Корпорацияның қаржылық жағдайының экономикалық маңызы
КІРІСПЕ 4
1 БӨЛІМ КОРПОРАЦИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ 6
1.2 Қорпоративтік бірлестіктер және олардың қаржысы 6
1.2 Қаржыларды корпоративтік басқару үлгілері 13
1.3 Қазақстан Республикасының корпорация қаржысы даму тарихы 24
1.4 Корпоративтік қаржыны басқарудың қазақстандық үлгісі 29
2 БӨЛІМ ОТАНДЫҚ ТӘЖІРИБЕДЕГІ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ (АҚ «ҚАЗАҚМЫС» ҮЛГІСІНДЕ) 34
2.1 АҚ «Қазақмыс» корпорациясының қызметіне және өндірістік есебіне талдау жасау. 34
2.2 АҚ «Қазақмыс» корпорациясының қаржылық жағдайын талдау және оған баға беру 43
3 БӨЛІМ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН КЕЛЕШЕКТЕРІ 57
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
ҚОСЫМШАЛАР 68
1 БӨЛІМ КОРПОРАЦИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ 6
1.2 Қорпоративтік бірлестіктер және олардың қаржысы 6
1.2 Қаржыларды корпоративтік басқару үлгілері 13
1.3 Қазақстан Республикасының корпорация қаржысы даму тарихы 24
1.4 Корпоративтік қаржыны басқарудың қазақстандық үлгісі 29
2 БӨЛІМ ОТАНДЫҚ ТӘЖІРИБЕДЕГІ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ (АҚ «ҚАЗАҚМЫС» ҮЛГІСІНДЕ) 34
2.1 АҚ «Қазақмыс» корпорациясының қызметіне және өндірістік есебіне талдау жасау. 34
2.2 АҚ «Қазақмыс» корпорациясының қаржылық жағдайын талдау және оған баға беру 43
3 БӨЛІМ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН КЕЛЕШЕКТЕРІ 57
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
ҚОСЫМШАЛАР 68
«Тәуелсіздікті алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге дәйектілікпен құрып жатқан жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастыққа жақындау процесінде зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгеріліп келеді», деп Н.А.Назарбаев - Қазақстан халқына жолдауында атап өтті. [1]
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде қаржылық дағдарыс кезінде қызмет етіп экономикалық реформаларды жүзеге асыруда. Кәсіпкерлік сала, ірі бизнес оның ішінде корпорация салалық түріне қатысты өз дамуын алуда. Шаруашылық субъектілерінің қызметінің тиімділігі тікелей елдегі нарықтық қатынастар дамуынан, сонымен қатар кәсіпкерлер еркіндігінен, яғни оған тиімді көрінетін кәсіпкерлік шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін жеке тәуелсіздігіне байланысты. Шешімнің тиімділігі корпорацияның алдын ала қойылған стратегиялық және тактикалық мақсаттарына жетуімен анықталады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде қаржылық дағдарыс кезінде қызмет етіп экономикалық реформаларды жүзеге асыруда. Кәсіпкерлік сала, ірі бизнес оның ішінде корпорация салалық түріне қатысты өз дамуын алуда. Шаруашылық субъектілерінің қызметінің тиімділігі тікелей елдегі нарықтық қатынастар дамуынан, сонымен қатар кәсіпкерлер еркіндігінен, яғни оған тиімді көрінетін кәсіпкерлік шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін жеке тәуелсіздігіне байланысты. Шешімнің тиімділігі корпорацияның алдын ала қойылған стратегиялық және тактикалық мақсаттарына жетуімен анықталады.
1 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолауы.
2 «Большой коммерческий словарь». М., 1996, с. 132.
3 Құлпыбаев С. «Қаржы теориясы» - Алматы, 2001 ж.
4 Мельников В. Д., Ли В. Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2005.- 165-16766.
5 Блеутаева К. Б. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2006 жыл.- 220-264 66.
6 Абилов Р.Д. «Нарықтық қатынастарды дамыту»// Қаржы-қаражат, 2005ж.№6. 35-3766.
7 Берли А., Минзан Г. Современная корпорация и частная собственность. Учебник.-Москва: Экономика, 2000 ж
8 . Корпоративное управление в переходных экономиках: инсайдерский контроль и роль банков /Под ред. М. Локи и Х.К. Кима. - С-Пб.: Лениздат, 1997.
9 Якутин Ю.В. Условия повышения эффективности интеграционного взаимодействия в корпоративных структурах. В кн. «Корпоративные проблемы экономического реформирования Россиш), Сб. науч. трудов. - М: «Экономика». 2000.
10 Храброва И.А. Корпоративное управление: вопросы интеграции. Аффилированные лица, организационное проектирование, интеграционная динамика. - М.: Альпина, 2000. с. 66-67.
11 Кулагин П. «Рынок в социалистической экономике» - Қаржы экономика 2005.- 356-36166.
12 Чалбаев К.К. «Интенсификация производства и рыночные отношения» - М.,Экономика, 1999 ж.
13 Современный рынок: природа и развитие /Под.ред. Дунаева Э.П., Рузаковой И.Е. Изд.МГУ 2001.- 326-32866.
14 Дементьев В.Е. Интеграция предприятий в экономическое развитие. - М, ЦЭМИ РАН, 1998, с. 827
15 Ченг Ф. Ли, Дж. И. Финнерти. Финансы корпораций: теория, методы и практика. - М.: «ИНФРА-М», 2000.
16 Бочаров В.В., Леонтьев В.Е. Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2004. –592 с.
17 Каплан Роберт С., Нортон Дейвид П. Сбалансированная система показателей. От стратегии к действию. – ЗАО «Олимп-Бизнес», М. – 2003.
18 Слепов В.А., Громова Е.И. О взаимосвязи финансовой политики, стратегии и тактики. - «Финансы» № 8 - 2000 г.
19 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: - Алматы: Қазақ университеті, 2005 жыл.- 365-36866.
20 Разакулова Л.А. «Қазақстаның қазіргі жағдайы» // Жетісу, 2007 жыл.- 25 қаңтар 136.
21 Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория,-Алматы 2002.- 236-23966.
22 Тасмаганбетов Т.А.,Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А.,Рабатов О., Байболтаева Н.Э., Радостовец В.К. Қаржы есебі. - Алматы: Дәуір,1998ж.
23 .Попова Л.А.,Жұматова М.Қ.,Нурхалиева Д.М.,Омашева А.Б. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Оқу құралы.-Карағанды:Қар МУ баспасы, 1998 ж.
24 Шеремет А.Д. Методика финансового анализа деятельности коммерческих организации: М., 2004г
25 .Хотинская Г.И. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: на примере предприятии сфере услуг: Учебное пособие- М.: Дело и Сервис,2004г
26 .Чечевицына Л.Н.,Чуев И.Н.Анализ финансово — хозяйственной деятельности - М.: ИЦК «Маркетинг», 2001г
27 Ефимова О.В., Мельник М.В. Анализ финансовой отчетности: Учебное пособие - М.: Омега - Л, 2004г
28 Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: учебное пособие. – Москва-Новосибирск: Дело и сервис, 1999
29 Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия: учебное пособие для ВУЗов, под ред. П.Табурчака, В.М.Тумина, М.С.Сапрыкина. Ростов-на-Дону: Феникс, 2002
30 Аньшин В.М. Инвестиционный анализ: учебное пособие для программ подготовки управленческого персонала. - Москва: Дело, 2000Демеуов Б. «Анализ и оценка финансового положения компании в конкурентной среде», Қаржы-Қаражат, №6, 2003, стр. 68
31 Жуйриков Р. «Основные элементы финансового анализа и способы проверки статей баланса», Банки Казахстана № 3, 2004, стр. 36-37
32 Конырбаев А. «Анализ финансовых коэффициентов», Бухгалтер + Компьютер № 5, май 2001, стр. 18-22
33 «Қазақмыс ПЛС» компаниясының 2008 жылдың 31 желтоқсанында аяқталған кезең ішіндегі іскерлік қызметіне шолу //www.Kazakhmys.com
34 Қазақмыс ПЛС-тың 2008 жылдың 31-ші желтоқсанында аяқталған төртінші тоқсанындағы жəне жылдық өндірістік есебі //www.Kazakhmys.com
35 «Қазақмыс» тобының жылдық есебі ////www.Kazakhmys.com
Қазақмыс ПЛС-тың 2009 жылға жоспары мен даму стратегиялары
2 «Большой коммерческий словарь». М., 1996, с. 132.
3 Құлпыбаев С. «Қаржы теориясы» - Алматы, 2001 ж.
4 Мельников В. Д., Ли В. Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2005.- 165-16766.
5 Блеутаева К. Б. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2006 жыл.- 220-264 66.
6 Абилов Р.Д. «Нарықтық қатынастарды дамыту»// Қаржы-қаражат, 2005ж.№6. 35-3766.
7 Берли А., Минзан Г. Современная корпорация и частная собственность. Учебник.-Москва: Экономика, 2000 ж
8 . Корпоративное управление в переходных экономиках: инсайдерский контроль и роль банков /Под ред. М. Локи и Х.К. Кима. - С-Пб.: Лениздат, 1997.
9 Якутин Ю.В. Условия повышения эффективности интеграционного взаимодействия в корпоративных структурах. В кн. «Корпоративные проблемы экономического реформирования Россиш), Сб. науч. трудов. - М: «Экономика». 2000.
10 Храброва И.А. Корпоративное управление: вопросы интеграции. Аффилированные лица, организационное проектирование, интеграционная динамика. - М.: Альпина, 2000. с. 66-67.
11 Кулагин П. «Рынок в социалистической экономике» - Қаржы экономика 2005.- 356-36166.
12 Чалбаев К.К. «Интенсификация производства и рыночные отношения» - М.,Экономика, 1999 ж.
13 Современный рынок: природа и развитие /Под.ред. Дунаева Э.П., Рузаковой И.Е. Изд.МГУ 2001.- 326-32866.
14 Дементьев В.Е. Интеграция предприятий в экономическое развитие. - М, ЦЭМИ РАН, 1998, с. 827
15 Ченг Ф. Ли, Дж. И. Финнерти. Финансы корпораций: теория, методы и практика. - М.: «ИНФРА-М», 2000.
16 Бочаров В.В., Леонтьев В.Е. Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2004. –592 с.
17 Каплан Роберт С., Нортон Дейвид П. Сбалансированная система показателей. От стратегии к действию. – ЗАО «Олимп-Бизнес», М. – 2003.
18 Слепов В.А., Громова Е.И. О взаимосвязи финансовой политики, стратегии и тактики. - «Финансы» № 8 - 2000 г.
19 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: - Алматы: Қазақ университеті, 2005 жыл.- 365-36866.
20 Разакулова Л.А. «Қазақстаның қазіргі жағдайы» // Жетісу, 2007 жыл.- 25 қаңтар 136.
21 Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория,-Алматы 2002.- 236-23966.
22 Тасмаганбетов Т.А.,Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А.,Рабатов О., Байболтаева Н.Э., Радостовец В.К. Қаржы есебі. - Алматы: Дәуір,1998ж.
23 .Попова Л.А.,Жұматова М.Қ.,Нурхалиева Д.М.,Омашева А.Б. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Оқу құралы.-Карағанды:Қар МУ баспасы, 1998 ж.
24 Шеремет А.Д. Методика финансового анализа деятельности коммерческих организации: М., 2004г
25 .Хотинская Г.И. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: на примере предприятии сфере услуг: Учебное пособие- М.: Дело и Сервис,2004г
26 .Чечевицына Л.Н.,Чуев И.Н.Анализ финансово — хозяйственной деятельности - М.: ИЦК «Маркетинг», 2001г
27 Ефимова О.В., Мельник М.В. Анализ финансовой отчетности: Учебное пособие - М.: Омега - Л, 2004г
28 Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: учебное пособие. – Москва-Новосибирск: Дело и сервис, 1999
29 Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия: учебное пособие для ВУЗов, под ред. П.Табурчака, В.М.Тумина, М.С.Сапрыкина. Ростов-на-Дону: Феникс, 2002
30 Аньшин В.М. Инвестиционный анализ: учебное пособие для программ подготовки управленческого персонала. - Москва: Дело, 2000Демеуов Б. «Анализ и оценка финансового положения компании в конкурентной среде», Қаржы-Қаражат, №6, 2003, стр. 68
31 Жуйриков Р. «Основные элементы финансового анализа и способы проверки статей баланса», Банки Казахстана № 3, 2004, стр. 36-37
32 Конырбаев А. «Анализ финансовых коэффициентов», Бухгалтер + Компьютер № 5, май 2001, стр. 18-22
33 «Қазақмыс ПЛС» компаниясының 2008 жылдың 31 желтоқсанында аяқталған кезең ішіндегі іскерлік қызметіне шолу //www.Kazakhmys.com
34 Қазақмыс ПЛС-тың 2008 жылдың 31-ші желтоқсанында аяқталған төртінші тоқсанындағы жəне жылдық өндірістік есебі //www.Kazakhmys.com
35 «Қазақмыс» тобының жылдық есебі ////www.Kazakhmys.com
Қазақмыс ПЛС-тың 2009 жылға жоспары мен даму стратегиялары
ҚАЗТҰТЫНУОДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БАСҚАРУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ МЕНЕДЖМЕНТ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға рұқсат беріледі
кафедра меңгерушісі:
________________________
(тегі, аты-жөнінің бірінші әріптері)
___________________200_ж
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы Корпорация қаржысы
050506 Экономика
Орындады:
ДЭҚФ Э-27жб тобының
студенті Ахметов Р.А
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к.,доцент Кушербаев Б.П.
Қарағанды – 2009
___________________________________ _________________
(ЖОО атауы)
Факультет ____________________ кафедра _________________________
Мамандығы:
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі _________
_________________200_ж
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНА ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ____________________
(тегі, аты-жөні)
___________________________________ ___________________________
1. Жұмыстың тақырыбы___________________________ ______________
___________________________________ ___________________________
200 _________________________универси тет бұйырығымен бекітілді
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ___________________________
3. Жұмысқа пайдаланылған негізгі мәліметтер ______________________
___________________________________ ___________________________
___________________________________ ___________________________
4. Диплом жұмысында зерттеуге жататын сұрақтар тізімі немесе дипломдық
жұмыстың қысқаша мазмұны
а)___________________________________ _________________________
б)___________________________________ _________________________
в)___________________________________ _________________________
5. Ұсынылатын негізгі әдебиет: __________________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
Мазмұны
КІРІСПЕ 4
1 Бөлім Корпорацияның қаржылық жағдайының экономикалық маңызы 6
1.2 Қорпоративтік бірлестіктер және олардың қаржысы 6
1.2 Қаржыларды корпоративтік басқару үлгілері 13
1.3 Қазақстан Республикасының корпорация қаржысы даму тарихы 24
1.4 Корпоративтік қаржыны басқарудың қазақстандық үлгісі 29
2 Бөлім Отандық тәжірибедегі корпорация қаржысына талдау жасау (АҚ
Қазақмыс үлгісінде) 34
2.1 АҚ Қазақмыс корпорациясының қызметіне және өндірістік есебіне талдау
жасау. 34
2.2 АҚ Қазақмыс корпорациясының қаржылық жағдайын талдау және оған баға
беру 43
3 Бөлім Корпорация қаржысы даму стратегиясы мен келешектері 57
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Қосымшалар 68
Кіріспе
Тәуелсіздікті алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге
дәйектілікпен құрып жатқан жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап,
жылдан жылға әлемдік қоғамдастыққа жақындау процесінде зор құрмет пен
беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгеріліп келеді, деп
Н.А.Назарбаев - Қазақстан халқына жолдауында атап өтті. [1]
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізудің
нарықтық жүйесінде қаржылық дағдарыс кезінде қызмет етіп экономикалық
реформаларды жүзеге асыруда. Кәсіпкерлік сала, ірі бизнес оның ішінде
корпорация салалық түріне қатысты өз дамуын алуда. Шаруашылық
субъектілерінің қызметінің тиімділігі тікелей елдегі нарықтық қатынастар
дамуынан, сонымен қатар кәсіпкерлер еркіндігінен, яғни оған тиімді
көрінетін кәсіпкерлік шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін жеке
тәуелсіздігіне байланысты. Шешімнің тиімділігі корпорацияның алдын ала
қойылған стратегиялық және тактикалық мақсаттарына жетуімен анықталады.
Яғни кез келген кәсіпорын фирманы басқарудың жалпы мақсаттарына жетуге
бағытталатын жүйенің болуынан тәуелді. Мұндай жүйе болып қаржының теориялы
аспекті табылады. Ол әрқашан жоспарлаудың, басқарудың және қаржылық
талдаудың ғылыми негізін қолдану арқылы жүзеге асырады. Сондықтан
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау мен болжаудың әдісі ретіндегі
қаржылық талдауда қаржының теориялық негізі ажырамас бөлігі болып табылады.
Талдау және осыдан алынған оңды нәтижесіне қатысты басқару шешімдерін
қабылдау қажетті негізі болып табылады. Бұл отандық копорация қаржылық
жағдайын талдау саласында сәйкесінше білікті жұмысшылардың тартылуы талап
етеді.
Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, корпорацияның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және
оның іскерлік белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін
қабылдау үшін басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Бұл дипломдық жұмыс отандық корпорация қаржысының теориялық
аспектілерін ашып көрсету және жетілдіруге жолдарын ұсыну, себебі қаржылық
басқаруды әдістемелік қамтамасыз ету жеткіліксіз, заман талабына байланысты
оларды басқару жолдары толықтырылып отыру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржының аспектілерінің теориялық негіздерін
зерттеу және корпорация үлгісінде оның қаржылық жағдайына талдау жүргізу
болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер қойылған:
- корпорация қаржысының теориялық аспектілерін ашып көрсету;
- отандық кәсіпорынды үлгі ретінде ала отырып оның қаржылық жағдайын
талдау;
- корпорация қаржысы басқаруына баға беру оның рөлін анықтау;
- зерттеу барысында алынған нәтижелеріне сәйкес корпорация қаржысын
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Бұл жұмысты жазу үшін әдістемелік негіз болып Қазақстан Республикасының
заңдары және басқа да нормативтік актілер, отандық және шетелдік
зерттеушілердің монографиялары табылады. Зерттеу үшін тәжірибелік негіз
болып Қазақмыс АҚ қаржылық есептілігі және осы кәсіпорынның басқа да
құжаттары алынған.
Бұл дипломдық жұмыс үш бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 Бөлім Корпорацияның қаржылық жағдайының экономикалық маңызы
1.2 ҚОРПОРАТИВТІК БІРЛЕСТІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ
Корпорация термині Еуроазияда кеңес экономикасында (1982 ж.)
түбегейлі реформалар басталған кезден, одан кейін ұлттық республикаларда,
Достастық елдерінде мәлім бола бастады.
АҚШ Жоғарғы сотының төрағасы Джон Маршалл (1755-1835), әлдеқашан XIX
ғасырдың бас кезінде корпорацияны көрінбейтін, сезілмейтін және тек заңдар
жинағында қолданылатын жасанды тірлік ретінде анықтады. Басқа америкалык,
менеджмент жөніндегі маман Питер Дракер XX ғасырда-ақ: Осы заманғы
корпорация - саяси институт болып табылады, оның мақсаты - өндірістік
салада заңды билік құру - деген абсолютті қарама-қайшы тұжырымдама жасады
[2,28-б].
Сонымен бірге экономикалық ресейлік әдебиет корпорацияларда
пайдаланылатын басқару жұйесі жөніндегі ұғымды қалыптастыра отырып, оны
кәсіпорынды дағдарыстан шығарудың ең қарапайым, әрі тиімді әдістерінің бірі
ретінде ұсыныс жасады. Қазақстандық менеджерлердің Ресеймен тығыз
ынтымақтастығы оларды дамыған елдердің озық корпорацияларының тәжірибесіне
көңіл аударуға мәжбұр етті, өйткені өнеркәсіпті-қаржы тобына қатысты
әзірленген Ресей зандары көптеген сұрақтар мен күмандар тудырды. Оларды
жеке түсінуден бұрын, терминнің өз анықтамасын қарастырайық. Оның ең толық
көрсетілуі Үлкен коммерциялық сөздікте берілген: Корпорация - нарық
экономикасы дамыған елдерде кең тараған кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың
нысаны, ол үлескерлік меншіктің, зандық мәртебе мен басқару атқарымдарының
жалданып жұмыс істейтін кәсіпқой басқарушылардың (менеджерлердің) жоғарғы
эшелоны қолында топтастырылуын қарастырады
Бұл анықтамадан корпорацияның ойдағыдай қызмет етуі үшін кем дегенде
бірнеше түбегейлі талапта болуының міндеттілігі туындайды:
– шаруашылық жүргізетін субъектілердің экономикалық еркіндігі;
– жеке меншікті мемлекет қорғауының жоғары дәрежесі;
– қызметтің ашықтығы;
– мемлекеттің тиімді макроэкономикалық саясаты;
– өндіріс үшін қолайлы мүмкіндіктердің болуы.
Бұл талаптарды корпорация қызметі үшін әзірге мемлекет ауқымында (жеке
аймақта) нақты нормативтік және экономикалық алғышарттар жасалмаған кезеңге
дейін, корпоративтік басқарудың қағидаларын тиімді жүзеге асыру туралы сөз
қозғау ертерек. Осыған байланысты экономикалық реформа жылдарында
жинақталған тәжірибені жалпылау, біздің қөзқарасымызша, қазақстандық
корпорацияларды басқару жүйесінде болатын қайта құрулардың мәнін түсінуге
көмектеседі.
Жеке меншікті қайта бөлудің салыстырмалы түрдегі ұзақ емес үдерісіне
қарамастан, мысалы, енді корпоративтік басқару құрылымдарының қалыптасуын
белгілі бір кезендерге бөліп айтуға, қателіктер мен адасу көздерін
анықтауға, оларды жеңу жолдарын ұсынуға болады.
Заңдарымен атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топ термині
біріктірілген корпоративтік құрылым деген мағына білдіреді, сонымен қатар
қазіргі кезде жұмыс істеп жатқан ірі шаруашылық жүргізетін субъектілер -
бұлар холдингілер деп пайымдалады. Бұлармен қатар басқа да терминдер
кездеседі. Алайда, біздің көзқарасымызша, олардың барлығына да елеулі
шарттылық тән. Атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топ оған енетін
кәсіпорындардың қызмет салаларын жасанды шектейді. Біріктірілген
корпоративтік құрылым термині біріктіру түрі бойынша сұраққа жауап
бермейді: қайсысының сатылас немесе деңгейлес түрде — өмір сүруге құқығы
бар. Іс жүзінде корпорацияның түрлі нысандары кездесуі мүмкін және оларды
қатаң түрде стандарттау, бір үлгіге үйлестіру орынсыз. Басқару
үдерістерін ұйымдастыруда жеке меншіктің заңдық түсінігін оның ұйымдық
құрылымымен, соңдай-ақ басқарудың экономикалық аспектілерін корпоративтік
меншікпен басқарудың келісу қағидасы маңызды (1-сурет).
Корпорациялық түрлі басқару мүмкіндіктерінің қосымша нүктесі сияқты
болатын меншік объектісі ұғымын айырып көрсетіп, мыналарды тұжырымдауға
болады:
Корпоративтік меншіктің объектісі болып меншіктенушілердің
(корпорацияның) нақты тобына заңды түрде бекітілген ұлттық байлықтың
ұйымдық-оқшауланған бөлігі есептеледі [3,42-б].
Сурет 1. Корпоративтік меншікті басқарудың негізгі аспектілері
Меншік объектісі рөлінде мыналар бола алады: мүлік жиынтығы; мүліктік
кешен; жер, су немесе орман телімі; жалпы меншіктегі оқшауланған үлес т.б.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің акционерлік компаниялары өзінше
басқару философиясын жасады, ол барлығы: акционерлер, менеджерлер,
жалданатын қызметкерлер орындауға тиісті келісілген ережелер бойынша
жұмысты анықтайды. Бұған корпоративтік басқарудың тиімді тетіктері
енгізілген. Олардың біріншісі ретінде қалыптасқан тауар нарықтары көрінеді:
банкротқа ұшырау қаупі менеджерлерді корпорацияның барлық топтарының
мүдделерін ескере отырып, тиімдірек іс-қимыл жасауға мәжбүрлейді. Екінші
тетігі - қаржы нарығы. Ол акция иелеріне оларды сатуға, сөйтіп, корпорация
капиталынан өзінің үлесін алуға мүмкіндік береді. Өз капиталын берген
иелерінің жаппай кету мүмкіншілігі, сондай-ақ менеджерлердің тәртібіне де
әсер етеді, компания капитал көздерін жоғалтқан жағдайда оларға жұмыс
орындарынан айырылып қалу қаупі бар.
Кез келген қоғамда материалдық игіліктің кейбір жиынтығы болады, олар
жеке мемлекет шеңберінде оның ұлтгық байлығын қалыптастырады. Қоғам
субъектілерінің (азаматтар мен түрлі қоғамдық институттардың)
қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру үшін ұлттық байлықгы тұтыну,
оны иемдену арқылы жүзеге асырылады. Иемдену өзінің тарихи дамуында меншік
нысанының ең ерекше дамуына ие бола отырып, түрлі нысандардан өтеді.
Бұл даму үдерісі қазір меншік құқығын игеру, иелік ету және пайдалану,
үш бірлігі қарастыратын заң жүйесінің мөлшерінде орныға түседі.
Кез келген объектінің меншіктенушісі дербестендірілуге тиіс. Ол
берілген объектіні басқару сипатын бұрыннан анықтайды, оның шешімімен
барлық атқарымдар немесе бір бөлігі басқа жеке және заңды тұлғаларға
берілуі мүмкін, оған сондай-ақ меншік объектісін ұстау жөніндегі міндеттер
жүктеледі. Бұл мәселелер корпорацияларда қайтіп шешіледі?
Корпоративтік меншікті басқару жүйесінің әзірлемесі объектілердің бір
-тұрпатты топтарын боліп шығару міндеттерді, мақсаттарды, оларды басқару
әдістерінің мақсаттарын анықтау үшін оның алдын ала құрылымдануына
негізделуге тиіс. Алайда бұл үдеріс әзірге толық зерделенбеген, теориялық
негіздемелермен дәлелденбеген, әрі арнаулы ғылыми зерттеулерді талап етеді.
Тіпті алдын ала әңгіме жүргізу үшін сүйенетін негізгі ұғымдар мен
анықтамаларды енгізу қажет.
Корпоративтік меншік - жылжымайтын мүлік объектілері, мүліктік құқық,
жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер, ақпараттар мен технологиялар,
материалдық емес игіліктер мен оларды пайдалану, иелік ету құқығы нақты
корпорацияларда болатын ұлттық байлықтың басқа бөліктерінің жиынтығы.
Меншік объектісі — заң жүзінде нақты меншіктенушіге немесе
меншіктенушілер тобына бекітілген ұлттық байлықтың ұйымдық оқшауланған
бөлігі.
– Корпоративтік құқық меншігінің объектілері (басқару
объектілері):
– жылжымайтын мүлік (құрылыс, ғимарат, жер телімдері т.б.);
– жылжитын мүлік (үлестері, үлестік жарналары, құнды қағаздар,
оның ішінде акциялар, облигациялар, т.б.);
– ақшалай қаражаттар (валюта және т.б.);
– борыштар (дебиторлық берешек);
– ақпарат;
– зияткерлік меншіктік пен корпорациялық бөлімшелердің
зияткерлік қызметтерінің басқа да нәтижелері [4,80-б].
Меншік құқығы заттық субстанциялар санатына жатады, олардың мәні оны
өзінің мүддесіне пайдалануда басқару уәкілдігі берілген адамның затқа
тікелей иелік етуін тұспалдау мен берілген мүмкіндікті жүзеге асырудың
ерекшелігінде.
Иеленушінің субъективтік пікірі жоғарыда айтылғандай, иелік етуге,
билік етуге, пайдалануға ажыратылады:
Иелік ету өкілеттігі деп затқа қожалықты заңды қамтамасыз ету
түсініледі, яғни берілген заттың өзінде болу мүмкіндігі, оны өз
шаруашылығында ұстауы.
Билеу өкілеттілігі - заттың заңдық тағдырын оның жату тегін, күйін
және арналуын өзгерту арқылы анықтау мүмкіндігі.
Бұл өкілеттілік иеленушінің құқығын толық сипаттамайды, алайда, отандық
доктрина көзқарасынан, оның негіздемесі болып табылады.
Басқару - жүйенің белгілі бір құрылымының сақталуын, қызмет тәртібін
қолдайтын, олардың бағдарламалары мен мақсаттарын жүзеге асыруды қамтамасыз
ететін табиғаты әр түрлі ұйымдық жүйелер элементі.
Меншікті басқару - корпорацияда әрі ағымдағы корпоративтік меншікті әрі
меншік құрылымын стратегиялық қайта құру - оның оңтайландырылуына
бағытталған.
Жүйе - олардың атқарымдары мен байланыстары бір мақсатпен біріктірілген
объектілер жиынтығы.
Бұл түсініктер мен анықтаманың шеңберінде қазіргі уақытта қабылдануына
қарағанда, корпорациялық меншіктің айқынырақ, әрі тереңдетілген жіктемесі
қажет:
– корпорацияның еншілес кәсіпорындары;
– корпоративтік меншікте болатын акциялар пакеттері;
– корпоративтік жылжымайтын мүлік;
– корпорацияныц материалдық емес активтері.
Мәселені айқынырақ түсіну үшін ірі корпоративтік бизнестің халықаралық
іс-тәжірибесін қарастырайық. Қаржы және басқа байланыстардың акционерлік
және басқа нысандар тетігінің негізінде мүнда қаржылық емес концерндердің
қаржы топтарына деңгейлес салааралық бірігуі жүреді, мәселен, неміс ірі
банкілері. Мұндай топтардың өзегіне: Сименс, Бош, Даймлер-Бенц,
Тиссен және басқа концерндер, Дойчебанк, Хекст, Крупп, Грюндиг
және басқа қаржы топтары, Дрезденер Банк қаржы тобы енеді. Концерннің
қызметі көбінесе экономиканың бір саласына немесс тек ішкі саласына
қатысты. Тіпті ірі компаниялардың біразы ғана, мысалы, Сименс -
электртехника өнеркәсібін, Тиссен концерні болат құятын өнеркәсіпті
қамтитын жағдайда. Герман Қаржы-өнеркәсіп тобына ұйлестіру бірнеше
тетіктермен қамтамасыз етіледі. Біріншіден, бір мезгілде түрлі коммерциялық
банктер;
Екіншіден - капиталға бірлесе қатысу. 1944 ж. Германияның 100 ең ірі
корпорациясы арасында акционерлік капиталға тоғыспалы қатысу туралы шамамен
80 келісімі күшінде болды.
Қаржы-өнеркәсіп тобына енетін қаржы институтгары да ұйлестіруші рөл
атқарады. Олар - герман компанияларының меншігіне қатысу мөлшері бойынша
өнеркәсіптік компаниялардан кейінгі екінші болып табылады. Дойчебанк,
мысалы, Даймлер-Бенц капиталының 28,5%-на ие. Герман банкілеріне, ең кем
дегенде, елдің 25 ең ірі өнеркәсіптік компанияларының 25% акциясы тиесілі.
Бұл акциялардың меншіктенушісі бола отырып, ГФР банкілері
меншіктенушілердің басқа санаттарына жатады, сондай-ақ акция депозитарийі
ретінде және де олардың атынан дауыс беру құқығына ие болады. Соның
нәтижесінде Германия банкілері елдің барлық корпорацияларының жартысына
дерлігін тікелей немесе жанама басқарады.
Жапон қаржы-өнеркәсіп тобының тәжірибесі өзгеше. Қандай да болмасын
алты жетекші жапон қаржы-өнеркәсіп тобына (Мицубиси, Мицуи, Сумитомо,
Санва, Фуе; Дай-Ити-Канге) енетін барлық кәсіпорындар, Токио қор
биржасы листингіне қосылған компаниялардың тек 10%-ын құрайтынына
қарамастан өнеркәсіп салаларының бірқатарында жалпы сатуларының жарым-
жартысын қамтамасыз етеді. Сауда фирмалары топтары экспорттық-импорттық
операциялардың жартысынан астамын жүзеге асырады, ал олардың импорттағы
жеке тауарларының үлесі - 90%-ға жетеді. Топтардың коммерциялық және
сенімгерлік банкілері банкілердің жалпы капиталының 40%-ын бақылайды,
топтардың сақтандыру компанияларына барлық сақтандыру компанияларының 53-
57%-ы тиесілі.
Жапон қаржы-өнеркәсіп тобындағы топаралық өзара іс-қимыл келесідей:
– жүйелі кеңес жүргізе отырып, жоғары менеджерлер клубын қүру;
– қаржы ресурстарының, тауарлардың, ғылыми-техникалық ақпараттың
айналымын қамтитын топ ішіндегі өзара қатынастар мен
айырбастаудың әрекеті;
– әсіресе банкілер мен олардың клиенттері, ірі өндірушілер мен
олардың жеткізушілері арасында маман ауыстыру таралған;
– қаржы-өнеркәсіп тобының ұйымдық рөлін ашатын жалпы топтық
жобаларды іске асыру;
– акционерлік капиталға бірлесе қатысу немесе акцияларға
тоғыспалы иелік ету арқылы жетекші корпорацияларды біріктіру (1-
кесте).
Кәсіпорындарды топтастыруда себептердің өзгеруі мүмкін, алайда нақты
тұрақтылық біреу — қаржы-өнеркәсіптік тобына қатысушылардың ұзақ мерзімді
тіршілік қабілетін қамтамасыз ету. Қаржы-өнеркәсіп тобының бас банкісі
беделімен байланыстыратын компанияның банкротқа ұшырауы өте сирек болады.
Қаржы-өнеркәсіп тобына барлық қатысушылары үшін стратегиялық пайда көзі
мүнда технологиялық даму саласындағы біріктірілумен қамтамасыз етілетін
бәсекелестік артықшылықтар болып есептеледі. Жеке фирмалардыц ресурстарын
қосу жаңа технологияны әзірлеу немесе сатып алу үшін, жинақталган білім мен
тәжірибені іске асыру, жаңа салаларды ұйымдастыру немесе әлдеқашан жұмыс
істеп жатқан шетел нарықтарын игеруде кедергілерді жеңу үшін қажетті құрал
ретінде жиірек көрінеді.
1-кесте.
Жапония өнеркәсіп топтарының бірлесе қатысу ауқымдары
Дамудың икемділігі мен технологиялық әлеуеттін арта түсуімен байланысты
стратегиялық пайданың қуатты факторы болып қаржы-өнеркәсіп тобына енетін
қаржы-несиелік ұйымдары қызмет атқарады. Өндірісті технологиялық жаңарту
жылдамдығы, бәсекелестікке қабілетті өнімді шығаруды арттыру қарқыны
көбінесе корпорацияның инвестициялық мүмкіндіктерінің өзін-өзі
қаржыландыру шегінен қаншалықты шығып кетуіне байланысты. Корпорациялардың
тартылған қаражаты кең пайдалануы - жапон экономикалық жетістіктерінің бірі
[5,63-б].
Жапонияның өндеуші өнеркәсібінде борыш пен меншікті қаражат сияқты
көрсеткіштердің орташа арақатынасы 1,61-ге тед, ал сол кезде АҚШ-та,
мысалы, ол 0,61-ды құрайды. Дегенмен қазіргі уақытта Жапонияның ең ірі
корпорациялары пассивтерінің құрылымы бойынша американдық тұрпатқа жақындап
келе жатса да, олар елді алдыңғы қатарлы экономикалық ірі мемлекеттердің
қатарына шығарған технологиялық серпілісті іске асырған кезде, олардың
меншікті капиталының үлесі айтарлықтай елеулі турде төмен болды.
Корпоративтік дамуды қаржыландырудағы меншікті және қарыз қаражаттары
арасындағы арақатынас, бір жағынан, корпорация мақсаттарына, екінші
жағынан, қаржы институттарының тәуекелдік дәрежесіне байланысты. Жапон
корпорацияларындағы тәуекелдіктің төмендеуі тұрақты акционерлердің жоғары
үлестері мен олардың капиталға бірлесе қатысуымен шарттастырылған. Өз
әрекеттерінде Гласс-Стигалл заңымен шектелген американдық банкілерден
ерекшелігі, жапон банкілері, әдетте, өздері басты клиенттерінің капиталына
қатысады.
Ірі отбасы бизнесінің көп болуына қарамастан Швецияның қаржы-
өнеркәсіптік топтары, өз қызметтерінде кейбір дәрежеде жапон және герман
қаржы-өнеркәсіп тобымен ұқсас (2-кесте). Швед компанияларының биржаларында
бағаланатын акцияларды тоғыспалы иелену ауқымдары 25%-ға жетеді.
2-кесте.
Германия, Жапония және Швеция өнеркәсіптік топтарының тұрпаттары
Банк маңына Өнеркәсіптік корпорация Отбасылық топтар
топтасатындар маңына топтасатындар
1 2 3
Германия
Дойчебанк, Даймлер-Бенц,Круп, Маннессман, Тиссен
Басф, Флик Гамбург Ландесбанк
Жапония
Мицубиси, Митсуи, Хитачи Сумитомо,Ниссан,
Ниппон Стил Тойота
Швеция
СНБ, Вольво, Густавссон Ландберг, Олссон Нордстьерман,
Дункер Мобилия Норберг Менсер Стенбек
Ескерту - Абилов Р.Д. Нарықтық қатынастарды дамыту, 2005ж
Соңғы он жылдық ішінде Франция өндірісі дамуына тән ерекшелік, сондай-
ак қазір батыс Еуропаның жүз онеркәсіптік корпорациясының тізімінде болатын
топтардың қалыптасуы мен өсуі болып есептеледі. Мысалы, оларға ең ірі Эльф-
Акитен жатады [6,56-б].
Германия, Жапония, Швеция, Франциядағы сияқты корпорацияға бірігудің
мұндай нысандары мыналарға мүмкіндік береді:
– кәсіпорынның өндірістік үдерістеріне жаңа технологияларды
ендіру арқылы өнеркәсіптің жаңартпалық инфрақұрылымы дамуын
қолдау;
– мемлекеттік меншікті сатқан кезде тендерлік тетіктерді
белсенді пайдалану;
– тендерлерді откізу жөніндегі кең түрде хабарландыруды
қамтамасыз ету.
Қаржы-өнеркәсіп тобының қалыптастыру тұжырымдамасы корпорация
жіктелімін таңдап алумен негізделеді. Берілген жағдайда жобаландыру
объектісі ретінде деңғейлес корпорация түріндегі қаржы-өнеркәсіп тобы
таңдап алынды. Оның ерекшеліктерінде, біздің көзқарасымызша, орта ауқымдағы
өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін бәсекелестік күресте маңызды өміршелдік
мәселесін шешу және ұзақ мерзімді болашақта банкінің тұрақты дамуы үшін
жағдай жасауға мүмкіндіктері бар.
Қаржы блогы (банк) мынадай мүмкіндік алады:
– клиентураны кеңейту есебінен өзінің қаржы базасын арттыру;
– қаржы лизингін, фиючерстерді, форфейтинг, овердрафт,
андеррайтинг және басқа операцияларды белсенді пайдаланып,
корпоративтік қаржы қызметтерінің аясын кеңейту;
– корпорацияға қатысушыларға берілетін несиелер мен ссудалар
көлемін арттыру;
– корпорация шеңберіңде қаржы қаражаттары айналымын және
төлемдердің өткерілімдігін арттыру, банкілік қызмет көрсетунің
осы күші төлем құралдары мен технологияларын енгізу.
– Өндірістік-технологиялық блок мынадай мүмкіндік алады:
– нарық сұранымы конъюнктурасынан туындайтын өндірісті талап
бағытында әртараптандыру және нарықтың меншікті саралымын
бекіту;
– бәсекеге қабілетті өнімдерді тез игеру мен шығаруды
ынталандыратын өндірістік және инвестициялық бағдарламаларды
қаржыландыруда жеңілдік алу;
– кеңейтілген ұдайы өндірістің толық және тұйық кезеңдерін
қамтамасыз ететін басқарудың сатылас құрылымдық .ұйымын
жүргізуге, өндіріс пен басқарудың шығындарын азайтуға, бизнес
тудыратын ақша ағынын тиімді бақылау.
1.2 Қаржыларды корпоративтік басқару үлгілері
Корпоративтік басқару - бұл өзінің міндеттеріне сәйкес бизнесті ұйымдық-
құқықтық басқарумен ресімдеу, ұйымдық құрылымдарды оңтайландыру,
компанияның ішіндегі және фирмааралық қарымқатынастарды құру. Оның
мәселелерымен көптеген ғалымдар айналысуда. Алайда корпорациялық басқаруды
экономиканың жеке саласына бөлу үшін А. Берли мен Г. Минзаның әзірлемелері
бастау болды. Современная корпорация и частная собственность кітабында
олар бірінші рет бақылау мәселесін меншік мәселесіне бөлді [7,56-б].
Соңғы жылдардағы корпоративтік басқару жөніндегі ғылыми қызметтер
келесі бағыттардың басымдылығын көрсетеді:
– бірге қатысушылар теориясының, яғни мүдделі тараптардың
корпорацияны басқаруға бақылауы;
– корпоративтік қарым-қатынастың тетігін агенттік шығындардың
нұсқаулықтары арқылы қарайтын агенттік теориясы;
– еларалық салыстыруды жүргізген кезде корпоративтік басқару
жүйесінің әмбебап ережесін анықтауға негізделген салыстырмалы
институционалды талдау.
Жеке алынған ел корпорацияларын басқару жүйесіне өз ерекшеліктері мен
айырмашылық қасиеттері тән. Алайда оның көптеген факторлары ұқсас және
басқару жүйесіне айтарлықтай біркелкі әсер етеді. Бұл жағдай ғылыми
әдебиетте ағылшын-американдық, германдық және жапондық корпоративтік
басқару үлгілерін бөліп айыруға - мүмкіндік берді. Олардың негізгі
сипаттамалары 3-кестеде келтірілген.
Төменде келтірілген кесте классикалық корпоративтік басқару үлгілері үш
түрінің тұжырымдамалық ерекшеліктерін анықтайды. Бірақ шындығында одан да
көп артық. Бірдей елдердің болмайтыны сияқты, сондай-ақ бірдей экономиканың
және басқарудың ұқсас үлгілері болмайды.
Классика аясында - меншіктенушінің немесе акционердің және менеджердің
немесе жалдамалы басқарушының атқарымдары айқын ажыратылады. Түрліше
ерекшеліктері ескерілген классикалық үлгілер, әдеттегідей, дамыған елдерде
жұмыс істейді. Өтпелі экономикасы бар бұрынғы социалистік елдердің
көпшілігі құрлықтық үлгіні пайдалануды көздеген. Мұндай жағдайда тауар,
қаржы және басқа жеткілікті дамымаған елдердің тарапынан сыртқы бақылау
әсері тиімсіз. Сондықтан ішкі бақылауға қатаң басымдық беріледі.
Жаңа компаниялардың көпшілігі жаппай жекешелендіру бағдарламасын жүзеге
асырудан пайда болды (Болгария, Чехия, Румыния): немесе кәсіпорындарды
стратегиялық инвесторларға сату арқылы (Венгрия, Латвия); немесе акцияны
қызметкерлер мен менеджменттің сатып алуы арқылы (Польша, Словения,
Румыния). Жекешелендіру, оның нысанына байланыссыз, бірінші кезекте
менеджерлерге артықшылық берді [3]. Олар, инсайдерлік ақпарат пен
байланыстарын пайдаланып, акцияларды кредит есебінде алып, оларды
қызметкерлерден жеңілдігі бар бағамен, басқа да сұлбаларды, оның ішінде
алдамшы әдістерді пайдаланып сатып алып, басты акционерлер болды.
Нәтижесінде өтпелі экономикасы бар елдерде инсайдерлерде елеулі меншік пен
бақылаудың болуы айрықшалықты құбылыс болды. Мысал ретінде қазіргі Польшаны
алайық. Мұнда компания үшін ендірілетін құрлықтық үлгіде, заң бойынша үш
орган белгіленген: акционерлердің жалпы жиналысы (серіктестердің кездесуі),
атқарушы кеңес және қадағалаушы кеңес.
Қадағалаушы кеңестер, әдеттегідей, барлық АҚ мен ірі ЖШҚ-да жұмыс
істейді. Олардың мүшелері акционерлердің жалпы жиналысымен сайланады.
Қадағалаушы кеңес атқарушы кеңестің мүшелерін тағайындайды. Қадағалаушы
кеңес формалды түрде жеткілікті үлкен өкілеттікке ие. Ол компания
қызметінің барлық салаларын бақылайды, барлық құжаттарға қол жеткізеді және
қажетті ақпаратты оның барлық қызметкерлерінен ала алады. Алайда, оған
қарамастан, іс жүзінде корпорациялық басқару жүйесіндегі бұл органның рөлі
шамалы, оған қарағанда атқарушы кеңес ықпалдырақ. 2001 ж. қабылданған.
Коммерциялық компаниялардың кодексінде, бұл басқару органдарының өкілеттігі
қатаң ажыратылған, әсіресе, басқару және бақылау атқарымдары. Атап
айтқанда, акционер немесе серіктес атқарушы немесе қадағалаушы кеңестің
мүшесі бола алады, бірақ бұл органдардағы қызмет орнын қоса қабат атқаруға
құқығы жоқ.
Бірақ та біздің елдің заңдарында қадағалаушы атқарымдар рөлі айқын
анықталмаған. Бір қалыпсыз талдау, жекешелендірілген орташа және ұсақ
кәсіпорындарда қадағалаушы кеңестердің корпорациялық басқару құрылымындағы
орны мен рөлін анықтау жөнінде мәселелер жиі туындайды. Ірі кәсіпорындарда
акциялар уақытша шетелдік инвесторлардың, негізінен, шетелдіктердің қолында
шоғырландырылған. Олар не бұрынғы социалистік елдердің нарықтарына меншікті
менеджмештерімен келеді, не жергілікті менеджменттің қызметіне күнделікті
мейлінше ұқыпты қадағалауды жүзеге асырады [8,75-б].
3-кесте
Корпоративтік басқарудың осы заманғы үлгілері
Ағылшын-американдық Германдық Жапондық
1 2 3
Таралу саласы
АКШ, Ұлыбритания, Канада, Германия, Австрия, Жапония
Австралия, Нидерланды, Скан
Жаңа Зеландия динавия, ішінара
Бельгия, Франция
Негізгі ерекшеліктері
Жеке және тәуелсіз Корпоративтік Банктік және
акционерлердің кең басқарудың барлық корпоративтік
өкілдігі (XXI ғ-дың , басындақұрамдас бөліктері бақылау мен
жеке меншік инвесторлар, деңгейінде өкілдік өкілділікке акцепт
Германиядағы 250 млн долл. пен бақылаудағы
қарағанда, корпорацияның 2,5 банкілердің маңызды
трлн долл. сомасына иеленді);рөлі
Жалған капитал нарығының рөлі
маңызды: инвестициялық және
коммерциялық банкілерді бөлу
Үлгілерді іске асыруға қатысушылар
Акционерлер Банк Банк
Басқарушылар Басқарма Бірлестік
Директорлар кеңесі. Қадағалаушы кеңес корпоративтік
Бақылау мен иелік етуге Корпорация акционерлер
бөлудің үлкен дәрежесі қызметкерлерінің кең Басқарма
өкілділігі Үкімет
3-кестенің жалғасы
Акцияларды иелену құрылымы
Жеке және институционалдық Банктер мен Үлестес банктер
инвесторлардың басым болуы корпорациялардың басым мен
(2000-жылдары соңғы- болуы (әрі корпорациялардың
сының арту жағына ығысуы — байланыстысы, әрі абсолютті басым
акционерлік капиталдың байланыссызы да). болуы.
50%-нан астамы) Институционалдық Сыртқы
агенттерде және жеке акционерлердің
инвесторлар да маңызды өкілдіп шамалы.
рөл атқармайды.
Қызмет мониторингі
Нарықтық басымдырақ (жалған Тұрақты негізде Банктік және
капитал нарығының сигналдық банкілік артықшылықта корпоративаралық
атқарымы арқылы) абсолютті басым
болуы, әдетте
дағдарысқа қарсы
Қаржыландыру
Арақашықтық Ішкі қаржыландыру Бақылауға
(хабардарланбаған) - бағалы көздерінің бағдарланған (жаңама
қағаздардың нарығы арқылы басым болуы түрдегі,
қадағаланған,
хабардарландырылған)
инвестициялық
шешімді бақылау
негізінде
қабылдауға.
Қаржылаңдыру
көздерінің арасында
банкілік несиелеудің
жеткілікті
болушылығы.
Ескерту - Абилов Р.Д. Нарықтық қатынастарды дамыту, 2005ж
Қадағалаушы кеңестің қызмет етуіндегі басты шарттардың бірі - оның
акционерлердің басты топтарының мүдделерін көрсете білу қабілеті болып
есептеледі. 84 поляк компаниясының басшыларына жүргізілген сауалнама
қадағалаушы кеңестегі орын санының арақатынасы белгілі бір дәрежеде
компанияның меншіктік құрылымымен корреляцияланатынын көрсетеді. Алайда топ-
менеджерлер компанияның қадағалаушы кеңесінде жеткіліксіз берілген. Екінші
жағынан, мұнда банкілердің өкілділіктері кең берілген.
Меншік жоғарырақ шоғырланған компанияларда меншіктенушілердің белгілі
бір тобының басым жағдай жасауы олардың қадағалаушы кеңестегі артықшылығына
себеп болмайды. Мұны әр түрлі текті компаниялардағы меншікке бақылау
саясатындағы айырмашылық болатынының дәлелі ретінде қарауға болады.
Компанияның акцияларының көпшілігіне ие болған инвестор, кейбір мүдделі
адамдарды шақыру қажет емес деп санауы мүмкін, бұл корпорация қызметін
басқару арқылы жетілдіріле түсуге әсер етеді.
Қазіргі уақытқа нарықты экономикасы бар елдерде қалыптасқан меншік
құрылымына жекешелендіретін бағдарламалардың тарихын көрсететін бірқатар
бір үлгідегі сипаттамалар тән. Меншік құрылымында оның көпшілік бөлігі
кәсіпорынға, не меншікке тікелей иелік ету арқылы, немесе мемлекеттік
иелікте қалған қызметкерлердің жанама акциялары арқылы инсайдерлер -
менеджерлерге тиесілі [9,55-б].
Румынияда, мысалы, қызметкерлер ассоциациясы, не акциялардың
көпшілігіне, не олар акцияларына ваучерлік жекешелендіру барысында ие
болған компанияның көп саны пакетіне бақылау жасау құқығын беретін
миноритарлығына иелік етеді.
Хорватия мен Словенияда қызметкерлерді басқаруға да, акционерлік
меншікке иелік етуге де қызметкерлерді тартудың жоғары дәрежесімен
ерекшеленетін югослав үлгісі сақталған.
Алайда, Польшада, ірі корпорацияның меншік құрылымында - аутсайдерлер,
ал ұсағы мен орташасында инсайдерлер басым. Инсайдерлер орташа акциялардың
11-12%-на ие. Мұнда компанияның шамамен 23 менеджерлері де,
қызметкерлері де акцияға иелік етпейді. Компанияның менеджерлері мен басқа
қызметкерлерінің акцияның (50% және одан да астам) бақылау пакетіне ие
болуы сирек.
Польшаның негізгі корпорацияларындағы ең ірі акционерлер - шетелдік
инвесторлар. Оның үстіне, олардың үлесі тұрақты өсуде. Бастамада олар 80
компанияның әлдеқашан төрттен бірінен астамының бақылау пакетіне ие болды.
Екінші топтың өкілі болып отандық жеке меншік тұлғалар есептеледі, бірақ
олардың үлесі тұрақты түрде төмендеуде. Үшінші топ - поляк корпорациялары,
төртіншісі — инвестициялық қорлар, дегенмен олардың үлесі соңғы кезде
айтарлықтай төмендеп кетті. Жалпы көлемде банктердің де рөлі шамалы. Сол
кезде. банк тек бір компанияда ғана бақылау пакетіне ие болды. Отандық
институционалдық акционерлер барған сайын компаниялардың көпшілігінде
жетекші акционерлер бола бастаған шетелдік инвесторлардың пайдасы үшін
өздерінің жайғасымдарын бірте-бірте жоғалтуда.
Бірақта акцияның ірі пакеттері бұрынғыша мемлекеттің қолында болуда
және серпін көрсеткіштеріне қарағанда поляк үкіметі оларды іске асыруға
асықпауда. Дегенмен кейбір жағдайларда мемлекет өзінің пакеттерін сата
алмайды, өйткені әрбір екінші кәсіпорын тиімсіз немесе оның акцияның
бақылау пакетіне әлдеқашан ие болған ірі қосымшаларын сатып алуға мүдделі
емес стратегиялық инвестор болады. Басымдылық көрсетпейтін, бес ірі
акционерлердің арасында (яғни акцияның 20-дан 50%-на дейін иеленетін)
мемлекет бірінші орын алады, яғни Польшада мемлекет әрбір бесінші ірі
жекешелендірілген компанияның айтарлықтай үлесін иеленуші.
Еуропаның Оңтүстік-Шығыс елдерінде корпоративтік меншіктің орталығы
болып табылатын жекешелендіру қорлары мен холдинг компаниялары тараған.
Сонымен, Болгарияда 10 жетекші холдинг ірі компаниялардың көпшілігін
бақылайды, Румынияда қаржы инвестициялық компаниялар корпорациялық
басқарудың ең маңызды агенттері болып есептеледі және де негізгі
акционерлер ретінде, корпоративтік басқарудың жалпы әдістеріне әсер етеді.
Польшада инвестициялық қорлардың басты бес түрлері жұмыс істейді: жалпы
ашық және жабық, мамандандырылған ашық және жабық әрі аралас. Қорлардың
капиталы ваучерлердің немесе шетелдік сертификаттардың эмиссиясы
нәтижесінде шоғырландырылған.
Мұнда инвестициялық қорлар заңдар мен Биржалар және құнды қағаздар
жөніндегі комиссиямен қатаң бақыланады. Бір компанияның акциялар пакеті қор
қоржынының 5%-нан артпауы керек (егер мұндай инвестициялар тұтас алғанда
барлық қоржынның 40%-нан кем құраса) бұл шек 10%-ға дейін арттырылуы
мүмкін. Қор компанияның дауыс беретін акцияларының 10%-нан артық сатып ала
алмайды. Шындығында поляк заңдарында құнды қағаздар нарығындағы
инстшуционалдық инвесторлардан селқос ойыншыларды көреді.
Алғашқы қалыптасу кезеңінде Польшада 130-ға жуық инвестициялық қор
болды, олардың таза активтері 14,9 млрд злотыйды құрады. Ұлттық
инвестициялық қорлардың (ҰИҚ) біреулері өз қоржындарын қайта құрылымдады,
көптеген компанияларын сатып жіберді, басқалары өз қызметтерінің сипатын
өзгертті және акциядағы венчурлық капитал және жеке меншік
инвестицияларымен айналысты. Алайда жылдары ҮИҚ биржада тіркелген 15
компанияның 5%-нан астам пакетіне иелік етті [10,49-б].
Зейнетақы қорлары Польшада 1999 ж. пайда болды, олардың инвестициялық
қызметі қатаң реттелмеленген: олар қауіпсіз активтерге ғана және
зейнетақы қоры қоржынының 40%-нан артық емесін сала алады. Қор бір
компанияның 5%-нан астам акциясына ие бола алмайды, ал бір компанияның
акциялары қор қоржынынан 5%-нан астамды құра алмайды. Зейнетақы қорларының
қызметін Зейнетақы қорларын сақтандыру және қадағалау жөніндегі комиссия
бақылайды.
Нарықты экономикасы бар елдерде компаниялардағы меншіктің шоғырлануы,
ашық акционерлік қоғамдардың жауапкершілігі шектеулі қоғамдарға қайта
құрылуы, бұрынғы жекешелендіру қорының базасында холдинг компанияларын
қалыптастыру айқын өсе түсуде.
4-кестеде көрсетілгендей, ОШЕ елдеріндегі меншіктің шоғырлануы
континентгі Еуропа үшін тән болатын деңгейден асып түседі.
4-кесте
Еуропаның Оңтүстік-Шығыс елдерінде корпоративтік меншіктің орталығы
Елі
Бұл деректер, төмендетілген тәрізді, өйткені есеп беру стандарттары
жетілдірілмеген. Егер Польшада меншіктің шоғырлануы, мысалы, Болгариядағыға
қарағанда аздау көрінсе, онда Польшада түпкілікті дауыс беретін блоктар
да қарастырылатынын ескеру керек, ал сол кезде Болгарияда тек акционерлік
қоғамға тікелей қатысу ескеріледі.
Польшада, компаниялар бойынша тұтас алғанда акционерлер тобының бірде-
біреуі басымдау болмаса да, кәсіпорындардағы меншіктің шоғырлануы өсуін
жалғастыруда. Орташа бір ең ірі акционер акцияның бақылау пакетіне ие, ал
мүндай бес акционерге 80%-дан астамы келеді. Сонымен бірге, бір ең ірі
акционер шамамен әрбір екінші компанияның бақылау пакетіне ие.
Ірі акционерлердің түрлі санатындағы компаниялар, меншіктің шоғырлану
деңгейі бойынша айырықшаланған сияқты. Ең шоғырланған меншік—шетелдік
инвесторлары басым болатын компанияларда. Екінші орында — отандық
институционалдық акционерлер басым болатын компаниялар. Оның үстіне,
соңғыларға қатысты улесінің айтарлықтай өсуі байқалды. Меншік ең жиі
инсайдерлер басымдау болатын компанияларда шоғырланған. Онда ең ірі
акционер шетелдік инвесторларға қарағанда, бұл топтағы шоғырлану дедгейінің
өскеніне қарамастан, орташа екі есе кіші үлеске ие.
Кейбір компаниялар бірден көп компаниялардың акцияларының иеленушілері
болады, алайда, әдетте, бұл - экономиканың басқа секторларына тәуелді
компаниялар. Компаниялар бәрінен де жиі акциялардың бақылау пакеттерін
(акцияның 50%-дан астамын) сатып алды немесе миноритарлы акционерлер
(акциялардың 20%-нан кем иеленді) болды. Отандық институционалды
акционерлерге жататын компаниялар ең белсенді:олардың 56,2%-ы басқа
фирмалардың акцияларына иелік етті. Екінші орын шетелдік инвесторлары бар
(47,8%) - компанияларға, үшінші отандық жеке меншік түлғалары басым -
аутсайдерлерге (37,5%) жатады. Инсайдерлерге жататын компаниялардан басқа
фирмалардың акцияларының тек 33,3%-на иелік етеді, яғни салыстырмалы түрде
олардың белсенділігі аздау [11,60-б].
Шетелдік инвесторлар басым болатын меншік шоғырлануының ең жоғары
деңгейі бар компаниялық корпорациялық басқа-рудың айқын қүрылымдары бар.
Тіпті ең ірі пакетке ие болған меншіктің шоғырлануы төменгі деңгейде
болатын компанияларда жиірек формалды түрде болады және компанияға нақты
бақылау жүргізуді қамтамасыз етпейді.
Тиімді корпорациялық басқару үшін қаржы негізі мен ынталандырманы
классикалық қабылдау үшін сыртқы үлескерлік инвестициялар (үлескерлікпен
акционерлік қаржыландыру) бой көрсетеді. ОШЕ мен ТМД елдерінде
қаржыландырудың негізгі кезі кәсіпорынның меншікті қаржысы болып қала
берді. Орталық Еуропа мен Балтық елдерінде меншікті қаржыларының үлесі
орташа шамадан аздап темен, бірақ соған қарамастан, 49%-ға жетгі (орташа
шамасы - 60%). Азды-көпті оларға мемлекеттік көздерден де қаражат түсті
(3%, орташа шамасы — 5%). Оның есесіне, атап айтқанда, осы елдерде банк
кредиттері (12%, бұл орташа шама 8%-дан бір жарым есе артық) және қүнды
қағаздарды сату (11%, орта шама 5%-ға қарағанда орта шамадан 2 еседен
артық) сияқты көздер кеңінен таралды.
Кәсіпорынның меншік нысандары бойынша жасаған талдауының нәтижелері
әбден занды. Мемлекеттік кәсіпорындар тұтас алғанда меншікті қаражатын (50%
орташа шама 60% болған кезде), банк кредиттерін (сәйкес 6 және 8%) және
бағалы қағаздарды сатудан тартылған (сәйкес 3 және 5%) және де анағүрлым
үлкен дәрежеде мемлекеттік қаражатты (сәйкес 26% және 5%) аз пайдаланады.
Жекешелендірілген кәсіпорындар банк кредиттері есебінен - 11%, жаңадан
құрылғандары 7% тартады, сонымен бірге ОЕ және Балтияда бұл көрсеткіштері
тиісінше 18 және 10%-ға жетгі (5-кесте).
Поляк корпорациялық үлгісі ерекшеліктерінің бірі — компания меншігінің
құрылымына банктер қатысуының темендігі болып есептеледі. 2000 ж. олар тек
11 компанияның акцияларына және де банк біреуінде ғана бақылау пакетіне ие
болды.
Қор нарығы Польшада әлсіз дамыған, сыртқы қаржы түсуінің мәнді кезі
банк кредиттері болып есептеледі. Шектеудің болмауына қарамастан, әдетте
банкілер акционерлік капиталға қатысуға мүдделілік білдірмейді, қарызды
акцияларға айырбастауға мүдделі емес. Поляк банктері, компанияның
қадағалаушы кеңесінде өкілдігі бола тұрса да, олардың істеріне айтарлықтай
сирек араласады.
5-кесте
Кәсіпорындар меншікті қаражаттары бойынша ұйымдастырылу құрылымы
Кәсіпорындар
Жекешелен- Мемле- Жаңадан Барлығы
дірілгендері кеттік құрылғандар
ы
Меншікті қаражаты
ОЕ және Балтық елдері 49 44 49 49
ОШЕ елдері 68 55 65 63
ТМД-ның орталық елдері 69 66 69 69
ТМД шеткі аймағы 68 47 71 66
Барпыгы 62 50 61 60
Мемлекетгік қаражат
ОЕ және Балтық елдері 2 19 0 5
ОТТТЕ елдері ТМД-ның 4 22 1 4
орталық елдері
ТМД шеткі аймағы 3 39 1 8
Бардығы 3 26 1 5
Банк кредиттері
ОЕ және Балтық елдері 18 8 10 12
ОШЕ елдері 10 10 7 8
ТМД-ньщ орталық елдері 7 5 6 6
ТМД шеткі аймағы 4 2 4 3
Барлыгы 11 6 7 8
Бағалы қағаздарды сату
ОЕ және Балтық елдері 11 7 12 11
ОШЕ елдері 3 2 1 1
ТМД-ның орталық елдері 2 2 1 1
ТМД шеткі аймағы 5 1 1 2
Барпығы 6 3 5 5
Ескерту - Блеутаева К. Б. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті,
2006
Егер мәселе туындаса, онда банк оны компания менеджерлерімен
келіссөздер жүргізу арқылы шешуге тырысады.
Егер банк компанияның акцияларына ие болса, ол атқарушы кеңеске
мүшелерін тағайындауға және стратегиялық инвестициялық шешімдерге әсер
етуге тырысады және шұғыл қабылдау үдсрістеріне араласпайды. Банктер
компаниялардың көпшілігіндегі жағдайды қадағалау үшін арналары бар, олар
компанияларды меншік объектісі ретінде қарастырмаса да, компанияларды
басқаруға банкілердің әсер етуін арттыру үшін әлеуеті айқын, менеджерлер
де, сондай-ақ, банктердің қадағалаушы кеңеске қатысуын компанияға әсер
етудіц мәнді құралы ретінде қарастырмайды [12,58-б].
Егер қаржыны басқаруды қоса, корпоративтік басқарудың нақты классикалық
үлгісіне қайтып оралсақ, онда ең бастысы не болып табылады?
Теория мен іс-тәжірибе түрлі жағдайларды жалпылауға және негізгілері
ретінде келесі құрамдас бөліктерді анықтауға мүмкіндік береді:
– тікелей қатысушылардың құрамын;
– мүдделі адамдардың тобын;
– акционерлік капиталдың құрылымын;
– директорлар кеңесі құрамы мен уәкілеттілігін;
– мүдделі тараптар акционерлік қоғамға қатысушылардың өзара іс-
қимылдар тетігін;
– акционерлік қоғамдар қызметін нормативтік қамтамасыз ету;
– ақпаратты ашып көрсету жөніндегі ережені және басқалар.
Үлгіні құру үшін инсайдерлік бақылаудың теріс нәтижелерін
бейтараптандыру базасы мыналар болып есептеледі: іс жүзінде немесе заң
жүзінде менеджерлердің кәсіпорындарға бақылау жасау құқығын тартып алу және
корпоративтік стратегиялық шешім қабылдау үдерісіндегі олар мүдделерінің
күшті өкілдігі.
1934 жылғы бағалы қағаздарды айырбастау жөніндегі федералдық актіде,
АҚШ-та инсайдер деп компанияның директоры ма немесе қызметкері ме тәуелсіз,
кез келген бағалы қағаздардыі 10%-нан астамына ие болушы саналады, яғни
компанияның қызмет мен жоспарлары жөніндегі сыртқы акционердің қолы
жетпейтін ішкі ақпаратты пайдалануға қабілетті адам. Сондықтан АҚШ-та
Еуропаның көпшілік елдеріндегі сияқгы, инсайдерлік мәмілелерге тыйым
салынған, әрі заң бойынша жазаланады. Дәл мәнінде, инсайдерлік бақылау
қауіп-қатерлерді азайтуға әкеледі. Ал бұл акцияның құнын арттыруға,
бизнесті кеңейту мен ірілендіруге, капитал құрылымын оңтайландыруға, қарыз
қаражатын тиімді пайдалануға бағдарланған корпорацияның мақсатына қарама-
қайшы.
Инсайдерлік бақылауға баламалы корпоративтік капитал нарығының
нұсқаулықтары арқылы акционерлердің билікті білдірулер (ағылшын-американ
үлгісі) болуы мүмкін, яғни берілген сұлбаның негізгі телімдері
(институционалдық инвесторлар) сондай-ақ қауіп-қатерсіз операцияларға
бағытталған.
Инсайдерлікке басқа баламалы вариант аутсайдерлерді басқаруға тікелей
қатысу болып есептеледі. Сонымен, акцияныі 70%-дан астамы Жапонияда, қаржы
институтгары мен үлестес корпорацияларда болады, фирма қызметіне тұрақты
мониторині бас банк арқылы жүзеге асырылады, ол оның тек акционері ғана
емес, сонымен бірге ең ірі кредит берушісі болып табылады.
Жоғарыда аталған топтардың өкілі болып табылатын компанияны
қаржыландырудың кейбір ерекіпеліктерін атап өткен жөн Қаржыландыру
көздерінің арасынан банк кредиттерінің рөл жапон-герман үлгісін іске
асыратын елдерде (30-40% шамасында айтарлықтай көзге түседі. Бұл меншікті
және қарыз алынған капиталдың арақатынасын ғана емес, сондай-ақ
қаржыландырудың түрлі текті сыртқы көздерін тартуды көрсетеді [14,65-б].
Корпоративтік бақылаудың бұл сұлбасы, алайда, бірін-бірі жоққа
шығаратын болып есептелмейді. Дамудың соңғы он жылдықтары олардың жақындаса
түскенін көрсетеді, өйткені біріншіден, бірде-бір үлгі басқаларының алдында
артықшылыққа ие емес және екіншіден, ұлттық экономикалар үшін әмбебап болып
табылмайтыны расталады.
Мысалы, тектес компаниялардың түрлендіру үдерістерін өздеріне қосатын
ағылшын-американ үлгісінде, корпорациялық үлгіні жүзеге асыру, жиі
басқыншылық қосылулар және жұтылулар да (кейбір бағалаулар бойынша, барлық
бірлестіктердің 50%-на дейін) бірге жүреді. Алайда жапон корпорацияларына
мұндай әрекеттер тән емес. Фирма аралық қарым-қатыстарды үлгілеу мұнда
өзінің жіктелу тобында тұрақты серістестік қатынасқа негізделді.
Алайда соңғы кезде Жапонияда корпорация үшін банк кредитінің пайызы
төмендеуде. Кейбір талдампаздар бұл жағдайды жапон үлгісін ағылшын-американ
үлгісіне қайта бағдарлауға себеп ретінде түсіндіреді. Бәлкім, мұндай
қорытынды жасау асығыстық болар.
Жапон-герман үлгісіндегі басты кемшілік - инсайдерліктің орынсыз
көріністерін нивелирлеумен байланысты жоғары шығындар. Бас банкі тарапынан
қатты бақылаумен қоса жүретін Жапонияның банк-өнеркәсіп топтарында үзақ
мерзімді серіктестік қарым-қатынастарды орнату, менеджерлік баідылау
мәселесының қауіптілігін болдырмауға мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, жапон-герман үлгісі ұзақ мерзімді жоспарлар мен
бағдарламаларды іске асыратын компания үшін артықшылықты болады. Топта
қатысушылардың болашақ өзара қатынастық уәждемесі күшті, ал ағылшын-
американ үлгісінде қор нарығының маңызды рөлі, бірінші кезекте, қысқа
мерзім кезеңінде компания құны мен оның табыстылығын арттыруға бағытталған
әрекетті ынталандырады. Жапон-герман үлгісіндегі банк секторы мен өнеркәсіп
өзара қатынасының жақындығы лайықты бәсекелестікті бағалауға мүмкіндік
бермейді, демек, өнеркәсіптің дамуына кедергі келтіреді.
Дж. Стиглиц американ жүйесін мәселелі реформалау барысында тек
кұрделене түсетін өмірге қабілетсіз деп бағалауға ынталы.
Алайда негізінде онымен таласуға болады. Өзінің құрылу сипаты бойынша
ағылшын-американ үлгісімен басқару жүйенің жоғары икемділігін қолдауға,
компанияны сыртқы орта икемділігі не бейімдеуге, жаңартпашылықпен және
жобаларды ұзақ мерзімді қауіп-қатерге ыңғайлауды көздеген. Жапон-герман
үлгісі компания үшін факторлардың ірі ішкі, әрі сыртқы үлкен тұрақтылығы
сипатталады, мұнда банкроттыққа қауіптілік төмен, мүдделіктер мен қарсы
тұру жанжалдары шамалы.
Ягни екі үлгінің де әрі оң, әрі теріс жақтары бар. Екеуін де мойындамау
— дұрыс емес. Бұл үлгілер қолданылатын елдер қоғамдарының тек ділдік
ерекшеліктерін ғана басшылыққа алумен бірге әлемдік өркениеттің дамуына
бағытталуын ескере отырып, олардың келешекке арналған қоса атқару теориясын
құрған дұрысырақ болар еді. Солай бола тұрса да, осыған орай Жүйелеп
жіктеудің 16 заңына назар аударған жөн: Жоқтан жобаланған кез келген
күрделі жүйе, тиімсіз және жетілдіріле түсуге жатпайды. Өзін ақтайтын
қарапайым жүйенің құрылуына сүйене отырып, бәрін қайтадан бастау қажет.
Сонымен бірге, екінші жағынан, менеджмент жөніндегі жапон маманы Кэнси
Омэнің пікірі бойынша: Егер бәсекелестер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БАСҚАРУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ МЕНЕДЖМЕНТ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға рұқсат беріледі
кафедра меңгерушісі:
________________________
(тегі, аты-жөнінің бірінші әріптері)
___________________200_ж
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы Корпорация қаржысы
050506 Экономика
Орындады:
ДЭҚФ Э-27жб тобының
студенті Ахметов Р.А
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к.,доцент Кушербаев Б.П.
Қарағанды – 2009
___________________________________ _________________
(ЖОО атауы)
Факультет ____________________ кафедра _________________________
Мамандығы:
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі _________
_________________200_ж
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНА ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ____________________
(тегі, аты-жөні)
___________________________________ ___________________________
1. Жұмыстың тақырыбы___________________________ ______________
___________________________________ ___________________________
200 _________________________универси тет бұйырығымен бекітілді
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ___________________________
3. Жұмысқа пайдаланылған негізгі мәліметтер ______________________
___________________________________ ___________________________
___________________________________ ___________________________
4. Диплом жұмысында зерттеуге жататын сұрақтар тізімі немесе дипломдық
жұмыстың қысқаша мазмұны
а)___________________________________ _________________________
б)___________________________________ _________________________
в)___________________________________ _________________________
5. Ұсынылатын негізгі әдебиет: __________________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
Мазмұны
КІРІСПЕ 4
1 Бөлім Корпорацияның қаржылық жағдайының экономикалық маңызы 6
1.2 Қорпоративтік бірлестіктер және олардың қаржысы 6
1.2 Қаржыларды корпоративтік басқару үлгілері 13
1.3 Қазақстан Республикасының корпорация қаржысы даму тарихы 24
1.4 Корпоративтік қаржыны басқарудың қазақстандық үлгісі 29
2 Бөлім Отандық тәжірибедегі корпорация қаржысына талдау жасау (АҚ
Қазақмыс үлгісінде) 34
2.1 АҚ Қазақмыс корпорациясының қызметіне және өндірістік есебіне талдау
жасау. 34
2.2 АҚ Қазақмыс корпорациясының қаржылық жағдайын талдау және оған баға
беру 43
3 Бөлім Корпорация қаржысы даму стратегиясы мен келешектері 57
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Қосымшалар 68
Кіріспе
Тәуелсіздікті алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге
дәйектілікпен құрып жатқан жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап,
жылдан жылға әлемдік қоғамдастыққа жақындау процесінде зор құрмет пен
беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгеріліп келеді, деп
Н.А.Назарбаев - Қазақстан халқына жолдауында атап өтті. [1]
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізудің
нарықтық жүйесінде қаржылық дағдарыс кезінде қызмет етіп экономикалық
реформаларды жүзеге асыруда. Кәсіпкерлік сала, ірі бизнес оның ішінде
корпорация салалық түріне қатысты өз дамуын алуда. Шаруашылық
субъектілерінің қызметінің тиімділігі тікелей елдегі нарықтық қатынастар
дамуынан, сонымен қатар кәсіпкерлер еркіндігінен, яғни оған тиімді
көрінетін кәсіпкерлік шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін жеке
тәуелсіздігіне байланысты. Шешімнің тиімділігі корпорацияның алдын ала
қойылған стратегиялық және тактикалық мақсаттарына жетуімен анықталады.
Яғни кез келген кәсіпорын фирманы басқарудың жалпы мақсаттарына жетуге
бағытталатын жүйенің болуынан тәуелді. Мұндай жүйе болып қаржының теориялы
аспекті табылады. Ол әрқашан жоспарлаудың, басқарудың және қаржылық
талдаудың ғылыми негізін қолдану арқылы жүзеге асырады. Сондықтан
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау мен болжаудың әдісі ретіндегі
қаржылық талдауда қаржының теориялық негізі ажырамас бөлігі болып табылады.
Талдау және осыдан алынған оңды нәтижесіне қатысты басқару шешімдерін
қабылдау қажетті негізі болып табылады. Бұл отандық копорация қаржылық
жағдайын талдау саласында сәйкесінше білікті жұмысшылардың тартылуы талап
етеді.
Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, корпорацияның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және
оның іскерлік белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін
қабылдау үшін басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Бұл дипломдық жұмыс отандық корпорация қаржысының теориялық
аспектілерін ашып көрсету және жетілдіруге жолдарын ұсыну, себебі қаржылық
басқаруды әдістемелік қамтамасыз ету жеткіліксіз, заман талабына байланысты
оларды басқару жолдары толықтырылып отыру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржының аспектілерінің теориялық негіздерін
зерттеу және корпорация үлгісінде оның қаржылық жағдайына талдау жүргізу
болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер қойылған:
- корпорация қаржысының теориялық аспектілерін ашып көрсету;
- отандық кәсіпорынды үлгі ретінде ала отырып оның қаржылық жағдайын
талдау;
- корпорация қаржысы басқаруына баға беру оның рөлін анықтау;
- зерттеу барысында алынған нәтижелеріне сәйкес корпорация қаржысын
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Бұл жұмысты жазу үшін әдістемелік негіз болып Қазақстан Республикасының
заңдары және басқа да нормативтік актілер, отандық және шетелдік
зерттеушілердің монографиялары табылады. Зерттеу үшін тәжірибелік негіз
болып Қазақмыс АҚ қаржылық есептілігі және осы кәсіпорынның басқа да
құжаттары алынған.
Бұл дипломдық жұмыс үш бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 Бөлім Корпорацияның қаржылық жағдайының экономикалық маңызы
1.2 ҚОРПОРАТИВТІК БІРЛЕСТІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ
Корпорация термині Еуроазияда кеңес экономикасында (1982 ж.)
түбегейлі реформалар басталған кезден, одан кейін ұлттық республикаларда,
Достастық елдерінде мәлім бола бастады.
АҚШ Жоғарғы сотының төрағасы Джон Маршалл (1755-1835), әлдеқашан XIX
ғасырдың бас кезінде корпорацияны көрінбейтін, сезілмейтін және тек заңдар
жинағында қолданылатын жасанды тірлік ретінде анықтады. Басқа америкалык,
менеджмент жөніндегі маман Питер Дракер XX ғасырда-ақ: Осы заманғы
корпорация - саяси институт болып табылады, оның мақсаты - өндірістік
салада заңды билік құру - деген абсолютті қарама-қайшы тұжырымдама жасады
[2,28-б].
Сонымен бірге экономикалық ресейлік әдебиет корпорацияларда
пайдаланылатын басқару жұйесі жөніндегі ұғымды қалыптастыра отырып, оны
кәсіпорынды дағдарыстан шығарудың ең қарапайым, әрі тиімді әдістерінің бірі
ретінде ұсыныс жасады. Қазақстандық менеджерлердің Ресеймен тығыз
ынтымақтастығы оларды дамыған елдердің озық корпорацияларының тәжірибесіне
көңіл аударуға мәжбұр етті, өйткені өнеркәсіпті-қаржы тобына қатысты
әзірленген Ресей зандары көптеген сұрақтар мен күмандар тудырды. Оларды
жеке түсінуден бұрын, терминнің өз анықтамасын қарастырайық. Оның ең толық
көрсетілуі Үлкен коммерциялық сөздікте берілген: Корпорация - нарық
экономикасы дамыған елдерде кең тараған кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың
нысаны, ол үлескерлік меншіктің, зандық мәртебе мен басқару атқарымдарының
жалданып жұмыс істейтін кәсіпқой басқарушылардың (менеджерлердің) жоғарғы
эшелоны қолында топтастырылуын қарастырады
Бұл анықтамадан корпорацияның ойдағыдай қызмет етуі үшін кем дегенде
бірнеше түбегейлі талапта болуының міндеттілігі туындайды:
– шаруашылық жүргізетін субъектілердің экономикалық еркіндігі;
– жеке меншікті мемлекет қорғауының жоғары дәрежесі;
– қызметтің ашықтығы;
– мемлекеттің тиімді макроэкономикалық саясаты;
– өндіріс үшін қолайлы мүмкіндіктердің болуы.
Бұл талаптарды корпорация қызметі үшін әзірге мемлекет ауқымында (жеке
аймақта) нақты нормативтік және экономикалық алғышарттар жасалмаған кезеңге
дейін, корпоративтік басқарудың қағидаларын тиімді жүзеге асыру туралы сөз
қозғау ертерек. Осыған байланысты экономикалық реформа жылдарында
жинақталған тәжірибені жалпылау, біздің қөзқарасымызша, қазақстандық
корпорацияларды басқару жүйесінде болатын қайта құрулардың мәнін түсінуге
көмектеседі.
Жеке меншікті қайта бөлудің салыстырмалы түрдегі ұзақ емес үдерісіне
қарамастан, мысалы, енді корпоративтік басқару құрылымдарының қалыптасуын
белгілі бір кезендерге бөліп айтуға, қателіктер мен адасу көздерін
анықтауға, оларды жеңу жолдарын ұсынуға болады.
Заңдарымен атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топ термині
біріктірілген корпоративтік құрылым деген мағына білдіреді, сонымен қатар
қазіргі кезде жұмыс істеп жатқан ірі шаруашылық жүргізетін субъектілер -
бұлар холдингілер деп пайымдалады. Бұлармен қатар басқа да терминдер
кездеседі. Алайда, біздің көзқарасымызша, олардың барлығына да елеулі
шарттылық тән. Атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топ оған енетін
кәсіпорындардың қызмет салаларын жасанды шектейді. Біріктірілген
корпоративтік құрылым термині біріктіру түрі бойынша сұраққа жауап
бермейді: қайсысының сатылас немесе деңгейлес түрде — өмір сүруге құқығы
бар. Іс жүзінде корпорацияның түрлі нысандары кездесуі мүмкін және оларды
қатаң түрде стандарттау, бір үлгіге үйлестіру орынсыз. Басқару
үдерістерін ұйымдастыруда жеке меншіктің заңдық түсінігін оның ұйымдық
құрылымымен, соңдай-ақ басқарудың экономикалық аспектілерін корпоративтік
меншікпен басқарудың келісу қағидасы маңызды (1-сурет).
Корпорациялық түрлі басқару мүмкіндіктерінің қосымша нүктесі сияқты
болатын меншік объектісі ұғымын айырып көрсетіп, мыналарды тұжырымдауға
болады:
Корпоративтік меншіктің объектісі болып меншіктенушілердің
(корпорацияның) нақты тобына заңды түрде бекітілген ұлттық байлықтың
ұйымдық-оқшауланған бөлігі есептеледі [3,42-б].
Сурет 1. Корпоративтік меншікті басқарудың негізгі аспектілері
Меншік объектісі рөлінде мыналар бола алады: мүлік жиынтығы; мүліктік
кешен; жер, су немесе орман телімі; жалпы меншіктегі оқшауланған үлес т.б.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің акционерлік компаниялары өзінше
басқару философиясын жасады, ол барлығы: акционерлер, менеджерлер,
жалданатын қызметкерлер орындауға тиісті келісілген ережелер бойынша
жұмысты анықтайды. Бұған корпоративтік басқарудың тиімді тетіктері
енгізілген. Олардың біріншісі ретінде қалыптасқан тауар нарықтары көрінеді:
банкротқа ұшырау қаупі менеджерлерді корпорацияның барлық топтарының
мүдделерін ескере отырып, тиімдірек іс-қимыл жасауға мәжбүрлейді. Екінші
тетігі - қаржы нарығы. Ол акция иелеріне оларды сатуға, сөйтіп, корпорация
капиталынан өзінің үлесін алуға мүмкіндік береді. Өз капиталын берген
иелерінің жаппай кету мүмкіншілігі, сондай-ақ менеджерлердің тәртібіне де
әсер етеді, компания капитал көздерін жоғалтқан жағдайда оларға жұмыс
орындарынан айырылып қалу қаупі бар.
Кез келген қоғамда материалдық игіліктің кейбір жиынтығы болады, олар
жеке мемлекет шеңберінде оның ұлтгық байлығын қалыптастырады. Қоғам
субъектілерінің (азаматтар мен түрлі қоғамдық институттардың)
қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру үшін ұлттық байлықгы тұтыну,
оны иемдену арқылы жүзеге асырылады. Иемдену өзінің тарихи дамуында меншік
нысанының ең ерекше дамуына ие бола отырып, түрлі нысандардан өтеді.
Бұл даму үдерісі қазір меншік құқығын игеру, иелік ету және пайдалану,
үш бірлігі қарастыратын заң жүйесінің мөлшерінде орныға түседі.
Кез келген объектінің меншіктенушісі дербестендірілуге тиіс. Ол
берілген объектіні басқару сипатын бұрыннан анықтайды, оның шешімімен
барлық атқарымдар немесе бір бөлігі басқа жеке және заңды тұлғаларға
берілуі мүмкін, оған сондай-ақ меншік объектісін ұстау жөніндегі міндеттер
жүктеледі. Бұл мәселелер корпорацияларда қайтіп шешіледі?
Корпоративтік меншікті басқару жүйесінің әзірлемесі объектілердің бір
-тұрпатты топтарын боліп шығару міндеттерді, мақсаттарды, оларды басқару
әдістерінің мақсаттарын анықтау үшін оның алдын ала құрылымдануына
негізделуге тиіс. Алайда бұл үдеріс әзірге толық зерделенбеген, теориялық
негіздемелермен дәлелденбеген, әрі арнаулы ғылыми зерттеулерді талап етеді.
Тіпті алдын ала әңгіме жүргізу үшін сүйенетін негізгі ұғымдар мен
анықтамаларды енгізу қажет.
Корпоративтік меншік - жылжымайтын мүлік объектілері, мүліктік құқық,
жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер, ақпараттар мен технологиялар,
материалдық емес игіліктер мен оларды пайдалану, иелік ету құқығы нақты
корпорацияларда болатын ұлттық байлықтың басқа бөліктерінің жиынтығы.
Меншік объектісі — заң жүзінде нақты меншіктенушіге немесе
меншіктенушілер тобына бекітілген ұлттық байлықтың ұйымдық оқшауланған
бөлігі.
– Корпоративтік құқық меншігінің объектілері (басқару
объектілері):
– жылжымайтын мүлік (құрылыс, ғимарат, жер телімдері т.б.);
– жылжитын мүлік (үлестері, үлестік жарналары, құнды қағаздар,
оның ішінде акциялар, облигациялар, т.б.);
– ақшалай қаражаттар (валюта және т.б.);
– борыштар (дебиторлық берешек);
– ақпарат;
– зияткерлік меншіктік пен корпорациялық бөлімшелердің
зияткерлік қызметтерінің басқа да нәтижелері [4,80-б].
Меншік құқығы заттық субстанциялар санатына жатады, олардың мәні оны
өзінің мүддесіне пайдалануда басқару уәкілдігі берілген адамның затқа
тікелей иелік етуін тұспалдау мен берілген мүмкіндікті жүзеге асырудың
ерекшелігінде.
Иеленушінің субъективтік пікірі жоғарыда айтылғандай, иелік етуге,
билік етуге, пайдалануға ажыратылады:
Иелік ету өкілеттігі деп затқа қожалықты заңды қамтамасыз ету
түсініледі, яғни берілген заттың өзінде болу мүмкіндігі, оны өз
шаруашылығында ұстауы.
Билеу өкілеттілігі - заттың заңдық тағдырын оның жату тегін, күйін
және арналуын өзгерту арқылы анықтау мүмкіндігі.
Бұл өкілеттілік иеленушінің құқығын толық сипаттамайды, алайда, отандық
доктрина көзқарасынан, оның негіздемесі болып табылады.
Басқару - жүйенің белгілі бір құрылымының сақталуын, қызмет тәртібін
қолдайтын, олардың бағдарламалары мен мақсаттарын жүзеге асыруды қамтамасыз
ететін табиғаты әр түрлі ұйымдық жүйелер элементі.
Меншікті басқару - корпорацияда әрі ағымдағы корпоративтік меншікті әрі
меншік құрылымын стратегиялық қайта құру - оның оңтайландырылуына
бағытталған.
Жүйе - олардың атқарымдары мен байланыстары бір мақсатпен біріктірілген
объектілер жиынтығы.
Бұл түсініктер мен анықтаманың шеңберінде қазіргі уақытта қабылдануына
қарағанда, корпорациялық меншіктің айқынырақ, әрі тереңдетілген жіктемесі
қажет:
– корпорацияның еншілес кәсіпорындары;
– корпоративтік меншікте болатын акциялар пакеттері;
– корпоративтік жылжымайтын мүлік;
– корпорацияныц материалдық емес активтері.
Мәселені айқынырақ түсіну үшін ірі корпоративтік бизнестің халықаралық
іс-тәжірибесін қарастырайық. Қаржы және басқа байланыстардың акционерлік
және басқа нысандар тетігінің негізінде мүнда қаржылық емес концерндердің
қаржы топтарына деңгейлес салааралық бірігуі жүреді, мәселен, неміс ірі
банкілері. Мұндай топтардың өзегіне: Сименс, Бош, Даймлер-Бенц,
Тиссен және басқа концерндер, Дойчебанк, Хекст, Крупп, Грюндиг
және басқа қаржы топтары, Дрезденер Банк қаржы тобы енеді. Концерннің
қызметі көбінесе экономиканың бір саласына немесс тек ішкі саласына
қатысты. Тіпті ірі компаниялардың біразы ғана, мысалы, Сименс -
электртехника өнеркәсібін, Тиссен концерні болат құятын өнеркәсіпті
қамтитын жағдайда. Герман Қаржы-өнеркәсіп тобына ұйлестіру бірнеше
тетіктермен қамтамасыз етіледі. Біріншіден, бір мезгілде түрлі коммерциялық
банктер;
Екіншіден - капиталға бірлесе қатысу. 1944 ж. Германияның 100 ең ірі
корпорациясы арасында акционерлік капиталға тоғыспалы қатысу туралы шамамен
80 келісімі күшінде болды.
Қаржы-өнеркәсіп тобына енетін қаржы институтгары да ұйлестіруші рөл
атқарады. Олар - герман компанияларының меншігіне қатысу мөлшері бойынша
өнеркәсіптік компаниялардан кейінгі екінші болып табылады. Дойчебанк,
мысалы, Даймлер-Бенц капиталының 28,5%-на ие. Герман банкілеріне, ең кем
дегенде, елдің 25 ең ірі өнеркәсіптік компанияларының 25% акциясы тиесілі.
Бұл акциялардың меншіктенушісі бола отырып, ГФР банкілері
меншіктенушілердің басқа санаттарына жатады, сондай-ақ акция депозитарийі
ретінде және де олардың атынан дауыс беру құқығына ие болады. Соның
нәтижесінде Германия банкілері елдің барлық корпорацияларының жартысына
дерлігін тікелей немесе жанама басқарады.
Жапон қаржы-өнеркәсіп тобының тәжірибесі өзгеше. Қандай да болмасын
алты жетекші жапон қаржы-өнеркәсіп тобына (Мицубиси, Мицуи, Сумитомо,
Санва, Фуе; Дай-Ити-Канге) енетін барлық кәсіпорындар, Токио қор
биржасы листингіне қосылған компаниялардың тек 10%-ын құрайтынына
қарамастан өнеркәсіп салаларының бірқатарында жалпы сатуларының жарым-
жартысын қамтамасыз етеді. Сауда фирмалары топтары экспорттық-импорттық
операциялардың жартысынан астамын жүзеге асырады, ал олардың импорттағы
жеке тауарларының үлесі - 90%-ға жетеді. Топтардың коммерциялық және
сенімгерлік банкілері банкілердің жалпы капиталының 40%-ын бақылайды,
топтардың сақтандыру компанияларына барлық сақтандыру компанияларының 53-
57%-ы тиесілі.
Жапон қаржы-өнеркәсіп тобындағы топаралық өзара іс-қимыл келесідей:
– жүйелі кеңес жүргізе отырып, жоғары менеджерлер клубын қүру;
– қаржы ресурстарының, тауарлардың, ғылыми-техникалық ақпараттың
айналымын қамтитын топ ішіндегі өзара қатынастар мен
айырбастаудың әрекеті;
– әсіресе банкілер мен олардың клиенттері, ірі өндірушілер мен
олардың жеткізушілері арасында маман ауыстыру таралған;
– қаржы-өнеркәсіп тобының ұйымдық рөлін ашатын жалпы топтық
жобаларды іске асыру;
– акционерлік капиталға бірлесе қатысу немесе акцияларға
тоғыспалы иелік ету арқылы жетекші корпорацияларды біріктіру (1-
кесте).
Кәсіпорындарды топтастыруда себептердің өзгеруі мүмкін, алайда нақты
тұрақтылық біреу — қаржы-өнеркәсіптік тобына қатысушылардың ұзақ мерзімді
тіршілік қабілетін қамтамасыз ету. Қаржы-өнеркәсіп тобының бас банкісі
беделімен байланыстыратын компанияның банкротқа ұшырауы өте сирек болады.
Қаржы-өнеркәсіп тобына барлық қатысушылары үшін стратегиялық пайда көзі
мүнда технологиялық даму саласындағы біріктірілумен қамтамасыз етілетін
бәсекелестік артықшылықтар болып есептеледі. Жеке фирмалардыц ресурстарын
қосу жаңа технологияны әзірлеу немесе сатып алу үшін, жинақталган білім мен
тәжірибені іске асыру, жаңа салаларды ұйымдастыру немесе әлдеқашан жұмыс
істеп жатқан шетел нарықтарын игеруде кедергілерді жеңу үшін қажетті құрал
ретінде жиірек көрінеді.
1-кесте.
Жапония өнеркәсіп топтарының бірлесе қатысу ауқымдары
Дамудың икемділігі мен технологиялық әлеуеттін арта түсуімен байланысты
стратегиялық пайданың қуатты факторы болып қаржы-өнеркәсіп тобына енетін
қаржы-несиелік ұйымдары қызмет атқарады. Өндірісті технологиялық жаңарту
жылдамдығы, бәсекелестікке қабілетті өнімді шығаруды арттыру қарқыны
көбінесе корпорацияның инвестициялық мүмкіндіктерінің өзін-өзі
қаржыландыру шегінен қаншалықты шығып кетуіне байланысты. Корпорациялардың
тартылған қаражаты кең пайдалануы - жапон экономикалық жетістіктерінің бірі
[5,63-б].
Жапонияның өндеуші өнеркәсібінде борыш пен меншікті қаражат сияқты
көрсеткіштердің орташа арақатынасы 1,61-ге тед, ал сол кезде АҚШ-та,
мысалы, ол 0,61-ды құрайды. Дегенмен қазіргі уақытта Жапонияның ең ірі
корпорациялары пассивтерінің құрылымы бойынша американдық тұрпатқа жақындап
келе жатса да, олар елді алдыңғы қатарлы экономикалық ірі мемлекеттердің
қатарына шығарған технологиялық серпілісті іске асырған кезде, олардың
меншікті капиталының үлесі айтарлықтай елеулі турде төмен болды.
Корпоративтік дамуды қаржыландырудағы меншікті және қарыз қаражаттары
арасындағы арақатынас, бір жағынан, корпорация мақсаттарына, екінші
жағынан, қаржы институттарының тәуекелдік дәрежесіне байланысты. Жапон
корпорацияларындағы тәуекелдіктің төмендеуі тұрақты акционерлердің жоғары
үлестері мен олардың капиталға бірлесе қатысуымен шарттастырылған. Өз
әрекеттерінде Гласс-Стигалл заңымен шектелген американдық банкілерден
ерекшелігі, жапон банкілері, әдетте, өздері басты клиенттерінің капиталына
қатысады.
Ірі отбасы бизнесінің көп болуына қарамастан Швецияның қаржы-
өнеркәсіптік топтары, өз қызметтерінде кейбір дәрежеде жапон және герман
қаржы-өнеркәсіп тобымен ұқсас (2-кесте). Швед компанияларының биржаларында
бағаланатын акцияларды тоғыспалы иелену ауқымдары 25%-ға жетеді.
2-кесте.
Германия, Жапония және Швеция өнеркәсіптік топтарының тұрпаттары
Банк маңына Өнеркәсіптік корпорация Отбасылық топтар
топтасатындар маңына топтасатындар
1 2 3
Германия
Дойчебанк, Даймлер-Бенц,Круп, Маннессман, Тиссен
Басф, Флик Гамбург Ландесбанк
Жапония
Мицубиси, Митсуи, Хитачи Сумитомо,Ниссан,
Ниппон Стил Тойота
Швеция
СНБ, Вольво, Густавссон Ландберг, Олссон Нордстьерман,
Дункер Мобилия Норберг Менсер Стенбек
Ескерту - Абилов Р.Д. Нарықтық қатынастарды дамыту, 2005ж
Соңғы он жылдық ішінде Франция өндірісі дамуына тән ерекшелік, сондай-
ак қазір батыс Еуропаның жүз онеркәсіптік корпорациясының тізімінде болатын
топтардың қалыптасуы мен өсуі болып есептеледі. Мысалы, оларға ең ірі Эльф-
Акитен жатады [6,56-б].
Германия, Жапония, Швеция, Франциядағы сияқты корпорацияға бірігудің
мұндай нысандары мыналарға мүмкіндік береді:
– кәсіпорынның өндірістік үдерістеріне жаңа технологияларды
ендіру арқылы өнеркәсіптің жаңартпалық инфрақұрылымы дамуын
қолдау;
– мемлекеттік меншікті сатқан кезде тендерлік тетіктерді
белсенді пайдалану;
– тендерлерді откізу жөніндегі кең түрде хабарландыруды
қамтамасыз ету.
Қаржы-өнеркәсіп тобының қалыптастыру тұжырымдамасы корпорация
жіктелімін таңдап алумен негізделеді. Берілген жағдайда жобаландыру
объектісі ретінде деңғейлес корпорация түріндегі қаржы-өнеркәсіп тобы
таңдап алынды. Оның ерекшеліктерінде, біздің көзқарасымызша, орта ауқымдағы
өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін бәсекелестік күресте маңызды өміршелдік
мәселесін шешу және ұзақ мерзімді болашақта банкінің тұрақты дамуы үшін
жағдай жасауға мүмкіндіктері бар.
Қаржы блогы (банк) мынадай мүмкіндік алады:
– клиентураны кеңейту есебінен өзінің қаржы базасын арттыру;
– қаржы лизингін, фиючерстерді, форфейтинг, овердрафт,
андеррайтинг және басқа операцияларды белсенді пайдаланып,
корпоративтік қаржы қызметтерінің аясын кеңейту;
– корпорацияға қатысушыларға берілетін несиелер мен ссудалар
көлемін арттыру;
– корпорация шеңберіңде қаржы қаражаттары айналымын және
төлемдердің өткерілімдігін арттыру, банкілік қызмет көрсетунің
осы күші төлем құралдары мен технологияларын енгізу.
– Өндірістік-технологиялық блок мынадай мүмкіндік алады:
– нарық сұранымы конъюнктурасынан туындайтын өндірісті талап
бағытында әртараптандыру және нарықтың меншікті саралымын
бекіту;
– бәсекеге қабілетті өнімдерді тез игеру мен шығаруды
ынталандыратын өндірістік және инвестициялық бағдарламаларды
қаржыландыруда жеңілдік алу;
– кеңейтілген ұдайы өндірістің толық және тұйық кезеңдерін
қамтамасыз ететін басқарудың сатылас құрылымдық .ұйымын
жүргізуге, өндіріс пен басқарудың шығындарын азайтуға, бизнес
тудыратын ақша ағынын тиімді бақылау.
1.2 Қаржыларды корпоративтік басқару үлгілері
Корпоративтік басқару - бұл өзінің міндеттеріне сәйкес бизнесті ұйымдық-
құқықтық басқарумен ресімдеу, ұйымдық құрылымдарды оңтайландыру,
компанияның ішіндегі және фирмааралық қарымқатынастарды құру. Оның
мәселелерымен көптеген ғалымдар айналысуда. Алайда корпорациялық басқаруды
экономиканың жеке саласына бөлу үшін А. Берли мен Г. Минзаның әзірлемелері
бастау болды. Современная корпорация и частная собственность кітабында
олар бірінші рет бақылау мәселесін меншік мәселесіне бөлді [7,56-б].
Соңғы жылдардағы корпоративтік басқару жөніндегі ғылыми қызметтер
келесі бағыттардың басымдылығын көрсетеді:
– бірге қатысушылар теориясының, яғни мүдделі тараптардың
корпорацияны басқаруға бақылауы;
– корпоративтік қарым-қатынастың тетігін агенттік шығындардың
нұсқаулықтары арқылы қарайтын агенттік теориясы;
– еларалық салыстыруды жүргізген кезде корпоративтік басқару
жүйесінің әмбебап ережесін анықтауға негізделген салыстырмалы
институционалды талдау.
Жеке алынған ел корпорацияларын басқару жүйесіне өз ерекшеліктері мен
айырмашылық қасиеттері тән. Алайда оның көптеген факторлары ұқсас және
басқару жүйесіне айтарлықтай біркелкі әсер етеді. Бұл жағдай ғылыми
әдебиетте ағылшын-американдық, германдық және жапондық корпоративтік
басқару үлгілерін бөліп айыруға - мүмкіндік берді. Олардың негізгі
сипаттамалары 3-кестеде келтірілген.
Төменде келтірілген кесте классикалық корпоративтік басқару үлгілері үш
түрінің тұжырымдамалық ерекшеліктерін анықтайды. Бірақ шындығында одан да
көп артық. Бірдей елдердің болмайтыны сияқты, сондай-ақ бірдей экономиканың
және басқарудың ұқсас үлгілері болмайды.
Классика аясында - меншіктенушінің немесе акционердің және менеджердің
немесе жалдамалы басқарушының атқарымдары айқын ажыратылады. Түрліше
ерекшеліктері ескерілген классикалық үлгілер, әдеттегідей, дамыған елдерде
жұмыс істейді. Өтпелі экономикасы бар бұрынғы социалистік елдердің
көпшілігі құрлықтық үлгіні пайдалануды көздеген. Мұндай жағдайда тауар,
қаржы және басқа жеткілікті дамымаған елдердің тарапынан сыртқы бақылау
әсері тиімсіз. Сондықтан ішкі бақылауға қатаң басымдық беріледі.
Жаңа компаниялардың көпшілігі жаппай жекешелендіру бағдарламасын жүзеге
асырудан пайда болды (Болгария, Чехия, Румыния): немесе кәсіпорындарды
стратегиялық инвесторларға сату арқылы (Венгрия, Латвия); немесе акцияны
қызметкерлер мен менеджменттің сатып алуы арқылы (Польша, Словения,
Румыния). Жекешелендіру, оның нысанына байланыссыз, бірінші кезекте
менеджерлерге артықшылық берді [3]. Олар, инсайдерлік ақпарат пен
байланыстарын пайдаланып, акцияларды кредит есебінде алып, оларды
қызметкерлерден жеңілдігі бар бағамен, басқа да сұлбаларды, оның ішінде
алдамшы әдістерді пайдаланып сатып алып, басты акционерлер болды.
Нәтижесінде өтпелі экономикасы бар елдерде инсайдерлерде елеулі меншік пен
бақылаудың болуы айрықшалықты құбылыс болды. Мысал ретінде қазіргі Польшаны
алайық. Мұнда компания үшін ендірілетін құрлықтық үлгіде, заң бойынша үш
орган белгіленген: акционерлердің жалпы жиналысы (серіктестердің кездесуі),
атқарушы кеңес және қадағалаушы кеңес.
Қадағалаушы кеңестер, әдеттегідей, барлық АҚ мен ірі ЖШҚ-да жұмыс
істейді. Олардың мүшелері акционерлердің жалпы жиналысымен сайланады.
Қадағалаушы кеңес атқарушы кеңестің мүшелерін тағайындайды. Қадағалаушы
кеңес формалды түрде жеткілікті үлкен өкілеттікке ие. Ол компания
қызметінің барлық салаларын бақылайды, барлық құжаттарға қол жеткізеді және
қажетті ақпаратты оның барлық қызметкерлерінен ала алады. Алайда, оған
қарамастан, іс жүзінде корпорациялық басқару жүйесіндегі бұл органның рөлі
шамалы, оған қарағанда атқарушы кеңес ықпалдырақ. 2001 ж. қабылданған.
Коммерциялық компаниялардың кодексінде, бұл басқару органдарының өкілеттігі
қатаң ажыратылған, әсіресе, басқару және бақылау атқарымдары. Атап
айтқанда, акционер немесе серіктес атқарушы немесе қадағалаушы кеңестің
мүшесі бола алады, бірақ бұл органдардағы қызмет орнын қоса қабат атқаруға
құқығы жоқ.
Бірақ та біздің елдің заңдарында қадағалаушы атқарымдар рөлі айқын
анықталмаған. Бір қалыпсыз талдау, жекешелендірілген орташа және ұсақ
кәсіпорындарда қадағалаушы кеңестердің корпорациялық басқару құрылымындағы
орны мен рөлін анықтау жөнінде мәселелер жиі туындайды. Ірі кәсіпорындарда
акциялар уақытша шетелдік инвесторлардың, негізінен, шетелдіктердің қолында
шоғырландырылған. Олар не бұрынғы социалистік елдердің нарықтарына меншікті
менеджмештерімен келеді, не жергілікті менеджменттің қызметіне күнделікті
мейлінше ұқыпты қадағалауды жүзеге асырады [8,75-б].
3-кесте
Корпоративтік басқарудың осы заманғы үлгілері
Ағылшын-американдық Германдық Жапондық
1 2 3
Таралу саласы
АКШ, Ұлыбритания, Канада, Германия, Австрия, Жапония
Австралия, Нидерланды, Скан
Жаңа Зеландия динавия, ішінара
Бельгия, Франция
Негізгі ерекшеліктері
Жеке және тәуелсіз Корпоративтік Банктік және
акционерлердің кең басқарудың барлық корпоративтік
өкілдігі (XXI ғ-дың , басындақұрамдас бөліктері бақылау мен
жеке меншік инвесторлар, деңгейінде өкілдік өкілділікке акцепт
Германиядағы 250 млн долл. пен бақылаудағы
қарағанда, корпорацияның 2,5 банкілердің маңызды
трлн долл. сомасына иеленді);рөлі
Жалған капитал нарығының рөлі
маңызды: инвестициялық және
коммерциялық банкілерді бөлу
Үлгілерді іске асыруға қатысушылар
Акционерлер Банк Банк
Басқарушылар Басқарма Бірлестік
Директорлар кеңесі. Қадағалаушы кеңес корпоративтік
Бақылау мен иелік етуге Корпорация акционерлер
бөлудің үлкен дәрежесі қызметкерлерінің кең Басқарма
өкілділігі Үкімет
3-кестенің жалғасы
Акцияларды иелену құрылымы
Жеке және институционалдық Банктер мен Үлестес банктер
инвесторлардың басым болуы корпорациялардың басым мен
(2000-жылдары соңғы- болуы (әрі корпорациялардың
сының арту жағына ығысуы — байланыстысы, әрі абсолютті басым
акционерлік капиталдың байланыссызы да). болуы.
50%-нан астамы) Институционалдық Сыртқы
агенттерде және жеке акционерлердің
инвесторлар да маңызды өкілдіп шамалы.
рөл атқармайды.
Қызмет мониторингі
Нарықтық басымдырақ (жалған Тұрақты негізде Банктік және
капитал нарығының сигналдық банкілік артықшылықта корпоративаралық
атқарымы арқылы) абсолютті басым
болуы, әдетте
дағдарысқа қарсы
Қаржыландыру
Арақашықтық Ішкі қаржыландыру Бақылауға
(хабардарланбаған) - бағалы көздерінің бағдарланған (жаңама
қағаздардың нарығы арқылы басым болуы түрдегі,
қадағаланған,
хабардарландырылған)
инвестициялық
шешімді бақылау
негізінде
қабылдауға.
Қаржылаңдыру
көздерінің арасында
банкілік несиелеудің
жеткілікті
болушылығы.
Ескерту - Абилов Р.Д. Нарықтық қатынастарды дамыту, 2005ж
Қадағалаушы кеңестің қызмет етуіндегі басты шарттардың бірі - оның
акционерлердің басты топтарының мүдделерін көрсете білу қабілеті болып
есептеледі. 84 поляк компаниясының басшыларына жүргізілген сауалнама
қадағалаушы кеңестегі орын санының арақатынасы белгілі бір дәрежеде
компанияның меншіктік құрылымымен корреляцияланатынын көрсетеді. Алайда топ-
менеджерлер компанияның қадағалаушы кеңесінде жеткіліксіз берілген. Екінші
жағынан, мұнда банкілердің өкілділіктері кең берілген.
Меншік жоғарырақ шоғырланған компанияларда меншіктенушілердің белгілі
бір тобының басым жағдай жасауы олардың қадағалаушы кеңестегі артықшылығына
себеп болмайды. Мұны әр түрлі текті компаниялардағы меншікке бақылау
саясатындағы айырмашылық болатынының дәлелі ретінде қарауға болады.
Компанияның акцияларының көпшілігіне ие болған инвестор, кейбір мүдделі
адамдарды шақыру қажет емес деп санауы мүмкін, бұл корпорация қызметін
басқару арқылы жетілдіріле түсуге әсер етеді.
Қазіргі уақытқа нарықты экономикасы бар елдерде қалыптасқан меншік
құрылымына жекешелендіретін бағдарламалардың тарихын көрсететін бірқатар
бір үлгідегі сипаттамалар тән. Меншік құрылымында оның көпшілік бөлігі
кәсіпорынға, не меншікке тікелей иелік ету арқылы, немесе мемлекеттік
иелікте қалған қызметкерлердің жанама акциялары арқылы инсайдерлер -
менеджерлерге тиесілі [9,55-б].
Румынияда, мысалы, қызметкерлер ассоциациясы, не акциялардың
көпшілігіне, не олар акцияларына ваучерлік жекешелендіру барысында ие
болған компанияның көп саны пакетіне бақылау жасау құқығын беретін
миноритарлығына иелік етеді.
Хорватия мен Словенияда қызметкерлерді басқаруға да, акционерлік
меншікке иелік етуге де қызметкерлерді тартудың жоғары дәрежесімен
ерекшеленетін югослав үлгісі сақталған.
Алайда, Польшада, ірі корпорацияның меншік құрылымында - аутсайдерлер,
ал ұсағы мен орташасында инсайдерлер басым. Инсайдерлер орташа акциялардың
11-12%-на ие. Мұнда компанияның шамамен 23 менеджерлері де,
қызметкерлері де акцияға иелік етпейді. Компанияның менеджерлері мен басқа
қызметкерлерінің акцияның (50% және одан да астам) бақылау пакетіне ие
болуы сирек.
Польшаның негізгі корпорацияларындағы ең ірі акционерлер - шетелдік
инвесторлар. Оның үстіне, олардың үлесі тұрақты өсуде. Бастамада олар 80
компанияның әлдеқашан төрттен бірінен астамының бақылау пакетіне ие болды.
Екінші топтың өкілі болып отандық жеке меншік тұлғалар есептеледі, бірақ
олардың үлесі тұрақты түрде төмендеуде. Үшінші топ - поляк корпорациялары,
төртіншісі — инвестициялық қорлар, дегенмен олардың үлесі соңғы кезде
айтарлықтай төмендеп кетті. Жалпы көлемде банктердің де рөлі шамалы. Сол
кезде. банк тек бір компанияда ғана бақылау пакетіне ие болды. Отандық
институционалдық акционерлер барған сайын компаниялардың көпшілігінде
жетекші акционерлер бола бастаған шетелдік инвесторлардың пайдасы үшін
өздерінің жайғасымдарын бірте-бірте жоғалтуда.
Бірақта акцияның ірі пакеттері бұрынғыша мемлекеттің қолында болуда
және серпін көрсеткіштеріне қарағанда поляк үкіметі оларды іске асыруға
асықпауда. Дегенмен кейбір жағдайларда мемлекет өзінің пакеттерін сата
алмайды, өйткені әрбір екінші кәсіпорын тиімсіз немесе оның акцияның
бақылау пакетіне әлдеқашан ие болған ірі қосымшаларын сатып алуға мүдделі
емес стратегиялық инвестор болады. Басымдылық көрсетпейтін, бес ірі
акционерлердің арасында (яғни акцияның 20-дан 50%-на дейін иеленетін)
мемлекет бірінші орын алады, яғни Польшада мемлекет әрбір бесінші ірі
жекешелендірілген компанияның айтарлықтай үлесін иеленуші.
Еуропаның Оңтүстік-Шығыс елдерінде корпоративтік меншіктің орталығы
болып табылатын жекешелендіру қорлары мен холдинг компаниялары тараған.
Сонымен, Болгарияда 10 жетекші холдинг ірі компаниялардың көпшілігін
бақылайды, Румынияда қаржы инвестициялық компаниялар корпорациялық
басқарудың ең маңызды агенттері болып есептеледі және де негізгі
акционерлер ретінде, корпоративтік басқарудың жалпы әдістеріне әсер етеді.
Польшада инвестициялық қорлардың басты бес түрлері жұмыс істейді: жалпы
ашық және жабық, мамандандырылған ашық және жабық әрі аралас. Қорлардың
капиталы ваучерлердің немесе шетелдік сертификаттардың эмиссиясы
нәтижесінде шоғырландырылған.
Мұнда инвестициялық қорлар заңдар мен Биржалар және құнды қағаздар
жөніндегі комиссиямен қатаң бақыланады. Бір компанияның акциялар пакеті қор
қоржынының 5%-нан артпауы керек (егер мұндай инвестициялар тұтас алғанда
барлық қоржынның 40%-нан кем құраса) бұл шек 10%-ға дейін арттырылуы
мүмкін. Қор компанияның дауыс беретін акцияларының 10%-нан артық сатып ала
алмайды. Шындығында поляк заңдарында құнды қағаздар нарығындағы
инстшуционалдық инвесторлардан селқос ойыншыларды көреді.
Алғашқы қалыптасу кезеңінде Польшада 130-ға жуық инвестициялық қор
болды, олардың таза активтері 14,9 млрд злотыйды құрады. Ұлттық
инвестициялық қорлардың (ҰИҚ) біреулері өз қоржындарын қайта құрылымдады,
көптеген компанияларын сатып жіберді, басқалары өз қызметтерінің сипатын
өзгертті және акциядағы венчурлық капитал және жеке меншік
инвестицияларымен айналысты. Алайда жылдары ҮИҚ биржада тіркелген 15
компанияның 5%-нан астам пакетіне иелік етті [10,49-б].
Зейнетақы қорлары Польшада 1999 ж. пайда болды, олардың инвестициялық
қызметі қатаң реттелмеленген: олар қауіпсіз активтерге ғана және
зейнетақы қоры қоржынының 40%-нан артық емесін сала алады. Қор бір
компанияның 5%-нан астам акциясына ие бола алмайды, ал бір компанияның
акциялары қор қоржынынан 5%-нан астамды құра алмайды. Зейнетақы қорларының
қызметін Зейнетақы қорларын сақтандыру және қадағалау жөніндегі комиссия
бақылайды.
Нарықты экономикасы бар елдерде компаниялардағы меншіктің шоғырлануы,
ашық акционерлік қоғамдардың жауапкершілігі шектеулі қоғамдарға қайта
құрылуы, бұрынғы жекешелендіру қорының базасында холдинг компанияларын
қалыптастыру айқын өсе түсуде.
4-кестеде көрсетілгендей, ОШЕ елдеріндегі меншіктің шоғырлануы
континентгі Еуропа үшін тән болатын деңгейден асып түседі.
4-кесте
Еуропаның Оңтүстік-Шығыс елдерінде корпоративтік меншіктің орталығы
Елі
Бұл деректер, төмендетілген тәрізді, өйткені есеп беру стандарттары
жетілдірілмеген. Егер Польшада меншіктің шоғырлануы, мысалы, Болгариядағыға
қарағанда аздау көрінсе, онда Польшада түпкілікті дауыс беретін блоктар
да қарастырылатынын ескеру керек, ал сол кезде Болгарияда тек акционерлік
қоғамға тікелей қатысу ескеріледі.
Польшада, компаниялар бойынша тұтас алғанда акционерлер тобының бірде-
біреуі басымдау болмаса да, кәсіпорындардағы меншіктің шоғырлануы өсуін
жалғастыруда. Орташа бір ең ірі акционер акцияның бақылау пакетіне ие, ал
мүндай бес акционерге 80%-дан астамы келеді. Сонымен бірге, бір ең ірі
акционер шамамен әрбір екінші компанияның бақылау пакетіне ие.
Ірі акционерлердің түрлі санатындағы компаниялар, меншіктің шоғырлану
деңгейі бойынша айырықшаланған сияқты. Ең шоғырланған меншік—шетелдік
инвесторлары басым болатын компанияларда. Екінші орында — отандық
институционалдық акционерлер басым болатын компаниялар. Оның үстіне,
соңғыларға қатысты улесінің айтарлықтай өсуі байқалды. Меншік ең жиі
инсайдерлер басымдау болатын компанияларда шоғырланған. Онда ең ірі
акционер шетелдік инвесторларға қарағанда, бұл топтағы шоғырлану дедгейінің
өскеніне қарамастан, орташа екі есе кіші үлеске ие.
Кейбір компаниялар бірден көп компаниялардың акцияларының иеленушілері
болады, алайда, әдетте, бұл - экономиканың басқа секторларына тәуелді
компаниялар. Компаниялар бәрінен де жиі акциялардың бақылау пакеттерін
(акцияның 50%-дан астамын) сатып алды немесе миноритарлы акционерлер
(акциялардың 20%-нан кем иеленді) болды. Отандық институционалды
акционерлерге жататын компаниялар ең белсенді:олардың 56,2%-ы басқа
фирмалардың акцияларына иелік етті. Екінші орын шетелдік инвесторлары бар
(47,8%) - компанияларға, үшінші отандық жеке меншік түлғалары басым -
аутсайдерлерге (37,5%) жатады. Инсайдерлерге жататын компаниялардан басқа
фирмалардың акцияларының тек 33,3%-на иелік етеді, яғни салыстырмалы түрде
олардың белсенділігі аздау [11,60-б].
Шетелдік инвесторлар басым болатын меншік шоғырлануының ең жоғары
деңгейі бар компаниялық корпорациялық басқа-рудың айқын қүрылымдары бар.
Тіпті ең ірі пакетке ие болған меншіктің шоғырлануы төменгі деңгейде
болатын компанияларда жиірек формалды түрде болады және компанияға нақты
бақылау жүргізуді қамтамасыз етпейді.
Тиімді корпорациялық басқару үшін қаржы негізі мен ынталандырманы
классикалық қабылдау үшін сыртқы үлескерлік инвестициялар (үлескерлікпен
акционерлік қаржыландыру) бой көрсетеді. ОШЕ мен ТМД елдерінде
қаржыландырудың негізгі кезі кәсіпорынның меншікті қаржысы болып қала
берді. Орталық Еуропа мен Балтық елдерінде меншікті қаржыларының үлесі
орташа шамадан аздап темен, бірақ соған қарамастан, 49%-ға жетгі (орташа
шамасы - 60%). Азды-көпті оларға мемлекеттік көздерден де қаражат түсті
(3%, орташа шамасы — 5%). Оның есесіне, атап айтқанда, осы елдерде банк
кредиттері (12%, бұл орташа шама 8%-дан бір жарым есе артық) және қүнды
қағаздарды сату (11%, орта шама 5%-ға қарағанда орта шамадан 2 еседен
артық) сияқты көздер кеңінен таралды.
Кәсіпорынның меншік нысандары бойынша жасаған талдауының нәтижелері
әбден занды. Мемлекеттік кәсіпорындар тұтас алғанда меншікті қаражатын (50%
орташа шама 60% болған кезде), банк кредиттерін (сәйкес 6 және 8%) және
бағалы қағаздарды сатудан тартылған (сәйкес 3 және 5%) және де анағүрлым
үлкен дәрежеде мемлекеттік қаражатты (сәйкес 26% және 5%) аз пайдаланады.
Жекешелендірілген кәсіпорындар банк кредиттері есебінен - 11%, жаңадан
құрылғандары 7% тартады, сонымен бірге ОЕ және Балтияда бұл көрсеткіштері
тиісінше 18 және 10%-ға жетгі (5-кесте).
Поляк корпорациялық үлгісі ерекшеліктерінің бірі — компания меншігінің
құрылымына банктер қатысуының темендігі болып есептеледі. 2000 ж. олар тек
11 компанияның акцияларына және де банк біреуінде ғана бақылау пакетіне ие
болды.
Қор нарығы Польшада әлсіз дамыған, сыртқы қаржы түсуінің мәнді кезі
банк кредиттері болып есептеледі. Шектеудің болмауына қарамастан, әдетте
банкілер акционерлік капиталға қатысуға мүдделілік білдірмейді, қарызды
акцияларға айырбастауға мүдделі емес. Поляк банктері, компанияның
қадағалаушы кеңесінде өкілдігі бола тұрса да, олардың істеріне айтарлықтай
сирек араласады.
5-кесте
Кәсіпорындар меншікті қаражаттары бойынша ұйымдастырылу құрылымы
Кәсіпорындар
Жекешелен- Мемле- Жаңадан Барлығы
дірілгендері кеттік құрылғандар
ы
Меншікті қаражаты
ОЕ және Балтық елдері 49 44 49 49
ОШЕ елдері 68 55 65 63
ТМД-ның орталық елдері 69 66 69 69
ТМД шеткі аймағы 68 47 71 66
Барпыгы 62 50 61 60
Мемлекетгік қаражат
ОЕ және Балтық елдері 2 19 0 5
ОТТТЕ елдері ТМД-ның 4 22 1 4
орталық елдері
ТМД шеткі аймағы 3 39 1 8
Бардығы 3 26 1 5
Банк кредиттері
ОЕ және Балтық елдері 18 8 10 12
ОШЕ елдері 10 10 7 8
ТМД-ньщ орталық елдері 7 5 6 6
ТМД шеткі аймағы 4 2 4 3
Барлыгы 11 6 7 8
Бағалы қағаздарды сату
ОЕ және Балтық елдері 11 7 12 11
ОШЕ елдері 3 2 1 1
ТМД-ның орталық елдері 2 2 1 1
ТМД шеткі аймағы 5 1 1 2
Барпығы 6 3 5 5
Ескерту - Блеутаева К. Б. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті,
2006
Егер мәселе туындаса, онда банк оны компания менеджерлерімен
келіссөздер жүргізу арқылы шешуге тырысады.
Егер банк компанияның акцияларына ие болса, ол атқарушы кеңеске
мүшелерін тағайындауға және стратегиялық инвестициялық шешімдерге әсер
етуге тырысады және шұғыл қабылдау үдсрістеріне араласпайды. Банктер
компаниялардың көпшілігіндегі жағдайды қадағалау үшін арналары бар, олар
компанияларды меншік объектісі ретінде қарастырмаса да, компанияларды
басқаруға банкілердің әсер етуін арттыру үшін әлеуеті айқын, менеджерлер
де, сондай-ақ, банктердің қадағалаушы кеңеске қатысуын компанияға әсер
етудіц мәнді құралы ретінде қарастырмайды [12,58-б].
Егер қаржыны басқаруды қоса, корпоративтік басқарудың нақты классикалық
үлгісіне қайтып оралсақ, онда ең бастысы не болып табылады?
Теория мен іс-тәжірибе түрлі жағдайларды жалпылауға және негізгілері
ретінде келесі құрамдас бөліктерді анықтауға мүмкіндік береді:
– тікелей қатысушылардың құрамын;
– мүдделі адамдардың тобын;
– акционерлік капиталдың құрылымын;
– директорлар кеңесі құрамы мен уәкілеттілігін;
– мүдделі тараптар акционерлік қоғамға қатысушылардың өзара іс-
қимылдар тетігін;
– акционерлік қоғамдар қызметін нормативтік қамтамасыз ету;
– ақпаратты ашып көрсету жөніндегі ережені және басқалар.
Үлгіні құру үшін инсайдерлік бақылаудың теріс нәтижелерін
бейтараптандыру базасы мыналар болып есептеледі: іс жүзінде немесе заң
жүзінде менеджерлердің кәсіпорындарға бақылау жасау құқығын тартып алу және
корпоративтік стратегиялық шешім қабылдау үдерісіндегі олар мүдделерінің
күшті өкілдігі.
1934 жылғы бағалы қағаздарды айырбастау жөніндегі федералдық актіде,
АҚШ-та инсайдер деп компанияның директоры ма немесе қызметкері ме тәуелсіз,
кез келген бағалы қағаздардыі 10%-нан астамына ие болушы саналады, яғни
компанияның қызмет мен жоспарлары жөніндегі сыртқы акционердің қолы
жетпейтін ішкі ақпаратты пайдалануға қабілетті адам. Сондықтан АҚШ-та
Еуропаның көпшілік елдеріндегі сияқгы, инсайдерлік мәмілелерге тыйым
салынған, әрі заң бойынша жазаланады. Дәл мәнінде, инсайдерлік бақылау
қауіп-қатерлерді азайтуға әкеледі. Ал бұл акцияның құнын арттыруға,
бизнесті кеңейту мен ірілендіруге, капитал құрылымын оңтайландыруға, қарыз
қаражатын тиімді пайдалануға бағдарланған корпорацияның мақсатына қарама-
қайшы.
Инсайдерлік бақылауға баламалы корпоративтік капитал нарығының
нұсқаулықтары арқылы акционерлердің билікті білдірулер (ағылшын-американ
үлгісі) болуы мүмкін, яғни берілген сұлбаның негізгі телімдері
(институционалдық инвесторлар) сондай-ақ қауіп-қатерсіз операцияларға
бағытталған.
Инсайдерлікке басқа баламалы вариант аутсайдерлерді басқаруға тікелей
қатысу болып есептеледі. Сонымен, акцияныі 70%-дан астамы Жапонияда, қаржы
институтгары мен үлестес корпорацияларда болады, фирма қызметіне тұрақты
мониторині бас банк арқылы жүзеге асырылады, ол оның тек акционері ғана
емес, сонымен бірге ең ірі кредит берушісі болып табылады.
Жоғарыда аталған топтардың өкілі болып табылатын компанияны
қаржыландырудың кейбір ерекіпеліктерін атап өткен жөн Қаржыландыру
көздерінің арасынан банк кредиттерінің рөл жапон-герман үлгісін іске
асыратын елдерде (30-40% шамасында айтарлықтай көзге түседі. Бұл меншікті
және қарыз алынған капиталдың арақатынасын ғана емес, сондай-ақ
қаржыландырудың түрлі текті сыртқы көздерін тартуды көрсетеді [14,65-б].
Корпоративтік бақылаудың бұл сұлбасы, алайда, бірін-бірі жоққа
шығаратын болып есептелмейді. Дамудың соңғы он жылдықтары олардың жақындаса
түскенін көрсетеді, өйткені біріншіден, бірде-бір үлгі басқаларының алдында
артықшылыққа ие емес және екіншіден, ұлттық экономикалар үшін әмбебап болып
табылмайтыны расталады.
Мысалы, тектес компаниялардың түрлендіру үдерістерін өздеріне қосатын
ағылшын-американ үлгісінде, корпорациялық үлгіні жүзеге асыру, жиі
басқыншылық қосылулар және жұтылулар да (кейбір бағалаулар бойынша, барлық
бірлестіктердің 50%-на дейін) бірге жүреді. Алайда жапон корпорацияларына
мұндай әрекеттер тән емес. Фирма аралық қарым-қатыстарды үлгілеу мұнда
өзінің жіктелу тобында тұрақты серістестік қатынасқа негізделді.
Алайда соңғы кезде Жапонияда корпорация үшін банк кредитінің пайызы
төмендеуде. Кейбір талдампаздар бұл жағдайды жапон үлгісін ағылшын-американ
үлгісіне қайта бағдарлауға себеп ретінде түсіндіреді. Бәлкім, мұндай
қорытынды жасау асығыстық болар.
Жапон-герман үлгісіндегі басты кемшілік - инсайдерліктің орынсыз
көріністерін нивелирлеумен байланысты жоғары шығындар. Бас банкі тарапынан
қатты бақылаумен қоса жүретін Жапонияның банк-өнеркәсіп топтарында үзақ
мерзімді серіктестік қарым-қатынастарды орнату, менеджерлік баідылау
мәселесының қауіптілігін болдырмауға мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, жапон-герман үлгісі ұзақ мерзімді жоспарлар мен
бағдарламаларды іске асыратын компания үшін артықшылықты болады. Топта
қатысушылардың болашақ өзара қатынастық уәждемесі күшті, ал ағылшын-
американ үлгісінде қор нарығының маңызды рөлі, бірінші кезекте, қысқа
мерзім кезеңінде компания құны мен оның табыстылығын арттыруға бағытталған
әрекетті ынталандырады. Жапон-герман үлгісіндегі банк секторы мен өнеркәсіп
өзара қатынасының жақындығы лайықты бәсекелестікті бағалауға мүмкіндік
бермейді, демек, өнеркәсіптің дамуына кедергі келтіреді.
Дж. Стиглиц американ жүйесін мәселелі реформалау барысында тек
кұрделене түсетін өмірге қабілетсіз деп бағалауға ынталы.
Алайда негізінде онымен таласуға болады. Өзінің құрылу сипаты бойынша
ағылшын-американ үлгісімен басқару жүйенің жоғары икемділігін қолдауға,
компанияны сыртқы орта икемділігі не бейімдеуге, жаңартпашылықпен және
жобаларды ұзақ мерзімді қауіп-қатерге ыңғайлауды көздеген. Жапон-герман
үлгісі компания үшін факторлардың ірі ішкі, әрі сыртқы үлкен тұрақтылығы
сипатталады, мұнда банкроттыққа қауіптілік төмен, мүдделіктер мен қарсы
тұру жанжалдары шамалы.
Ягни екі үлгінің де әрі оң, әрі теріс жақтары бар. Екеуін де мойындамау
— дұрыс емес. Бұл үлгілер қолданылатын елдер қоғамдарының тек ділдік
ерекшеліктерін ғана басшылыққа алумен бірге әлемдік өркениеттің дамуына
бағытталуын ескере отырып, олардың келешекке арналған қоса атқару теориясын
құрған дұрысырақ болар еді. Солай бола тұрса да, осыған орай Жүйелеп
жіктеудің 16 заңына назар аударған жөн: Жоқтан жобаланған кез келген
күрделі жүйе, тиімсіз және жетілдіріле түсуге жатпайды. Өзін ақтайтын
қарапайым жүйенің құрылуына сүйене отырып, бәрін қайтадан бастау қажет.
Сонымен бірге, екінші жағынан, менеджмент жөніндегі жапон маманы Кэнси
Омэнің пікірі бойынша: Егер бәсекелестер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz