынның қаржы қызметінің нормал әрекеті деп - өнімдердің
үздіксіз өндірілуін қамтамасыз етуі үшін, кәсіпорынның қаржы жағдайын
нормал тұрақты болуы үшін жағдай жасау және оның төлем қабілетті болуына
кепілдік жасау болып табылады. Егер кәсіпорын қаржы жағынан тұрақты болса
оның төлем қабілеті де болады, басқа кәсіпорындардың алдын оның үстемдігі
басымдылығы байқалады, несие алу үшін жағдай жасалынады.
Жұмыстың предметі – қаржы тұрақтылығы аспектісінде кәсіпорынның қаржы
жағдайы.
Зерттеу нысаны – “ЖШС БАҒАРА” өндірістік кәсіпорыны.
Жұмыстың мақсаты – меншікті қаржылардың қайнар көзінің запастарын табу,
анықтау және ол арқылы басқаруды жетілдірудің іс шараларын істеп шығу,
сонымен бірге дебиторлық қарыздарды басқарудың сапасын арттырудың
резервтерін іздестіру болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты: қаражы коэффицентерінің көмегі арқылы
кәсіпорының қаржы тұрақтылығын бағалау. Ол коэффицентері мыналар: қаржы
тәуекелі, қарыз, автономия, қаржы тұрақтылығы, жұмылдыру, жұмылдырылған
қаржылардың тұрақты құрылымы, меншікті қаржы көздері арқылы айналмалы
капиталды қамтамасыз етеді, сонымен бірге кәсіпорының қаржы тұрақтылығының
оптимал үлгісін (модель) істеп шығу. Диплом жұмысында таблицалар мен
графиктер де пайдаланылады.
“АШМ орталық сервис” өндірістік кооперативі қаржылық тұрақтылықты бағалау
кәсіпорынның 2004ж қаражының есеп беру бағасы негізінде бағаланады.
Қаржы жағдайына талдау жасау қаржы тұрақтылығын талдау жасаудан
басталады, олар төмендегі мәселелерді өз ішіне қамтиды.
- Кәсіпорынның актив баланысының құрамы мен құрылымының қозғалысына
талдау жасау
- актив баланысының қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылым әрекетіне
талдау жасау.
- кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының абсолют және атносительді
көрсеткіштеріне талдау жасау
- баланс өтімділігіне талдау жасау
- кәсіпорынның төлемқабілеті мен несиелік қабілетіне талдау
жасау.
Қәзіргі экорномикалық жақдайда шаруашылық жүргізуші суьбектінің
қызметі айналадағы нарықтың Қатынастарға қатысушылардың көңілін,ен шығатын
қызметтердің нәтижесіне мүдделі болады. Олар бұл жақдайдағы есеп беру
ақпараттары негізінде кәсіпорынның қаржылық жақдайын білуге ұмтылады. Бұл
орында қаржылық талдау жасау негізгі құрал қызметін атқарады.
Қаржылық талдау жасау төмендегідей жолдарға баға беруге
мүмкіндік береді.
1. Кәсчіпорынның мүліктік хәлі.
2. Кәсіпкерлік тәуекел дәрежесі, үшінші тұлға алдында міндеттемелерді жою
мүмкіндігі.
3. Ағымдағы қызмет пен ұзақ мерзімді инвестициялар үшін капиталдың
жеткіліктілігі.
4. Қаржыландырудың қосымша қайнар көздеріне қажеттілік пен талаптың
болуы.
5. Капиталды көбейтудегі қабілеттілік.
6. Қарыз қаржыларды тартудағы тиімділік.
7. Пайданы бөлу мен пайдаланудағы саясаттың негізделгендігі.
8. Инвестиция мен тағы басқаларды таңдаудағы мақсаттың болуы
Қаржы талдау қаржы менеджмент пен аудиттің ең маңызды элементі болып
табылады да қаржы есебін пайдаланушылар белгілі бір шешім қабылдануда
қаржы есебін пайдаланушылар үшін қаржы талдау әдісін қолданады . Меншік
иелері капиталдың табыстылығын көтеру фирма жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында қаржы есебіне талдау жасайды . Кредиторлар мен
инвесторлар болса қарыздар мен салымдар бойынша өзінің тәуекелділігін
төмендету мақсатында қаржы есебін талдау жасайды. Қабылданған шешімнің
сапасы көбінесе талдау жасауда негізділігінің сапасына жоғары дәрежеде
байланысты болады.
Сонымен қаржылық талдаудың негізгі мақсаты: кәсіпорының
қаржылық жағыдайының обьективтік және нақты суретін беретін, оның пайдасы
мен зиянындағы, актив пен пассивтердің құрамындағы өзгерістерді,
девидторлар және кредитормен болған есептерді беретін тиімді ақпараттарды
алу болып табылады.
Талдаудың мақсаты өзара бір – бірімен байланыста жиналған, талданған
мәселелерді бұл талдаудың ақпараттық, техникалық және механикалық
мүмкіндіктерін есепке алған жағыдайда талдау мақсатын нақтылау арқылы іске
асқанын білдіреді. Бұл орында негізгі фактор болып шығатын ақпараттық
көлемі мен сапасы есептелінеді.
Сонымен қаржы қызыметі талдауына негізделген жақсы ұйымдастырылған
қаржы жоспарлауы жақсы тиімді қаржы жағыдайының болуына кепілдік етеді.
Қаржылық жағдай – кәсіпорынның экономикалық қызыметінің ең маңызды
сипаттамасы. Ол кәсіпорынның бәсеке күресіне қабілеттілігін, ынтымақтасу іс
әрекетіндегі оның потенциялын білдіреді, кәсіпорынның өзінің және
әріптестерінің қаржы және басқа қатынастар бойынша экономикалық
мүделердің кепілділік дәрежесінің бағасы болып табылады. Тұрақты қаржы
жағдайы кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызыметерінің барша
процестерінде қалыптасады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын тағы
бір ерекшелігі ол- ұзақ мерзімді келешектегі қызыметтердің тұрақтылығы. Ол
көбінесе кәсіпорын балансының құрлымына байланысты болады және кредиторлар
мен
Инвесторларға тәуелділік дәрежесімен байланысты болады. Бұдан басқа
кәсіпорынның қаржылық жағдайы салық органдарына байланысты оны өз
мезгілінде және толығымен төлей алатын қабілеттілікті білдіреді. Соңында
кәсіпорынның қаржы жағдайы бұл кәсіпорынға (мақсаты несие беру) байланысты
белгілі бір мезгілде пайыз дәрежесінде мақсатты несие беру туралы мәселені
шешу үшін банктің негізгі бас өлшемі болып табылады.
Қаржылық жағдайды бағалау бес негізгі бағыттар бойынша
өткізіледі.
1. Мүліктік жағдай
2. өтімділік
3. Қаржылық тұрақтылық
4. Жұмыс- іс белсенділігі
5. Рентабельділік
Қаржылық жағдай сыртқы пайдаланушылар үшін екі бағыт бойынша өткізіледі.
1. Есептелінген бағаланған коэффициенттерді нормативтік белгілерімен
салыстыру.
2. Көрсеткіштердің өзгеруі динамикасына талдау жасау.
Қаржылық тұрақтылық бұл кәсіпорынның нарықтық экономикалық жағдайда
қаржылық – экономикалық қызметтерді сипаттайтын объект болып табылады.
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
1. Қаржылық талдауда есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық- шаруашылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай- ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-
ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруышылық қызметін жедел басқару
үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты
(бастапқы) база болып табылады.
Егер беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір- бірімен
қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел- статистикалық есеп берудің
сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді
сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері
Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, оларды
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады (көрініс табады), ал
шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап танылады.
Толассыздық. Субъекте өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшалайды
және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.
Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға
түсінікті болуы тиіс.
Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге
қанағаттануы тиіс: қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын (оқиғаларын)
бағалаған кезде олардың қабылданған шешіміне алынған (немесе пайдаланған)
мәліметтер өз септігін тигізуі керек.
Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық
шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі
мүмкін.
Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен
құралады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар
болмаса.
Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің ақша
қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы
пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсыну тиіс.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын
ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны
абзал.
Сақтық. Кез- келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған
жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай- ақ міндеттемелер мен
шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.
Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың
анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс.
Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі
екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.
Жүйелік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есеп беруін, оның әртүрлі
есептік кезеңімен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның
көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек
қабылданатын шешімдердің жүйелігін сақтау мүмкіндігі артады.
Есеп беруге қойылатын ең басты талап оның тазалығы (ашықтығы) болып
табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есеп берудің мәліметі
түсінікті болуы тиіс. Есеп беру белгіленген мәліметтердің мерзімінде
жасалған жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік, статистикалық және
жедел (оперативтік) болып бөлінеді. Жедел- статистикалық есеп беру
кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын
бухгалтерлік және жедел – статистикалық есепке алудың деректері бойынша
жасалады. Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық
қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып,
жинақталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай
есеп шұғыл және почта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы
жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің
(деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін
толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден
өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО,
ведомость, Бас кітап).
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі (баланс,
қаржылық- шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақша- қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. ШС- нің қаржылық- шаруашылық қызметі талданады.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде жинақталады. Аталған деректердің негізінде талдау
жасалынады.
Жасалған баланстық және басқа берілетін есептердің көрсеткіштерінің
дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият
тексеру керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс
баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен
салыстырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы
есебін беру тәртібі бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:
№ 2 “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептің негізгі көрсеткіштерін
ашып көрсету” (2 БЕС); “Қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп беру” (3 БЕС) және “Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру” (4
БЕС) арқылы жүзеге асады.
Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушыларында, құрылтайшыларында)
немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті
органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша);
жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін берумен
қатар, жалпы белгіленген тәртіпке біріккен (жиынтық) есебіне де береді.
Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасының заңдарында басқадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті, есепті
жылдан кейінгі келесі жылдың 1- наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік
есеп берудің нақты күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық
органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары,
құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның
барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладғы
кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен қаржы
жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін
жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы
жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің
барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші
айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін
берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі,
сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады.
Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті
түзетулер енгізілуі мүмкін.
1.2. Қаржылық есеп берудің элементтері.
Жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік
баланс, құлшылық- қажылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, ақша
қаражатының ақысы туралы есеп беру және түсіндірме хаттамасы (жазбасы)
кіреді.
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдеі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
тиімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі тағы
әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:
инвесторлар- жасаған инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың
алатын табысына қаншалықты пара- пар келетіндігін анықтау үшін; кәсіпорынға
салған инвестициясын инвестициясын сатудың немесе соған сәйкес активтерін
сатып алудың, немесе өз иесін сақтаудың қажеттілігі анықтау үшін;
кәсіпорынның келешектегі күтілетін дивиденттерді төлеу қабілеттілігін
анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
кредитор- алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін
(мүмкіндігін) анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
жабдықтаушылар- кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алатын қабілетін
көтеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
қызметкерлер- кәсіпорынның тұрақты және рентабельді болғанына
мүдделі, өйткені олар, өзінің еңбек ақысын және басқа жеңілдіктері мен
төлемін алады, ал акционерлер- тұрақты түрде дивидент алып тұруын
көздейді;
Мемлекеттік органдар- кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді жұмыс
деңгейіне мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты
(салық шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай- ақ статистикалық
мәліметтерді жинайды;
Жұртшылық- жұмыс орнын табу мақсатында қажетті ақпараттарды елді-
мекенді, аймақты дамытуға керек ақпараттарды жинауға (алуға) мүдделі болып
келеді.
Қаржылық есеп беру қорының инвестициялық саясатын жасауға, несиелеу
жасап дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын бағалауға,
кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың басқарушы
органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз септігін
тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әр түрлі
құқы бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
құқы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік капиталы
не басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы тиіс.
Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін
ақпарат деп саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға
мүдделі болып келеді.
Есеп берудің мәліметтері Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары Кәсіпорынның табыс алу қабілетін
(активтер құрылымы) бағалау және болашақта болатын ақша
қаражаты
Қаржылық құрылымы (кәсіпорынның Қарыз қаражатының келешекке
қарызы мен меншік капиталының ара қажеттілігін бағалау және болашақта
қатынасы) алынатын пайда мен ақша қаражатын
мүдделі тараптардың арасына тарату;
кәсіпорынның сырттан инвестицияны
тартудың потенциалдық икемділігін
бағалау
Өтемділік пен төлем қабілеттігінің Өз міндеттемесіне жауап беретін
коэффициенті кәсіпорынның ұзақ және қысқа
мерзімдегі қарыздарын төлеу
қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен іскерлік Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану
белсенділігінің коэффициенті тімділігін бағалау
Қажылық жағдайының өзгеруі Қаржылық инвестициялық, оперативтік
қызметінің нәтижесінде,
кәсіпорынның алған ақша ағынын
бағалау; кәсіпорынның келешектегі
ақша қаражатына қажеттілігін болжау
Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткені ондағы шаруашылықтың бір
ғана операциясы әртүрлі фактімен көрініс табады. Әрбір есеп беру әртүрлі
ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша күйінде шаруашылық жүргізуші
субъект пайдаланылады.
Қажылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық
мәнді ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
(жазбасында) баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша
мәліметтер арқылы олардың мазмұнын түсіндіру керек.
Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру
кезеңі мен күні көрсетілуі тиіс. Сондай- ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды
нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс.
Қаржылық есеп беру өткен кезеңдердің мәліметтерімен салыстырылады.
Есеп беру Қазақстан Республикасының валятасында жасалады, өлшем бірлігі-
мың теңге. Жылдық есеп берудің есептік кезеңі болып толық календарлық жыл
саналады; ал жаңадан құрылған субъектілер үшін- заңды тұлға ретінде
статусын алған күнінен бастап есепті жылдың 31- ші желтоқсанына дейін
саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа да кезеңдігін белгілеуге құқығы
бар (жылына бір реттен кем болмауы керек).
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Актив- бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде
көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе оқиғаның нәтижесі болып табылады,
бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты,
қызметті) өндіру үшін, сондай- ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар
үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын
активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге
айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік
иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар,
қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия,
“ноу- хау”, гудвилл және т.б.); сондай- ақ активтер дебиторлық қарыз
іспеттес те болып келуі мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік құқығы болуы да
және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға немесе
қайта өңдеуге қабылданған тауарлар т.б.) бірақ сол активтер кәсіпорынның өз
меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және оларды
пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтерді жасау мен
оларға жұмсалған шығыстардың арасында тікелей байланыс болады, бірақ олар
уақыт кеңістігінде әр уақытта бір- бірімен тұспа- тұс келе бермейді
(мысалға, аяқталмаған құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын егу және негізгі
табынды қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын тек болашақ олжаны іздестіру үшін
жасалғандығын көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе
ағаштарын пайдаланудан, малды өсіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті
өз арналымдарына сәйкестігін көрсетпейді.
Міндеттемелер- бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда
болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе субъект
келісім- шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу
жолымен өтеледі, немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай-
ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып
саналады (сот шешімі бойынша, немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).
Меншік капиталы- бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше класқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша
төленген капиталы, резервтік капитал, тартылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған
кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес
салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын
көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі- бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық-
шаруышылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық
нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс- бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс- бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын
таратып беру- шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне
(өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға,
өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және
т.б., сондай- ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан
алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар- бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай- ақ тауарлы- материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша
табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады.
Шығыстар- өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс (отток)
нысанын қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша
қаражаттары, материалдық запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян
экономикалық олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша,
шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та
саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану- бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын (критериясын) қанағаттандырады:
кез- келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар:
бастапқы құны- активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және
олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен
сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан)
қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;
ағымдағы құны- активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс
табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада
төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша
көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;
сату құны- активтер өзінің сатылған құны (ақша қаражатының сомасы)
бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша
көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың
өтелуін талап етеді;
дисконтталған құны- активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының
дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс табады, ол
субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі (немесе
қортындыланады);
баланстық құны- актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген
күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.
Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен
міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен
қоса басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.
Кәсіпорын балансы
1 қаңтар 2006 ж.
кодтары
Ұйымның атауы АШМ “Сервис орталығы”
Мекен- жайы Атакент өңірі
Өндіріс ұйымының қызмет ету түрі
Шаруашылық нысаны
Мемлекеттік мүлікті басқару органы
Өлшем бірлігі
Берілу мерзімі
Нақты берілген мерзімі
Активтер
Баб кодтары
Жыл басындағы кезеңге
Жыл соңындағы кезеңге
І Бөлім. Ұзақ мерзімді активтер:
Материалдық емес активтер
Бастапқы құны (10)
Жинақталған амортизация (11)
Қалдық құны (010- 011)
Негізгі құралдар
Бастапқы құны (121- 125 пюттар)
Жер (121)
Ғимараттар мен қондырғылар (122)
Машиналар мен құрал- жабдықтар (123)
Басқа да негізгі құралдар (124- 125)
Жинақталған амортизация (13)
Қалдық құны (020- 021)
Аяқталмаған құрылыс (126)
Инвестиция (14)
Бас (еншілес) серіктестік
Тәуелді серіктестік
Ұзақ мерзімді дабиторлық қарыздар
Жиыны
ІІ Бөлім. Ағымдағы активтер
Материалдар (20)
Аяқталмаған өндіріс (21)
Тараулар (22)
Дайын өнім (221)
Басқа ТМҚ (223)
Дебиторлық қарыздар:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы (борышы) (30)
Бас (еншілес) және тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарызы (32)
Басқа да дебиторлық қарыздар (33)
Оның ішінде ҚҚС (331)
Болашақ кезеңнің шығыстары (34)
Берілген аванстар (35)
Қаржы инвестициясы (40)
Ақша қаражаттары (41, 42, 43, 44, 45)
оның ішінде есеп айырысу қаражаты (44)
аударылған ақша қаражатының жолдағысы (41)
Валюталық плюттағы ақша қаражаты (43)
Басқа да ағымдағы активтер
Жиыны
Барлығы
Пассивтер
Баб кодтары
Жыл басындағы кезеңге
Жыл соңындағы кезеңге
І Бөлім. Меншік капитлы
Қосымша төленген капитал
Қосымша төленбеген капитал
Резервтік капитал
Таратылмаған табыс (жабылмаған зиян)
өткен жылдардағы
Есептік жылдағы
Негізгі құралдар, орталықтандырылған күрделі салымдардың есебінен
пайдалануға берілген және еншілес (бас) кәсіпорындардан тегін алынған
негізгі құралдар
Жиыны
ІІ Бөлім. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді несиелер
Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар
Кейінге қалдырылған салықтар
Жиыны
ІІІ Бөлім. Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді несиелер
Кредиторлық қарыздар
Бюджетпен есеп айырысу
соның ішінде
Кейінге қалдырылған салықтар
Еншілес (тәуелді) серіктестердің кредиторлық қарызы
Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу
Алынған аванстар
Жабдықтаушылармен және мердігерлер мен есеп айырысу
Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысу
Еңбеккерлердің демалысы бойынша қарыздарын есептеу
Басқа да кредиторлық қарыздар
Басқалары
Жиыны
Барлығы
Басшы_____________________________ ________
Бас бухгалтер__________________________ _____
ІІ –тарау. Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауы мен ролі.
. Қаржы тұрақтылығы – қаржы жағдайды бағалайтын
көрсеткіштері ретінде.
Әдетте кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы қаржы есеп беру активтерінің
құралы мен құрылымы динамикасын зерттеуден басталады. Бұл жағдай
шаруашылық жүргізуші субъектілер мүліктері мен олардың жеке түрлерінің
абсалют және относителді өскендігін немесе кемейгендігін білдіреді, сонымен
бірге кәсіпорынның тиімді дәрежеде орналасқандығы туралы пікір айтуға
мүкіндік жасайды.
Активтерді талдау жасау кезінде қаржылық есеп беру негізгі элемент
болып табылады, себебі сол арқылы баланс активтерінің көлемі, құрамы
құрылымы мен ондағы өзгерістердің болуы туралы толық мәлімет алуға болады.
Баланс активтерінің әсері шаруашылық жүргізуші еңбекшілердің
қарамағындағы мүліктердің көбейгендігін білдіреді. Активтерді талдау
кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік потенциал жағдайы
анықталынады. Оның құрамындағы негізгі құралдардың, әсіресе жұмылдырылған
мүліктердің орналасқан жағдайына көңіл бөлінеді.
Кәсіпорынның өндірістік потенциалы екі әдіспен белгіленеді. Бірінші
әдіс – бұл жағдайда өндірістік потенциал кәсіпорынның қарамағындағы негізгі
құралдардың, өндірістік запастардың және аяқталмаған өндірістің құндары
арқылы белгіленеді.
Екінші әдіс – бұл жағдайда кәсіпорынның өндірістік потенциалына
аяқталмаған капитал салымдары мен құрал-саймандарының құндары кіреді. Бұл
көрініс кәсіпорынның және оның материалды-техникалық базасының дамығандығын
білдіреді.
Кәсіпорынның өндірістік потенциалы төмендегідей көрсеткіштермен анықталады.
1- Көрсеткіш. Өндірістік мақсаттағы мүліктер коэффициенті. Ол
төмендегідей формуламен жазылады.
Кn = _өндірістік заттар + НҚ + аяқталмаған өндіріс
Активтердің құны
Бұл жағдайды бұл көрсеткіштегі нормал шек қою: Кn( 0.5:
2-Көрсеткіш. Шаруашылық субъект активтерін жұмылдыру (мобильность)
коэффициенті. Бұл коэффициент ағымдағы активтер жиынның субъектінің барша
мүліктер жиыны қатысы арқылы анықталынады. Бұл қарыздарды төлеу үшін
ажыратылған қаржылардың үлесін сипаттайды. Коэффициент жоғары болған сапйын
үздіксіз жұмыс істеу жағдай жасалынады. Активтерді жұмылдыру жоғары болған
сайын кәсіпорыннның қаржылық жағдайы жақсара береді.
Қаржылық көзқарас жағынан қарағанда кооффициентің жоғарылауы баланс
активінің құрылымында оң өзгерістердің болғандығы байқатады: мүліктің
қалыптасуы жағы жетіліп жұмылдырылады оның айналымы жылдамдатылады, оны
пайдалануда экономикалық тиімділіктің өскендігін білдіреді.
Активтердің тиімді дәрежеде орналасқандығын білдіретін көрсеткіш бұл:
қаржылардың жұмылдырылған және жұмылдырылмаған арақатынас коэффициенті.
Бұл ағымдағы активтер құнының ұзақ мерзімді активтер құндарына жеке бөлінуі
арқылы анықталыды. Бұл жағдайдағы оптимал дәреже шарушылық субъектілерінің
салалық ерекшеліктеріне байланысты болды, мысалы өнеркәсіп салаларда бұл
көрсеткіш 0.5-тен төмен болмауы тиіс.
Кәсіпорынның мүліктік жағдайының сапалы өзгерісі өндірістік
потенциалдың негізгі элементі болып табылатын материалдық – техникалық
базасы арқылы яғни негізгі қорлардың жағдайы арқылы анықталынады. Бұл
жағдай негізгі құралдардың нақты құн коэффициенті арқылы белгілінеді.
Жалпы мүліктік құнда негізгі құралдардың нақты (қалдық) құнының өзгеруі
кәсіпкердің қандай мақсатта қызмет еткендігін білдіреді. Жалпы алғанда
шаруашылық субъектінің мүліктік құнында негізгі құралдардың үлесі 50% -
тен кем болмауы тиіс. Әсіресе негізгі құралдардың ішіндегі оның актив
(машина трактор т.б) бөлегі көбейген сайын оның жағдайы жақсара береді,
шаруашылықтың материалдық – техникалық базасы дамиды. Негізгі құралдардың
құрамында оның үлесінің артуы қорлардың қайтарылымын асырады, негізгі
құралдарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі жоғарылайды, негізгі
құралдардың техникалық жағдайы оның тозу (ескіру) коэффициенті арқылы
анықталынады. Бұл коэффициент ескіру (тозу) құнының негізгі құралдардың
бастапқы құны арқылы анықталынады. Негізінде бұл коэффициент 50%- дан
жоғары болмауы тиіс.
Ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымына талдау жасағанда
материалдық құндылықтардың санында өзгерістер мен орнын алмастыру
болғандығын анықтау қажет, әсіресе сұраныс болмайтын өнімдердің қиын
реализация етілетіндігі, мөлшерден тыс шикізат запастарының материалдық
аяқталмаған өндірістердің болуы еске алынуы қажет. Дебитарлық қарыздарды
тиянақты түрде үйрену қажет, әсіресе қарыздарды төлей алатындығы немесе
келешекте болатын күдікті жағдайларды бағалап бару тиіс.
Кәсіпорында қиын өтейтін товарлы – материалдық құндылықтардың
болуы, үлкен көлемде девиторлық қарыздардың кобеюі айнымалы қаржылардың
айналымын бәсеңдетеді және шаруашылық субъектің қаржылық жағдайына теріс
әсер етеді , өндірістің тиімділігін төмендетеді.
Экономикалық әдебиеттерде қаржы тұрақтылығына талдау жасағанда қаржы
ситуация типінің үшкомпонент көрсеткіштері пайдаланылады. Бұл
көрсеткіуштерде запас және шығындар көлемі мен оны қалыптастыратын қаржы
көздерінің жиынтығы пайдаланылады.
1. Меншікті айналмалы қаржылардың болуы мынадай формуламен
белгіленеді: СОС=CC-BA-У
Бұнда: СОС – меншікті айнымалы қаржылар;
СС – меншікті капитал көзінің көлем;
ВА – айналмалыдан тыс активтердің көлемі;
У – зиян.
2 Көптеген мамандар меншікті айналмалы қаржыларды есептегенде меншікті
қарыз көздерінің орнына өзгермелі капиталды алады.
ПК = (CC+ДЗС) – ВА – (У).
Бұнда: ПК - өзгермелі капитал
ДЗС - ұзақ мерзімді қаржы қарыздары.
3. Запастармен шығындары қалыптастырудың негізгі қайнар көзінің жалпы
мөлшері төмендегідей формула мен белгіленеді:
ВИ =(CC+ ДЗС +КЗС)-ВА – У.
Бұнда: ВИ- барша қаржы көздері:
КЗС – қысқа мерзімді қарыз қаржылары.
Авторлардың айтуынша қысқа мерзімді несиелер мен қарыз қаржыларына
ссудалар мен мерзімінде өтелгендер қосылмайды.
Қаржы көздері қалыптасуының үш көрсеткішіне сәйкес запастар мен
шығындары қамтамасыз етудің үш көрсеткіштері бар.
1. Артық немесе кем меншікті айналмалы қаржылар.
ФСОС =COC –33
Бұнда: ФСОС = артық немесе кем меншікті айнымалы қаржылар.
2. Артық немесе кем өзгермелі ФПК=ПК-33. Бұнда ФПК – артық немесе кем
өзгермелі капитал, ПК - өзгермелі капитал, 33-запастар мен шығындар.
3. Артық немесе кем барша қаржы қайнар көздері
ФВИ=ВИ-33. Бұнда: ФВИ – артық немесе кем жалпы, осы
көрсеткіштер арқылы қаржы жағдайы белгіленеді.
2.2. Тұрақтылықтың қаржылық коэффицентерін есептеу және
бағалау.
Халықаралық тәжірбиеде және прогрессивтік фирмаларда негізгі кезеңде
қаржы тұрақтылығы относительді бағалау қаржы коэффицентері көмегімен
өткізіледі.
Қаржы тұрақтылығы төмендегідей әдіспен сипатталынады.
1. Меншікті және қарыз қаржыларының арақатынасы арқылы.
2. Меншікті қаржы көздерінің қорландыру қарқыны (темпі) арқылы.
3. ¦зақмерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелердің арақатынастары
арқылы.
4. Материалдық айнымалы қаржыларды меншікті қаржы көздермен қамтамасыз
ету арқылы сипатталынады.
Баланс көздерінің қалыптастыру көздеріне талдау жасағанда шаруашылық
субьектілері мүліктерінің түсуі (сатып алынады) қалыптастыруын меншікті
және қарыз капиталдардың есебінен пайда болады. Олардың арасындағы
арақатынас қаржы тұрақтылығын анықтайды. Қалыптасу көздеріне талдау жасау
процесінде активтер өз меншігінің және тартылған (қарызға алған) капиталдың
нақты көлемімен белгіленеді, есеп беру кезеңінде олардың арасында болған
өзгерістердің себептері анықталады, тиісті бағалары беріледі. Әсіресе бұл
жағыдайда өзінің меншікті капиталына көбірек көңіл бөлінеді, себебі өзінің
қарамағындағы запас меншікті қаржылардың қайнар көзі, қаржылық
тұрақтылықтың запасы болып есептелінеді. Сонымен бірге оның тек көлемін
ғана анықтап қоймастан, оның капиталдың жалпы жиынтығындағы үлесін де
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш тәжірибеде әртүрлі атаумен
аталады: Меншіктік коэффициент, тәуелсіздік, автономия коэффициенттері деп
айтылады. Мәні жағынан бұл коэффициент қарыз капиталдарына бағынышты
болмай өзінің меншікті қаржыларын жұмылдыру әдісімен дербестігі
анықталынады. Тәуелсіздік коэффициенті дегеніміз бұл жеке капиталдың жалпы
жиынтық капиталға болған қатынасын білдіреді. Ол мынадай формуламен
жазылады:
КН= СК:ОК
Бұнда КН – тәуелсіздік коэффициенті.
СК – меншікті капитал
ОК – жалпы, жиынтық капитал (баланс валютасы)
Шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін рыноктар қатынастар жағдайында
инвесторлармен кредиторлардың пікірімен санасқан жағдайда тұрақты қаржы
жағдайының жетерлі қамтамасыз етілуі үшін меншікті капитал мен жалпы
капитал арасындағы арақатынас 0,5-0,6 дәрежеде болуы тиімді болып
есептелінеді.
Тәуелсіздік коэффициенттің өсуі субъектілердің қаржылық
тәуелсіздігінің артқандығын білдіреді. Әлбетте кәсіпкерлер үшін
тәуелсіздік коэффициент 50 % -дан жоғары болғанда барша қаржылардың
жартысының көбі өзінің меншікті қаржылар есебінен болғандығын білдіреді.
Бұл көрініс тиімді әрі қолайлы жағдай жасайды.
Қаржы көздерінің құрылымын үйрену және оны бағалау қажет, себебі ол
олардың орынды, ұтымды орналасқандығын білдіреді. Сонымен бірге ол
ақпараттарды іштей және сырттай пайдаланғандығын бағалайды. Ақпараттарды
іштей пайдаланушылар - банк кредиторлары капиталдың жалпы жиынтығындағы
меншікті капитал үлесінің өзгергенін бағалайды, әсіресе бұл жағдай келісім
– шарт жасалғанда ғана қаржы нарығында байқалады. Меншікті капиталдың үлесі
төмендегенде тәуекел толысады, қауіп күшейеді.Сонымен бірге капитал
құрылымын үйрену шаруашылық қызметі кеңейту немесе тарылту туралы шешім
қабылдауға мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді несиенің кемеюі мен меншікті
капиталдың ұлғаюы субъект қызметінің тұрақты түрде сақталуына мүмкіндік
жасайды. Бірақ бір жақты мұндай қорытынды жасауға да бола бермейді. Себебі
бұнда қаржылар үлесінің көбеюі басқа факторлардың әсерінен де болуы мүмкін:
кредит үшін пайыз ставкалары мен девиденттерден де болуы мүмкін. Егер несие
ставкасы девиденттен төмен болса ол жағдайда тартылған қаржыларды ұтымды
түрде ұлғайтуға болады. Егер жағдай керісінше болса, онда меншікті
капиталды мақсатты түрде пайдалануға болады. Капиталдың құрылымы әрқашан
жоғарыда қаралған шарттарға тікелей байланысты тәуелді болады.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын тағы бір көрсеткіш – бұл
қаржыландыру коэффициенті болып есептелінеді.
Ол төмендігідей формуламен жазылады:
Кф=Ск: 3к. Бұнда Кф- қаржыландыру коэффициенті. Ск – меншікті капитал;
3к –қарыз капиталды қаржыландыру коэффициенті жоғары болған сайын банкирлер
мен инвеситорлар көбірек қаржыландыруға ұмтылады және оған сенім артады.
Егер Ск 3к болса, онда жағдай қауіпті болады, қаржыландыру шеттен келмей
қиындай түседі.
Егер жалпы көлемде меншікті капиталдың үлесі жартысынан төмен болса,
ол жағдайда кәсіпорында қаржылық тұрақтылықтың жоғары дәрежесі
сақталынады. Егер белгілі бір мақсатқа белгіленген активтердің үлесінде
қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz