Кластерлік жүйенің дамуы мен теориялық аспектілері
КІРІСПЕ 3
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Өндірістік кластер . ұғымының экономикалық негізі және аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістемелік негіздері 5
1.2. Өнімнің ішкі кешенінің кластерлік жүйедегі орны 25
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КЛАСТЕРДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ 32
2.1.Оңтүстік Қазақстан облысында мақта кластерінің қазіргі жағдайын талдау 32
2.2.Мақта кластерінің негізі . шаруа қожалықтарын қолдау жолдары 42
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА КЛАСТЕРЛЕР ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 50
3.1. Агробизнестегі кластер . бәсеке қабілеттілікті арттыру тәсілі 50
3.2. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығын жетілдіру жолдары 55
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 66
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Өндірістік кластер . ұғымының экономикалық негізі және аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістемелік негіздері 5
1.2. Өнімнің ішкі кешенінің кластерлік жүйедегі орны 25
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КЛАСТЕРДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ 32
2.1.Оңтүстік Қазақстан облысында мақта кластерінің қазіргі жағдайын талдау 32
2.2.Мақта кластерінің негізі . шаруа қожалықтарын қолдау жолдары 42
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА КЛАСТЕРЛЕР ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 50
3.1. Агробизнестегі кластер . бәсеке қабілеттілікті арттыру тәсілі 50
3.2. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығын жетілдіру жолдары 55
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 66
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына қосылуға тиіс. Біз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз.
Қазір сала жаңа кезеңнің табалдырығында тұр, бұл кезең ашық экономика және тағам өнімдері саудасының әлемдік жүйесі жағдайында оның тиімді дамуын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл әсіресе алдағы кезде БСҰ-ға кіруге байланысты өзекті болып отыр. Біз үшін басты басты міндет – халықаралық саудадағы құқықтың кемсітушілігін болдырмау және азық-түлік қауіпсіздігі мен ел аграрлық секторының тиімді даму мүмкіндігін сақтай отырып, тауарлар мен қызметтердің әлемдік нарығына нақты қол жетімділігі қамтасыз ету.
Яғни , кластер жүйесін экономика секторының басымды жеті бағытына енгізу жоспарланған. Негізгі экономиканың басымды секторлары мұнай-газ, ауыл шаруашылығы (мақта кластері, күріш кластері, өсімдік май кластері), қара және түсті металлургия және т.б. салалар.
Қазір сала жаңа кезеңнің табалдырығында тұр, бұл кезең ашық экономика және тағам өнімдері саудасының әлемдік жүйесі жағдайында оның тиімді дамуын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл әсіресе алдағы кезде БСҰ-ға кіруге байланысты өзекті болып отыр. Біз үшін басты басты міндет – халықаралық саудадағы құқықтың кемсітушілігін болдырмау және азық-түлік қауіпсіздігі мен ел аграрлық секторының тиімді даму мүмкіндігін сақтай отырып, тауарлар мен қызметтердің әлемдік нарығына нақты қол жетімділігі қамтасыз ету.
Яғни , кластер жүйесін экономика секторының басымды жеті бағытына енгізу жоспарланған. Негізгі экономиканың басымды секторлары мұнай-газ, ауыл шаруашылығы (мақта кластері, күріш кластері, өсімдік май кластері), қара және түсті металлургия және т.б. салалар.
1. Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім. 2001. - 96 б
2. ҚР 2003-2005жж. Индустриалды-инновациялық дамуының стратегиясы- Астана, 2003 б.
3 Ахметов Р. Совершенствование структуры управления регионалыюго
АПК // АПК: экономика, управление, 2003, №2, б12-19.
4 Әбділдин С. Агробизнесті үйымдастыру. А.: Қазұлтагру, 2001. - 456 б.
5 Друкер П. Эффективный управляющий. Москва, 1984. – 266б.
6 Злобин Е.Ф. Управление агропромышленным холдингом. М.:
АгриПресс, 2001, 78-79б.
7 Иманбердиев Б.Ж. Модели и методы управления динамичным
развитаем экономики. А.: "Экономика", 1999. - 191 б
8 Куватов Р.Ю. АПК: Новые условия хозяйствования. А., 1991. - 334 б
9 Қалдыбаев О. Экономика предприятия (фирмы). Учебное пособие. А.:
"Санат", 1997.-224 б.
10 Макулова А.Т. О моделировании принятия управленческих решений в
условиях агрорынка // Вестник сельскохозяйственных науки Казахстана,
«Бастау», 2002, №5,. 23-25.б
11 Макин Г. Организация управления в АПК в современных условиях //
АПК: экономика, управление. М., 1999, №1, 26-32.б
12 Макаренко М.В. Производственный менеджмент. Москва, 1998. - 277 б
13 Нурманов А.А. Совершенствование государственной финансовой поддержки аграрного сектора экономики Казахстана в условиях ВТО // Вестник Т. Рыскулова. №4. 2005.- С. 287 - 289.
14 Нурмухамедова Ш.С. Организация управления производством и сбытом
сельскохозяйственной продукции в АПК региона. Москва, 2001. - 173 б
15 Репп Х.О. Управление в агропромышленном комплексе (вопросы
теории и практики). М.: ВНИИЭСХ, 1994.
16 Репп Х.О. Реформирование управления в АПК // Экономист, 1993, №9.
. 8-12.б
17 Куралбаева А.ПІ. Повышение эффективности хлопководства в условиях рыночной экономики. Диссер. к.э.н. Алматы, 1999. - 109 б
18 Калиев Г.А., Сатыбалдин А.А., Турсунов С.Т. Казахстан: рынок в АПК.
А.:Кайнар, 1994. -318б.
19 Подольский Л.И. Землеустройство: общественно-экономическая теория.
Алматы, 2000.-297 б
20 Перспективы кластеров в ЕЭП. «КАЗИНФОРМ», Астана от 23 февраля 2005.
21 Петренко М.Я. и др. Экономика крестъянского (фермерского) хозяйства. А.: Кайнар, 1993. -368б.
22 Сагыбалдин А.А. Теоретические аспекты развития форм собственности
и организации производства в сельском хозяйстве // Вестник сельско-
хозяйственных наук, 1992, № 8,22-26.б
23 Сагадиев К.А. Современные проблемы использования ресурсов в
сельском хозяйстве // Исследования, результаты, 1999, № 1. 25-29б
24 Сулейменов Ж.Ж. Управление аграрным сектором Казахстана в
условиях рыночных отношений. А., 2001. - 219 б
25 Сулейменов Ж.Ж., Успанова М.У. Аграрный сектор экономики
Казахстана в условиях глобализации // Саясат, декабрь, 2001ж,44-47б
26 Тажитаев К. Экономический механизм хозяйствования в аграрном
секторе. Дис.к.э.н. Алматы, 2001, с. 62-64, с. 85, с. 100-103. - 123 б
27 Ювица Н.В. Система управления промышленными предпрлятиями в
условиж рынка. Дис. д.э.н. Алматы, 2000, с 155-156. – б
28 Чаянов А.В. Организация сельского хозяйства. М.: Колос, 1993. - 274 с.
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім. 2001. - 96 б
2. ҚР 2003-2005жж. Индустриалды-инновациялық дамуының стратегиясы- Астана, 2003 б.
3 Ахметов Р. Совершенствование структуры управления регионалыюго
АПК // АПК: экономика, управление, 2003, №2, б12-19.
4 Әбділдин С. Агробизнесті үйымдастыру. А.: Қазұлтагру, 2001. - 456 б.
5 Друкер П. Эффективный управляющий. Москва, 1984. – 266б.
6 Злобин Е.Ф. Управление агропромышленным холдингом. М.:
АгриПресс, 2001, 78-79б.
7 Иманбердиев Б.Ж. Модели и методы управления динамичным
развитаем экономики. А.: "Экономика", 1999. - 191 б
8 Куватов Р.Ю. АПК: Новые условия хозяйствования. А., 1991. - 334 б
9 Қалдыбаев О. Экономика предприятия (фирмы). Учебное пособие. А.:
"Санат", 1997.-224 б.
10 Макулова А.Т. О моделировании принятия управленческих решений в
условиях агрорынка // Вестник сельскохозяйственных науки Казахстана,
«Бастау», 2002, №5,. 23-25.б
11 Макин Г. Организация управления в АПК в современных условиях //
АПК: экономика, управление. М., 1999, №1, 26-32.б
12 Макаренко М.В. Производственный менеджмент. Москва, 1998. - 277 б
13 Нурманов А.А. Совершенствование государственной финансовой поддержки аграрного сектора экономики Казахстана в условиях ВТО // Вестник Т. Рыскулова. №4. 2005.- С. 287 - 289.
14 Нурмухамедова Ш.С. Организация управления производством и сбытом
сельскохозяйственной продукции в АПК региона. Москва, 2001. - 173 б
15 Репп Х.О. Управление в агропромышленном комплексе (вопросы
теории и практики). М.: ВНИИЭСХ, 1994.
16 Репп Х.О. Реформирование управления в АПК // Экономист, 1993, №9.
. 8-12.б
17 Куралбаева А.ПІ. Повышение эффективности хлопководства в условиях рыночной экономики. Диссер. к.э.н. Алматы, 1999. - 109 б
18 Калиев Г.А., Сатыбалдин А.А., Турсунов С.Т. Казахстан: рынок в АПК.
А.:Кайнар, 1994. -318б.
19 Подольский Л.И. Землеустройство: общественно-экономическая теория.
Алматы, 2000.-297 б
20 Перспективы кластеров в ЕЭП. «КАЗИНФОРМ», Астана от 23 февраля 2005.
21 Петренко М.Я. и др. Экономика крестъянского (фермерского) хозяйства. А.: Кайнар, 1993. -368б.
22 Сагыбалдин А.А. Теоретические аспекты развития форм собственности
и организации производства в сельском хозяйстве // Вестник сельско-
хозяйственных наук, 1992, № 8,22-26.б
23 Сагадиев К.А. Современные проблемы использования ресурсов в
сельском хозяйстве // Исследования, результаты, 1999, № 1. 25-29б
24 Сулейменов Ж.Ж. Управление аграрным сектором Казахстана в
условиях рыночных отношений. А., 2001. - 219 б
25 Сулейменов Ж.Ж., Успанова М.У. Аграрный сектор экономики
Казахстана в условиях глобализации // Саясат, декабрь, 2001ж,44-47б
26 Тажитаев К. Экономический механизм хозяйствования в аграрном
секторе. Дис.к.э.н. Алматы, 2001, с. 62-64, с. 85, с. 100-103. - 123 б
27 Ювица Н.В. Система управления промышленными предпрлятиями в
условиж рынка. Дис. д.э.н. Алматы, 2000, с 155-156. – б
28 Чаянов А.В. Организация сельского хозяйства. М.: Колос, 1993. - 274 с.
КІРІСПЕ 3
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Өндірістік кластер – ұғымының экономикалық негізі және аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістемелік негіздері 5
1.2. Өнімнің ішкі кешенінің кластерлік жүйедегі орны 25
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КЛАСТЕРДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ 32
2.1.Оңтүстік Қазақстан облысында мақта кластерінің қазіргі жағдайын талдау 32
2.2.Мақта кластерінің негізі - шаруа қожалықтарын қолдау жолдары 42
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА КЛАСТЕРЛЕР ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 50
3.1. Агробизнестегі кластер - бәсеке қабілеттілікті арттыру тәсілі 50
3.2. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығын жетілдіру жолдары 55
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 66
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына қосылуға тиіс. Біз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз.
Қазір сала жаңа кезеңнің табалдырығында тұр, бұл кезең ашық экономика және тағам өнімдері саудасының әлемдік жүйесі жағдайында оның тиімді дамуын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл әсіресе алдағы кезде БСҰ-ға кіруге байланысты өзекті болып отыр. Біз үшін басты басты міндет – халықаралық саудадағы құқықтың кемсітушілігін болдырмау және азық-түлік қауіпсіздігі мен ел аграрлық секторының тиімді даму мүмкіндігін сақтай отырып, тауарлар мен қызметтердің әлемдік нарығына нақты қол жетімділігі қамтасыз ету.
Яғни , кластер жүйесін экономика секторының басымды жеті бағытына енгізу жоспарланған. Негізгі экономиканың басымды секторлары мұнай-газ, ауыл шаруашылығы (мақта кластері, күріш кластері, өсімдік май кластері), қара және түсті металлургия және т.б. салалар.
Қазақстан табиғи ресурстарға бай ел болғандықтан, экономикаға кластер жүйесін енгізу тиімді болып табылады. Әсіресе кластер жүйесін ауыл шаруашылығы саласына енгізу мәселесі бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының маңызды проблемаларының түйіні. Себебі, біртұтас әміршіл мемлекет ретінде КСРО – ның өмір сүруін тоқтатуы, бұрынғы республикалардың орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы осы елдердің тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ету, жалпы агроөнеркәсіп кешенін дамыту, ауыл шаруашылығында әлеуметтік және саяси жаңартуларды жүзеге асыру қажеттілігі тұрғаны белгілі. Еліміз нарықтық экономикаға өткеннен соң артта қалған ауыл шаруашылығын, агроөнеркәсіп кешенін дамытуға көптеп көңіл бөле бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында Республика Үкіметінің алдына келесідей міндет қойы, яғни онда былай деген болатын: " Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін үздік халықаралық тәжірибелерді негіздеуіміз қажет. Соның бір мысалы, индустрияны дамытуға кластерлік тұрғыдан келу бола алады."
Елімізде кластерді ең адымен астық, мақта өндірістерінде дамытуға болады, әрі мұндай тәсілді мал шаруашылығында да сапалы дайын өнім шығару мақсатында қолданып көру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері - Оңтүстік Қазақстан облысында экономиканы кластерлеудің мүмкіндіктері мен экономикалық мақсаттылығын бұл аймақты экономикалық дамытудың болашақ бағыты болып, аймақтағы өндірістік кешендері зерттеу
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай мәселелерді шешу қарстырылады:
- экономикалық кластерлер маңыздылығы мен түсініктерін айқындау және олардың аймақтық экономикадығы орны мен сипаттамаларын анықтау;
- аймақтық экономиканы кластерлеудің шетелдік іс-тәжірибелерімен танысу, сараптау;
- қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында аймақтың бәсекеге қабілеттігін арттырудың тиімді құралы ретінде, аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістемелік негіздерін қарастыру;
- экономикалық кластерлерді Оңтүстік Қазақстан аймағында құрудың алғы шарттарын айқындау, оның экономикадағы кластерлеу артықшылықтарын бағалау;
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде кластерлік жүйені пайдалану мен бәсеке қабілеттілікті арттыру тәсілдерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспе, 3 тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Өндірістік кластер – ұғымының экономикалық негізі және аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістемелік негіздері
Қазақстан Республикасы бұл қарым қатынастарда ең соңғы орында емес. Соңғы жылдардағы республика экономикасының дамуы жоғары экономикалық өсу қарқынымен, 10%тен жоғары жалпы өнімді шығарумен сипатталды. Жалпы өнімнің жартысынан көбірегі мұнай шикі затының мен мұнайдың өңделген өнімдері, реңді металдар және бидайды экспорттау үлесіне жатады. Мұның түсіндірілуі осы өнімдерге сұраныстың өсуі, экспорттау үлесі және осы өнімдерге әлемдік бағалардың өсу факторына байланысты болады. Сондай-ақ, күтіліп отырған ішкі нарық ролінің көбеюі, сыртқы жағдайды есептегенде және әлемдік нарықтағы мұнай бағасының өсуінің ерекше динамикасы, Қазақстан экономикасының дамуының анықтаушылары болып табылады. Қазір экономиканың өсуінің жартысынан көбірегі сыртқы факторға байланысты, немесе жоғары экспорт табысының әсерімен түсіндіріледі.
2007 жылы сырқы сауда айналымының көлемі Оңтүстік Қазақстан облысында 2416,5 миллион АҚШ долларын құрады. Бұл көрсеткіш 2006 жылмен салыстырғанда 137,5%-ке артты, соның ішінде экспорт пен импорт, сәйкесінше 1425,3 және 991,2 миллион АҚШ долларын құрады, бұларды 2006 жылмен салыстырғанда сәйкесінше 131,7% және 146,9%-ке артты (Кесте 1). Оңтүстік Қазақстан аймағының экономикасын соңғы жылдардағы негізгі дамыту бағыттарыда энергия алып жүрушілер мен мақтаны өңдеу өнімдеріне әлемдік бағаның өсуіне тәуелді болады. Қызмет жүргізіп жатырған өнім беруші кәсіпорындардың өндірісінің болашақтағы өсуі, олардың әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттігін жоғарылату нәтижелеріне байланысты болады. Бұл ішкі нарық сұранысын қанағаттандыру қатынасын отандық өндірушілер ықпалына бұруды көздейді. Мұндай жағдайда аймақтық экономика тұрақтылығы, әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілікке табысты қолайлылық жағдай орнатуына тәуелді болады. Әр аймақ басқа аймақтарға қарағандағы өзінің жеке артықшылықтарын ұтымды пайдалануы керек және меншікті жекеленген экономикалық кластерлерінің тұрақты дамуына жол ашу қажет.
Жаңа экономикалық даму бағыты қазіргі күні Оңтүстік – Қазақстан облысы өнеркәсібінде анығырақ байқалады. Фармацевтикалық өнімдер, мұнайды қайта өңдеу өнімдері және мақташылық өнімдерінің облыстағы өндірілу деңгейі Республиканың орташа деңгейінен анағұрлым жоғары, немесе бұл өнімдерді жеке шығару сипаттамасына ие.
Дамыған Кеңестік дәуірі кезінде Оңтүстік – Қазақстан облысы экономикасы, одақтық еңбек бөлінісі, кен өндіру өнеркәсібі және химиялық өнеркәсіп, қорғасын зауыты және фармацевтика заман талаптарына жауап берген еді. Сондықтанда, Қазақстанның экономикасын дамыту қазіргі күні аймақтық жаһандану жағдайында өзінің бәсекеге қабілеттілік артықшылықтарын, технологиялық және жұмысшы әлеуетін жүзеге асыру үшін экономикада және жұмысшы күштері бойынша бәсекеге қабілеттілікті орнатуға көмектесетін ең алдыңғы қатарлы технологияларға жол ашу керек. Сондай құралдардың бірі болып аймақты дамытуда кластерлік бағытты жүргізу болып табылады.
Кесте 1– Оңтүстік – Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер
2005
2006
2007
2007жыл
2006жылға % есебінде
Өнеркәсіптік өнім (млн.тг)
127271,4
141056,7
169271,4
105,5
Ауыл шаруашылық өнімі(млн.тг)
10767,9
110221,4
113762,9
103,4
Жүктерді тасымалдау (мың тонн)
63346,8
65241,5
66676,8
102,2
Бөлшек тауар айналымы (млн.тг)
4378,9
47677,6
52969,9
111,1
Сыртқы сауда айналымы (млн. АҚШ долл.)
1016,5
1756,6
2416,5
137,5
Экспорт (млн. АҚШ долл.)
1025,3
1282,3
1425,3
131,7
Импорт (млн. АҚШ долл.)
374,3
674,3
991,2
146,9
Негізгі капиталға инвестиция (млн. тг.)
66149,8
88154,8
110634,3
125,5
Табысты тұрғындарға шаққанда (тенге)
64427
104427
142335
136,3
Бір жұмысшының орта айлық жалақысы (тенге)
18905
27905
37059
132,8
Кәсіпорындардың дебиторлық борышы (млн.тг)
97786,9
98090,9
99169,9
101,1
Кәсіпорындардың міндеттемелері бойынша қарыздары (млн.тг.)
130182,3
190182,3
278236,8
146,3
Аймақ экономикасын дамытуда кластерлік бағытты қолдану жөнінен ғылыми басылымдар көздеріне шолу жүргізілгенде, ғылыми әдебиеттерде Қазақстан экономикасын дамытуда кластер түсінігі экономикалық категория есебінде және басқару объектісі ретінде жеткілікті дәрежеде зерттелмегендігін көрсетеді. Алғашқы кластер түсініктері шетелдік әдебиеттерде ғана кездеседі. Осы түсініктерді өзіне ыңғайлы мағынадағы терминдермен салыстырғанда, қалыптасқан кластер анықтамасының шығу тектері ажыратылатындығы білінеді. Ерекшелігі, бұл шығу тетіктері Ұлттық экономикадағы кластер түсінігінің пайда болуы мен аймақ экономикасында кластерді дамыту анықтамалары бір-бірімен қиылыспайды. Егер бизнесті сөз етсек, өндіріс технологиясы және бір өнімді шығару немесе бір түрдегі өнімдерді, немесе бір тұтынушы топ өнімдерін шығару ауданында, кластер түсінігі жайлы ой туындатуда өнімнің өзіндік құнын, жаһандық тауар нарығында сатылу бағасы мен сұраныс көлемінің жүргізілуі деп анықталуы мүмкін еді. Қашанда өндірісті ұйымдастыру және тауарлар тобын сатудың әрқилы амалдарын атап көрсеткеніндей, жаһандық нарықта бір топтағы тауарларды сату және өндіру ауданында кластерлеу пікірі мемлекет саясатына сайып кетеді. Өнеркәсіпте бизнесті ұйымдастырудың әрқилы түрлерінің артықшылықтары туралы ой-пікірлер ертеде-ақ пайда болды.
Кластер түсінігін көптеген зерттеушілер қолданған, олар әрқилы салалар арасындағы технологиялық байланыс орнату мәселелерін зерттеу жүргізгенде қолданған, себебі ең соңғы өнім өндіруде кластерге әр түрлі саладағы өндірушілер араласқандығы белгілі.
Кластердің пайда болу себептерін қарастыру, бір жағынан қарағанда, тығыз технологиялық байланыс орнатуы кіші өндірушілер арасындағы байланыстардың жетілуінен деп қарастырады, ал екінші жағынан ұлттық немесе аймақтық артықшылықтарды іске асыру, сату мақсатында нақты елдегі экономика секторларындағы өзара байланыстағы кіші кәсіпорындар кластерлерін құру арқылы жүргізуі деп қарастырады. Инновация және оны өдіріске ендіру туралы әдебиеттерде француз ғаламдары кластер ұғымын және технологиялық байланыстарды қолайластыру маңызын нақтылап көрсеткен.
Сала арасындағы технологиялық байланыстар. Кластер ішінде әр түрлі саладағы кәсіпорындар қызмет жасайды, бірақ олар бір-бірімен технологиялық байланыста болады. Бұған дайын өнім шығарушы компания; өндіріс факторларын, қосалқы бөлшектер, құралдар-жабдықтар жеткізуші, сондай-ақ сервистік қызмет көрсетуші маманданған жабдықтаушылар; қаржылық институттар; қосымша өнімдерді өнімді өндірушілер және тағы басқалар жатады.
Аймақтардың бәсекелестік артықшылықтары сонымен қатар, жалпы экономикалық даму көрсеткіштерімен ғана емес, ал бір-бірімен байланысты сала топтарының бәсекелік артықшылықтарына да байланысты болады. Бір бәсекеге қабілетті сала, бір-бірімен тығыз қарым қатынас жасау барысында басқа саланың бәсекеге қабілеттігін арттырады. Мұндай салалар жиі, сатыпалушыларға тәуелді болғандықтан, олар тарапынан тауар мен қызметтерге талаптардың қойылуына байланысты болады. Елде мұндай талаптардың болуы, сала-жабдықтаушыларының бәсекеге қабілеттігінің жоғарылауын анықтаушы қажетті факторға айналады.
Бәсекеге қабілетті сала өзімен байланыс жасаушы басқа компанияларды, шығарылған өнімдерге қатаң талаптар арқылы, инновациялық айырбастау негізінен технологиялық қолдаулар көрсетулер арқылы, өзінің соңына тартады. Осыған байланысты, бұл процесстің орындалуы және де кері бағытта да жүруі мүмкін екендігін атап көрсету керек. Бәсекеге қабілетті емес сала, егерде ол сатып алушы ролін ойнайтын болса, басқа салаларды өзіне тартуы мүмкін.
Аймақтық кластерлеудің ғылыми негіздерін қалауда Альфред Маршаллдың көп еңбегі сіңді, атап айтқанда, оның Ұлыбританияның өндірістік аймақтарын зерттеуде, өндірісте бизнесті ұйымдастырудың әртүрлі формаларының артықшылықтары жөніндегі ойлары, сондай-ақ Е.Дахменнің аймақтық өндірістік кешендерінде тарату және дамыту блоктары жөнінде зерттеулері және Л.Г.Мэтсонның кластер ішіндегі өндірістік қуатты біргелікті және бір-бірімен байланысты қолдану жөніндегі зерттеулері үлкен үлес қосты.
Тұтасымен елдегі немесе әкімшілік аймақтағы кластерлер жүйесін, бір кластердің өндірістік кешенді өнім өндіруде бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етуі және экономикалық, қаржылық мәселелердегі және кластердің болашақ дамуындағы кластерді басқару органдарының байланыстарына толық талдауды М.Портер жасады. М.Портердің іс-тәжірибелік өңдеулерінде кластердегі салалардың арасындағы шикізаттық байланыстары мәселелері талданады.
Негізгі мәселеміз, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев тарапынан қойылған, дүниежүзілік сауда ұйымына тең құқықты мүшелікке ие болып және әлемнің экономикалық дамыған 50 елі қатарына кіру, аймақтық экономиканың тиімділігін арттыруды талап етеді. Мұның үшін әр бір аймақ өзінің басқа аймақтарға қарағандағы ерекше артықшылықтарынан пайдалануы керек және өзінің экономикалық кластерлерін дамыту үшін жаңа мүмкіндіктерін құру керек.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында және оның аймақтарында кластерлеу алғышарттары мен мүмкіндіктерін анықтау туралы мәселелерін өңдеу соңына дейін толық қамтылғаны жоқ, сондай-ақ кластерлік бағыт негізінде әкімшілік және экономикалық аймақтарды болашақта экономикалық дамытудың мәселелері толық шешілгені жоқ.
Қазақстан Республикасы аймақтарына инвестициялық тартымдылықты және бәсекеге қабілеттікті арттырудың болашақ бағыты аймақты экономикалық кластерлеудің өзекті мәселелері болғандықтан, соның ішінде Оңтүстік – Қазақстан аймағын кластерлеу біздің зерттеу жұмысымыздың негізгі бағыты болып табылды.
Соңғы онжылдықтағы әлемдік тәжірибеде аймақтық экономиканың әртүрлі сегментерінде кластерлердің құрылуы мен жұмыс жүргізуі жайында көптеген тәжірибелер жинақталды. Оларды біріктіретін басты жол – кластерлер өзінде де, сондай-ақ экономиканың аралас секторларында да синергетикалық күш әсерінде еңбек өнімділігінің өсуі жатыр. Сондықтанда, кластерлік қызметті тиімді жүргізуші аймақтар динамикалық өркендеуде жоғары көрсеткіштерге ие, ал кластертерлеу олардың экономикалық дамуының болашақ негізгі бағытының бірі болып табылады.
Аймақтар тарапынан кластерлік даму технологияларын қолдану кәсіпорындар, мемлекет және білім беру ұйымдары ара қатынастарының тиімді жүргізу механизмі тетіктерін құруға бағытталуы мүмкін. Жұмыс нәтижесі аймақтық билік және басқару органдарына, ғылыми және білім беру ұйымдарына, сондай-ақ және аймақ кластеріне қатысуына мүмкін басқа да қатысушыларға бағытталады. Жұмыстың басты бағыты – Оңтүстік Қазақстан облысында аймақтық экономиканы дамытудың инновациялық бағыты ретінде, жаһандану жағдайында әлемдік нарықта оның бәсекеге қабілеттігін арттыру, инвестициялық тартымдылықты және тұрғын халықты еңбекпен қамтуды қамтамасыз ету үшін, аймақтық экономиканы кластерлеу қажеттілігін дәлелдеу. Осыған байланысты, аймақтық деңгейде келесі жағдайларды негіздеу керек:
- экономикалық кластер ұғымын анықтауда, оны аймақты толығымен, және де кластер қатысушыларының бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатындағы инновациялық даму бағдарламасымен біріктірілген, бәсекелес кәсіпорындар мен ұйымдардың тұрақты аймақты-салалық әріптестік түріндегі ерекше экономикалық байланыс ретінде орнықтыру;
- аймақтық кластерлеу жағдайы мен жалпылама концепциясын өңдеуге көмек беретін, аймақтық бәсекелік артықшылық теориясына негізделген, аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістері мен бағыттарын құру;
- аймақтық экономиканы кластерлеудегі шетелдік іскерлік тәжірибелерін жинақтау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының бәсекелік артықшылықтарын бағалау негізінде, облыс экономикасының негізгі секторларында кластерлеу мүмкіндіктерін қалыптастыру;
- Оңтүстік Қазақстан облысы аймағында кластерлерді құру үшін, тартымды инвестициялық және инновациялық ауа-райына ие, кіші кәсіпкерлік және тұрғын халықты жұмыспен қамту және салалық инфрақұрылымды дамыту негіздері қарастырылған аймақтық экономикалық ортаны дамыту жағдайларын қалыптастыру;
- салық салу, жерді пайдалану, білім және ғылым, инвестиция, кластер жобалары бағыттарында кластердің бәсекеге қабілеттігін арттыруға жағдай туындататын аймақтың бастамаларын ұсыну;
- жақын және ұзақ болашақтағы Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта кластері және әлеуметтік-экономикалық кешендерінің даму байланыстарын негіздеу және бекіту;
- облыстың болашақтағы әлеуметтік – экономикалық дамуына кластерлеудің әсерлері мен ықпалдарын анықтау.
Сондықтанда, кәсіпорын және фирмалардың өнімділігін арттыру негізінде өмір сүру деңгейін қолдау және көтеруге мақсатталған – аумақты дамытудың негізгі стратегиялық мақсат жүргізіледі. Аймақтардың осындай мақсаттарды жүргізуі үшін бизнестің бәсекеге қабілеттігін анықтайтын, кәсіпкерлік ауа-райын қалыптастыру керек. Бәсекелік қабілеттікті арттыруға негізделген ықпалдарды жүргізу бір салада ғана емес, ал кластерде тұтасымен жүргізілуі, яғни фирмалардың, салаға қатысты жабдықтаушылардың және институттардың географиялық орналасуына қарай жүргізілуі керек, бұл басқа бір елдерде, георграфиялық аймақтар мен қалаларда ерекше ролді атқарады.
Жоғарыда берілген кластер түсініктері, өндіріс күштерін дамытудағы отандық әдебиеттердегі аумақтық-өндірістік кешен түсініктерімен сәйкес келеді. Кластер мен аумақтық-өндірістік кешен негізгі айырмашылықтары тиісінше ұйымдастыру және басқару факторларын қолдану арқылы бәсекелік артықшылықты туындатуды негізге ала отырып, кешендіктен кооперацияға және бәсекелесуге ауысуымен ұғынылады.
Аймақтық экономиканы дамытудың жаңа бағдарламаларына сәйкес, жаһандық экономика аймақтық экономикалар арасындағы байланыстар жүйесі деп түсіндіріледі. Шындығынан аймақтар абстракты әлемдік экономикамен байланыспаған, ал нақты аймақтармен тура экономикалық байланыс орнатқан, немесе халықаралық сауда ұйымдарымен, қаржы институттарымен, трансұлттық корпорациялармен байланыс орнатқан.
Отандық және шетелдік ғылыми әдебиеттеріндегі берілген аймақтық кластер түсінігінің әралуан мағынада болуы, зерттеу жұмысының мақсатына қарай аймақтық экономикалық кластер деп – кластер қатысушыларының және аймақтың тұтасымен бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатындағы инновациялық даму бағдарламасымен біріктірілген, тұрақты түрдегі аймақты-салалық әріптестік бәсекелестік кәсіпорындар мен ұйымдардың ерекше экономикалық қатынастары деп келтіруге болады.
Соңғы жылдары кластер кәсіпорындарын зерттеуге қызығушылық дамушы елдерде ерекше артты. Бір жұмыстарда кластерлерді өнеркәсіптік аудандар, немесе индустриальды аудандар (industrial districts) деп атаған. Бұл атаулар көбінесе, итальяндық әдебиеттерде мамандану және фирма аралық еңбек бөліністері шектерінен шыққан кездегі кәсіпорындардың бірігу қызметін атайды.
Атаулардың кеңірек қолданылуы желілер бизнесін ұйымдастыру салаларын зерттеуде кездеседі. Бұл түсініктердің артықшылықпен қолданулары, қашан кәсіпорындардың бірігуіне сыртқы экономика әсерлері, басқа тәжірибелердің таралуы және біргелікті қозғалыс әсерлеріне қарағанда төмен маңыздылыққа ие болған кездері қолданылады. Мұнда, сонымен бірге географиялық тұрғыдағы қатысушылардың шоғырлануын талап етпейді. Кәсіпорындар кластері және желісі түсініктерін ажырата білу керек. Желі ұғымы жалпы ортақ мәселелер, ұжымдық тиімділікке және жаңа нарықты игеруге бағытталған, бірін-бірі толықтыруға қосымша маманданған орташа топтағы фирмалардың жалпы мақсатқа жетудегі байланыстары мен бағыттарын жатқызамыз. Ал кластердегі кәсіпорындар қызметін салалық және географиялық тұрғыдағы, бір-біріне байланысты немесе толықтырушы тауарларды біркелікті күш біріктірумен өндіретін, фирмалардың бірігіп қарым қатынас жасауын көрсетеміз. Кластер кәсіпорындары, егерде олар өздеріне байланыс жасаушы барлық экономикалық субъектерді біріктірсе, олардың тиімділігі мен өміршеңдігі белгілі дәрежеде артады. Қатысушылардың ішінде ерекше келесілерді атап көрсету керек: шикізаттар мен қондырғылармен жабдықтаушылар; кіші және орта кәсіпорындардың тауарлары мен қызметтерін тұтынушылар; лицензиялау және бақылау лабораториялары (жекеменшік, сондай-ақ мемлекеттік); өндірістік ассоциациялар; консалтингтік ұжымдар; ғылыми және білім беру институттары, сондай-ақ аймақтық билік органдары мен әрқилы қаржылық институттар жатады.
Кластер кәсіпорындарын бір кездері ойлар бойынша келісімдік байланыстардың құрылуымен қарастырады. Компанияны дамытуда ішкі фирмалық салым салу, жаңа ұйымдастырылған түрде қаржыландыру тиімдірек жүреді деп есептелінеді.
Тәжірибелік және теориялық жоспарда кластерге деген қызығушылық жоғарыдағы көрсетілген аймақтық экономикадағы факторлардың жинақтылық бағыттары мен өзгерістері ынталандырады. Негізінде кластер теориясы да, тәжірибесі де әлі толығымен жасалынбаған. Экономистерде бұл жөнінде қазіргі күнде жауапқа қарағанда, сұрақтар әлі де көбірек.
Аймақтық кластер жөнінде айтқанда, бұл құбылыстың әлеуметтік маңыздылығына ерекше көңілді аудару керек. Кластер жалпы экономикалық қызығуына байланысты адамдардың қоғамдасуы арқасында құрылады. Мұнда барлық адамдардың бір аумақта жасауы міндетті емес. Бірақ та, бұл қоғамдастық тұрақтылыққа ие болуы үшін, жалпы аумақта өмір сүруіне байланысты, бірқатар адамдар тобы болуы керек. Бұл жағдайдағы кластер – экономикалық реттеуші ретінде ұлттық шекаралардың жұмыс жүргізбей тұрған кездегі, дауасыз халықаралық бәсеке жағдайындағы өмір сүруі үшін өзіндік ұйымдастырылған қоғамдастықтың бір түрі болып табылады. Экономикалық өркендеу үшін аймақта жетерлі дәрежеде кластерлерге ие болуы керек. Аймақта кластерлердің болмауы, аумақтың құлдырауына әкелуі, сонымен бірге, тұрғылықты халқынан айырылып қалуына да әкелуі мүмкін. Мұнда баламалы тұрғыда басқа аймақтардан немесе елдерден белсенді халық иммиграциясын жүргізуі мүмкін. Аймақтағы дәстүрлі компаниялар бұл мәселелерді уақтынша жекелей шешуі мүмкін, себебі жұмыспен қамту мәселесін олар толықтай шеше алмайды.
Кластердің маңызды активтерінің құрамына тез әсерлі, айқын емес, қалыптаспаған білімді сияқты терминдерді кіргіземіз. Сондықтанда, кластердің басты капиталы – бұл адамдық капитал. Адам қорларының жоғары деңгейде жинақталуы, кластердің бәсекеге қабілеттілік артықшылықтарының ең негізгісі болып саналады. Осылардан келіп, адам қорларының қажетті жинақталу деңгейінің қасиеттерін анықтауға болады:
- берілген сала бойынша мамандарды жетерлі дәрежеде ұстап тұра алатын және өзіне тарта алатын, дамыған жергілікті еңбек нарығының болуы;
- дамыған еңбек нарығында қарсылас бәсекелестік жағдай туындауы: іскер мамандар жақсы жұмыс орны үшін, ал жұмыс берушілер жақсы маман тартуға ұмтылатын бәсекелес жағдайының орнауы;
- технологиялардың қайнар көздерін үйрететін, іс-шаралардың жүргізілуі (тренинг, семинарлар, т.с.с);
- сол белгіленген салаға маманданған ғылыми-зерттеу ұйымдарының болуы;
- белгілібір дәрежедегі теоретик ғалымдар, тарихты және дәстүрді білушілер, сыншылар, журналистер, коллекционерлер, сынақ жүргізушілер, тұтынушылар т.с.с болуы;
- аймақтың жоғары дәрежедегі белсенділері: білімді басқарушы ұйымдастырушылардың болуы;
- салаға байланысты аймақтық дәстүр мен отан сүйгіштік бастамаларды алып барушылардың болуы;
- беделді іскерлік қоғамдастықтың болуы;
- ұлттық және халықаралық дәрежеде аумақта іскерлік, мәдениет және ғылыми дәрежедегі байланыстардың болуы керек.
Қазақстан Республикасында кластер ұғымы - салалық және географиялық тұрғыда заводтар, ұйымдар мен қызмет көрсетуші кәсіпорындардың шоғырласып жинақталып орналасуы дегенге келеді және бұл жақын аралықта пайда болды. Мысал ретінде ААҚ Қазақстан теміржолы кәсіпорнын келтіруімізге болады. Мұның құрамына негізгі өндірісінен (жолдар, локомативтері, құрамдары және үлкен станциялық шаруашылықтары) басқа жөндеу зауыттары, оқу және ғылыми зерттеу институттары, емханалар жүйесі, тұрмыстық қызмет көрсету бөлімдері т.с.с Қазақстан Республикасы аумағында бірыңғай біріккен теміржол кешенін құрап отыр.
Кластер салаларға қарағанда өзіндік географиялық шекаралануымен ажыралып тұрады және өзіне ресурстарды, тізбелілік жабдықталу және жүйелі білімдерді жатқызады, бұлардың бір-бірімен байланыстырылуы кластер үшін өте маңызды және байланыстар арқылы материалдық емес жағдайлар қалыптасады. Сонымен қатар кластерді түсінуде және салааралық аймақтық жүйе есебінде қолдануға болады. Аймақтардағы дәстүрлі түрде жоспарлау және экономикалық мүмкіндіктерді анықтаушы салалар көздері, аймақтағы кластерлеуде біріктіру ролін атқарады.
Әр аймақтың экономикасы географиялық ерекшеліктеріне, тарихи оқиғаларына қарай, инвестициялық тартымдылығы және жұмыс күштерінің құрылуына байланысты әрқилы құрылымдарға ие болады. Әрқилы аймақтарда экономика және әлеуметтік салалары бойынша араласуы әр түрлі болады. Әр аймақтың бәсекелік артықшылықтарын түсіну, сол аймақтың жоғарырақ дамыған саласының бәсекеге қабілеттігін бағалау арқылы білуге болады. Әрқандай аймақ қандайда бір салада бәсекелік артықшылыққа ие болуға талпынады, бұл сол аймақтың тартымдылық беделінің жоғарылауына және нарықта табысты болуына әкеледі.
Жаһандану нарығы жағдайында жоғары тиімділікке ие аймақтың экономикалық стратегиясын өңдеу, бар кезде жұмысшыларды оқыту және оларды дайындау, ғылыми және технологиялық мүмкіндіктерін жоғарылату, халықаралық нарықта даму және сол аймақтың экономикалық көтерілуін қамтамасыз етіп отырады. Аймақтарды экономикалық дамытудың жаңа бағыттары өткен дәстүрлі бағыттармен салыстырғанда өте көп өзгерістерге ие. Дәстүрлі бағыттың негізі болып аймаққа үлкен өндірушілерді тартуды жергілікті жеңілдік салықтық реттеу арқылы ынталандыру жатқызылған. Қазіргі күнде жаңа экономикалық даму кластерлікке негізделіп, жаһандық экономикада бәсекелестік орнатуды тиімдірек жүргізу мақсаты көзделуде.
Қазақстан Республикасында, сондай-ақ әлемдегі барлық елдерде ұлттық экономиканың және аймақтық экономиканың қазіргі таңдағы дамуы бәсекелестік қабілеттілікті арттыру арқылы даму ерекшеліктерімен сипатталады. Мемлекеттерде осы жағдайға сәйкес жаһандану үрдісі мен халықаралық аймақтандыру (Еуропалық Одақ т.с.с) процестерімен қатар аймақтық экономиканы кластерлеу үлгісіде даму үстінде. Ұлттық аймақтық шекаралар, экономикалық реттеу қызметтері мен экономикалық тосықтар бара-бара жоғалып жатыр. Аймақтардың Ұлттық үкіметтің саяси және экономикалық қолдауларына сүйенуі азайып, өздігіне сенімділікпен алға қадам басуы, жергілікті қорларды біріктіру және топтастыру, экономикалық субъекттер арасындағы бәсекелестікті нығайту арқылы, кәсіпорындар қызметін дамыту, экономикалық өркендеу, аймақты дамыту мүмкіншіліктерін айқындап, осы жолдар арқылы жүру қажеттілігі туындап отыр. Кластерлеу процесі - халықаралық және ұлттық деңгейден аймақтық дамыту деңгейіне тереңдеп еніп келеді.
Кластерлеудің өзіндік даму сатысында өзіне сыртта орындалып жатқан барлық қызмет түрлерін тартады, бұл құбылыс іргелі, сонымен қатар қолданбалы ғылыми-зерттеу жұмыстарына да қатысты. Осы бағытта бір уақытта жаһандану және аймақтандыру тенденцияларының басталатындығы айқындалады. Көптеген кластерлікте мұның түсіндірілуі, ресурстар мен өндірістік қуаттылықты арттыру сырттан тартылғандықтан аймақтық кластер ішінде ҒЗТКЖ (НИОКР) және көмекші қызметтер басты орындалуына байланысты болады. Сондықтанда аймақтық кластерлер қосымша құн тізбегін бастаушы топтарға бақылауды күшейтеді.
Қазіргі кездегі дамыған батыс елдерінің өндірісін 50 жыл бұрынғы жағдайымен салыстырғанда көптеген айырмашылықтар мен батыл өзгерістерді табуға болады. Айтарлықтай өзгерістерге материальдық және материальдық емес активтер арасындағы бағалылықтың аса ірі алшақтығы жатады. болу сенімділікті қамтамасыз етеді.
Аймақтық экономиканы кластерлеу әдістемесінің негізін қарастыруда барлық кластерлердің әртүрлілігіне қарамастан олардың жалпы сипаттамаларын атап көрсетуге болады:
- Инновация және қорлар мен қызметтерге жалпы қажеттілік, бұл тез жаңартудың негізгі жолы;
- Компаниялардың бір-бірімен жаңа мәліметтер және ойлармен алмасуы (мысалы, дамуды қамтамасыз ететін бірлескен зерттеу жұмысы);
- Басты жүргізуші фирманың болуы және оның жабдықтаушылар мен көмекші фирмалармен етене араласуы (мұндай араласу бірлесіп жұмыс жүргізуді күшейтіп, шығындарды азайтуға алып келеді);
- Мамандандырылған, білікті жұмыс күші нарығы (негізінде компаниялар арасында мамандардың қозғалыс көрсеткіші өте жоғары дәрежеде);
- Кластер компанияларының инфрақұрылымға жақын орналасуы (байланыс, көлік құралдары және жолдар).
Жалпы сипаттамалармен қатар, кластерлерді бір-бірінен ерекшелендіретін сипаттамалар да бар:
- Олардың орналасу жағдайлары және шекаралары аймақ сыртына, сондай-ақ шет елдерге асуы;
- Бір қатар кластерлер университеттер, технологиялық парктер және зерттеу институттарына жақын орналасуға тәуелді;
- Кластерге кіруші кәсіпорындардың әр түрлі болуы жәнеде әр қилы кластерлердің кәсіпорындарының әр қилы болуы мүмкін. Сондай-ақ әр түрлі кәсіпорындар әр түрлі тұтынуға ие (жылжымайтын мүлік, тұрғын үй құрылысы, көлік құралдары және жергілікті қызмет көрсету, т.с.с.);
- Кластерлердің өмір циклінің әр түрлілігі: бір кластерлер енді құрылып жатырса, екіншілері жоғарғы сатысында тұр;
- Аймақтың экономикалық дамуында кластерлерге әр түрлі факторлардың ықпал етуі (өндірістік шектелу, шоғырлана алмаудың тиімсіз әсерлері, т.с.с);
- Кластерлердің әр түрлі деңгейде дамуы: бір қатар кластерлер дәстүрлі салада жұмыссыздықты азайту тәжірибелерін игерсе, соншалықты көлемде саланы қайта құрылымдау деңгейін төмендетеді.
Кесте 2 - Аймақтық экономиканы кластерлеу әдістері
Кластерлеу әдістері
Сипаттамасы мен қолдау саясатын ұсыну
Күшті жақтары
Әлсіз жақтары
Италиядағы кластерлеу (Маршал кластері)
Кіші кәсіпорындарды шоғыр-ландыру, нақты мамандандыру, кооперация кезіндегі жергілікті күшті ынтымақтастық, сенімді байланыс қарым қатынасын орнату сипатта-масына ие.
Қолдау шаралары:
Жергілікті артықшылық күш-терді ұжымдық тірлікпен жүргізу, жекеменшік және мемлекеттік ұйымдардың бір-лесіп жұмыс жүргізуі жатады.
Маманданудың иілгіштігі, өнімнің жоғары сапалылығы, инновациялық қуатты болуы
Концептуальды селсоқтық, экономикалық жағдайдың және технологияның түбірімен өзгер-уі жағдайында қалыптасу про-цесінің ақырын жүруі.
Кластерлеу-дің Сателлиттік әдісі
Кластерден тысқары жердегі фирмаларға тәуелді кіші кәсіпорындарды сырттан тартып шоғырландыру, жұмыс күшінің арзандығына жиі негізделген.
Қолдау шаралары:
Кіші бизнесті қолдаудағы оқытудың барлық деңгейлерін қолдану, технологияларды тарату.
Аз шығындалу, кәсіби білім, соның ішінде қалыптаспаған білімдер.
Сыртқы субъ-екттерге өнімді сатуға, ресурс-тарға және ноу-хауға тәуелділік, жергілікті бәсе-келікті жеңу жақтарын туын-датудың шектеу-лілігі.
Кластерлеу-дің
Табан және спицалар әдісі
Жергілікті үлкен фирмаларға жергілікті кіші бизнестерді шоғырландыру, нақты иеархияны туындату.
Қолдау шаралары:
Тұрақтылық пен күштілікті нығайту мақсатында үлкен компаниялар арасында, ассо-циациялар мен мемлекеттік ұйымдар арасында, кіші және орта бизнесті қолдау қызмет-терінде ынтымақтастықты нығайту.
Аз шығындалу, тез иілгіштік, үлкен фирма-лардың сал-мақтылығы.
Шектелген сан-дағы үлкен фир-малардың жұм-ыс жүргізуіне байланысты кластердің тол-ықтай тәуел-ділікке әкелінуі
Жоғарыда байқалғандай, кластер үшін ең маңызды мәселе болып еңбек нарығы тұр. Жалпы еңбек нарығы компанияны қандай жақындығына қарамастан байланыс орнатуда бір-бірімен араластырады. Сондықтан компания арасындағы мамандардың алға ілгерілеуі (ой-пікір алмасуға да байланысты) көптеген кластерлер үшін негізгі сипаттама болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген сипаттамалар аймақтық экономиканы кластерлеудің екі базалық негізін қалыптастырумен қатар кластерлер типологиясын анықтау әдістерін де айқындайды. Кесте 2-де аймақтық экономиканы кластерлеу әдістерінің әр қайсысына сипаттамалар беріледі. Еңбек ресурстары негізіндегі кластерлеу - егер мамандықтың белгілі бір түрі қандайда бір аймақта көптеген жұмыс берушілер тарапынан қажеттілік туындатса, сол аймаққа сондай мамандық иелерін көптеп шақыру туындауы, сондай-ақ жаңа кәсіпорындар пайда болуына әкелуі мүмкін. Сонымен бірге, бұл жерде сол мамандыққа оқуға көптеген сұраныс туындауы, өз кезегінде жергілікті оқу орындарының және тұтасымен аймақтағы бизнес өнімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Стратегиялық маңызды сала ретінде ауыл шараушылығы өндірісінің төмен құлдырауы мен бұзылуы көптеген салаларды дағдарыстық жағдайға, экономиканы бүтіндей тұрақсыздануға әкеліп соқтырды. Бұл мәселені экономикалық тұрғыдан сараптай келе, өз ауыл шаруашылығын дамытуға елеулі мән бермеген және шикізатты жеткіліксіз өндірген елдің басқа елдерге конъюктуралық бағынышты болатынын айта кеткен жөн. Міне, сондықтан ауыл шараушылығын дамытуға баса назар аудару-тіпті, әлемдік қауымдастықты басқарушы мемлекеттер үшін де міндетті талап деп есептеледі.
Сондай – ақ , ауыл шаруашылығының өзіне тән айқын ерекшеліктері инвесторлар үшін оның тартымдылығын төмендетеді. Өндірістің маусымдық сипаты мен жоғары қор сыйымдылығы; табиғи – климаттық жағдайларға тәуелділігі; аграрлық салада қолданылатын материалдық – техникалық ресурстардың қозғалымсыздығы; тұрақты табыс алудың үнемі жоғары тәуекелге бағыныштылығы; көптеген ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сұраныстың икемсізділігі; шығын жұмсау мен өнім алу кезеңдері арасындағы уақыттың ұзақтығы және басқа да ерекшеліктері АӨК салаларын бәсекеге қабілетсіз жағдайға ұшыратады.
Осы және басқа да ерекшеліктерді, сонымен қатар әртүрлі елдердегі (және одақтардағы) агроөнеркәсіптік кешеннің даму маңыздылығын ескере отырып, АӨК экономикасын, бірінші кезекте ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің қажеттігі мен заңдылықтары анықталып, әдістемелік негіздері дайындалды. Олар іс жүзінде мемлекеттің аграрлық саясатында кеңінен қолданылады. Барлық дамыған елдерде мемлекет әртүрлі экономикалық және қаржылық іс шаралар мен тәсілдердің (оның ішінде: ауыл шаруашылығы тұтынатын ресурстарға жәрдем ақы (дотация) мен өтем ақы (компенсация) беру, салықты азайту немесе одан босату, тарифті төмендету, бюджеттен компенсациялау арқылы несиелеу және сақтандыру жүйелері, т.с.с.) көмегімен кірістерді көбірек монополияланған өнеркәсіп саласынан азырақ монополияланған ауыл шаруашылығына қайта бөлу арқылы оған тұрақты да орнықты қолдау көрсетеді.
Сондықтан, отандық мақта шаруашылығын мемлекеттік қолдау үшін еліміздің негізгі мақта өндірушісі – Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығына тән айқын ерекшеліктерін ескеру қажет:
1. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі құралы саналатын жердің сапасы қанағаттанғысыз. Оның құнарлы күрт нашарлап, құрамындағы қарашірік көлемі азайған. Ауыл шаруашылық жерлерінің елеулі бөлігі ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге жарамсыз, көптеген алқаптарда бұтақтар өсіп кеткен, топырақ қышқылдығы да жоғары.
2. Облыс территориясының басым бөлігі жер шаруашылығына қауіпті аймақта; ал, ауыл шаруашылық жерлерінің үштен екісі ылғалдылық мөлшері жеткіліксіз әрі тұрақсыз аймақта орналасқан. Осының салдарынан әртүрлі мерзімге созылатын құрғақшылықтар қайталанып отырады.
3. Облыста өндіріс құрылымын қайта құру, егістік алқаптарын қысқырту және өндірісті қол астына алу үрдісі қайталанып отырады.
4. Ғылыми-техникалық прогрестің, озық технологияның және ауыл шаруашылығындағы өндірісті жүргізу қарқындылығының деңгейі бойынша, бір өнімге шаққандағы өндірісті еңбек шығыны мен өнімнің өзіндік құны бойынша облыс көп артта қалған. Соңғы жылдары бұл көрсеткіш бірнеше есе өскен. Іс жүзінде, ауыл шаруашылығы өндірісін индустриясыздандыру, қол еңбегіне өту және ең қарапайым технологияны қолдану тенденциясы байқалуда. Техниканың тапшылығы мен шетелдік үлгілеріне қарағанда ескілеу болуы және пайдалану мерзімінің өтіп кетуіне байланысты оған деген сенімсіздіктің артуы салдарынан облыста өнімді кем жинау мен жоғалту деңгейі басқа елдерлегіден бірнеше есе жоғары.
5. ОҚО-ның ауылдық жерлеріндегі инфрақұрылымның даму деңгейі төмен, яғни жол салу, байланыс жүйелерімен қамтамасыз ету және сумен жабдықтау мәселелері жағынан елеулі қиындықтар кездеседі. Ауылдық елді мекендер көгалдандыру деңгейі жөнінен және тұрғын үй, мектеп, аурухана секілді тұрмыстық-әлеуметтік қызмет көрсету ғимараттары жөнінен қаладан едәуір артта қалып отыр.
6. Қазіргі кезде Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы өндірісі ауыл шаруашылығындағы жұмысшылар мен ауыл тұрғындарын қарқынды пайдалану есебінен және уақытылы төленбейтін жалақының төмен деңгейі есебінен күнелтіп отыр. Мұның зардабы ауылдық аумақтардың құлдырауына, ауыл халқының басым бөлігін құрайтын қарт адамдардың өліміне және жұмысқа жарамды, білікті ауыл халқының қалаға көшуіне әкеліп соқтырды. Осының салдарынан ауыл шаруашылығы өндірісінің кадрлармен,әсіресе білікті мамандармен өте төмен деңгейде қамтамасыз етілуі ғылыми-техникалық прогресті ендіруге және осы саланы дамытуға үлкен кедергі болды.
Ауыл шараушылығы саласын тиянақты дамытудың бірден-бір қажетті шарты, нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылықтар мен меншік түрлерінің тәуелсіздігі және тепе - теңдігі болып саналады.
Қазіргі таңда Республикамыздағы аудармалы жүйенің тек қана күрделі массивтерге, бірнеше шаруашылық мекемелеріне немесе толық аудандарға арналып есептелмегендіктен, кіші және орта шаруашылықтар өз күштерімен жерлерін өңдей алмайды.
Осының нәтижесінде суармалы жерлердің экономикалық тиімділігі күрт төмендеп бара жатыр. Ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасы мен саны қысқарып кетті. Ауылдық жерлердегі мұндай төмендеу тек қана суармалы жердің құндылығы мен өнімділігін төмендетіп қана қоймай, сол жерлерде тұратын тұрғындардың әлеуметтік - экономикалық дамуына кері әсерлерін тигізіп отыр.
Нарықтың реттеуші жүйесі маңызды құраушысы адамды әлеуметтік қорғау болып табылады, оған төмендегі аспектілер кіреді:
- Жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген тұрғындар категориясын әлеуметтік қорғау;
- Жұмыссыз статусын алған азаматтарды әлеуметтік қорғау;
- Тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз етуді көбейту мөлшері.
Соңғы үш жылда бюджеттің пайдасы аз да болса шығыннан артық бола бастады. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің өскені байқалады. Егер 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 14,4% пайызға өссе, 2007 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 21,4% пайызға өскен.
Сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа жылдық саны қысқарып кеткені байқалады. 2005 жылмен салыстырғанда 2006 жылы олардың саны -19,2 пайызға, ал 2007 жылы 2004 жылға қарағанда 3,5 пайызға қысқарған, облыстық еңбек ресурстары саны өсуде. Осыған байланысты экономикалық белсенді және емес тұрғындар саны өсуде. Оның ішінде еңбек ресурстарының ең көп бөлігі белсенді тұрғындар. Олардың көп бөлігі жұмыс істейді. Іштерінде өз жұмыстарымен шұғылданатындары да баршылық.
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешінен бюджеттен несиелендіру жағдайы да айтарлықтай жақсарып келеді. Тек өткен жылға бұл көрсеткіш 88 % пайызға артып, 11,7 миллиард теңгені құрады. Соның ішіндегі көктемгі егіс және күзгі жиын-терін жұмыстарын жүргізуге 4,5 миллиард теңгенің, лизингтік бағдарламаларды жүзеге асыруға 4,3 миллиард теңгенің несиесі берілді. Ауылдық несие серіктестерінің несие портфельдерін толықтыруға 1,4 миллиард теңге жұмсалды.
Ауыл экономикасын көтеретін ең басты салалардың бірі ауыл шаруашылығына тағы біраз көз жүгіртер болсақ, өткен жылдың 6 айында республика бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемі ағымдағы бағамен 145,9 миллиард теңгені құрады, бұл 2003 жылы осы кезеңінен 5,2 пайыз артық.
2004 жылдың қаңтар-маусымында тірілей салмақтағы ет өндіру 549,5 мың тонна,сүт-2230,5 мың тонна құрады.
2005 жылы аграрлық азық - түлік бағдарламасын іске асырудың соңғы жылы болды. Өткен жылы не істелді, ауылдық елді мекендерді дамытуға бағытталған қаржылар мардымды болды ма, қандай нәтижелерге қол жеткізілді? Биылғы жылы, бағдарламаға сәйкес, не істеу жоспарланған?
Елбасы үстіміздегі жылы халыққа жолдаған Жолдауында " Біз еліміздегі аграрлық бизнесті мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесі негізінде қалыптастырдық. 2006 жылы ауыл шаруашылығы өндірісін дамытуға республикалық бюджеттен 57,9 млрд. теңгеден аса қаржы бөлінді " ,- деп мәлімдеген болатын.
2007 жылы бұл мақсатта республикалық және жергілікті бюджеттен барлығы 1499,1 млн. теңге бөлініп, оның 1432,7 млн. теңгңңесі игерілді. Атап айтқанда, бұл қаржы 103 әртүрлі ауыл шаруашылығы техникасын алуға жұмсалды. Ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты түрде өсуі бұл саланы тиімді бизнес көзіне айналдырып, оған инвестициялық ағымдардың енгізілуіне оң жағдай жасалды.
1.2. Өнімнің ішкі кешенінің кластерлік жүйедегі орны
Қазақстан Республикасында да дән өндірісінде кластерді қалыптастыруға жақсы мүмкіндік бар екендігі негізделген. Республикамыздың жалпы ішкі өнімінде ауыл шаруашылықтың үлес салмағының өсуі тек саланың және оның ішкі салаларының ғана емес, сонымен қатар өзіменен байланысты өңдеуіш кәсіпорындардың (ұн ұнтақтау, ет, жеміс, жем өңдеуіш) тиімділігінің өсуін қамтамасыз етіп, жалпы экономиканың дамуына мультипликативтік әсер ететінін көгуге болады.
Қазақстан Республикасында бірнеше (жеті) кластерлерді ұйымдастыру (тоқыма, мұнай, металлургия, туризм және т.б.) қарастырылып, жолға қойылып келеді. Оңтүстік Қазақстан облысында мақта, жүзім негізінде шарап өндіру және т.б. кластерлерін ұйымдастыру шаралары әзірленіп, іске асырылуда.
Осыған орай, соңғы 3-5 жылдарда отандық экономикалық әдебиеттерде өндірісті кластерлік тәсілдеме негізінде ұйымдастыру мәселесіне елеулі көңіл бөлініп келеді.
Кластердің географиялық шеңбері бір қаланың немесе бір аумақтың, бүкіл елдің, шекаралас елдің шеңберімен ауытқып тұруы мүмкін.
Кластерлер өзінің тереңдігі мен күрделілігіне байланысты әртүрлі формада болады. Бірақ басымды түрде дайын өнімдер компанияларын , немесе қызмет көрсететін, яғни сервистік компанияларды; өндірістің мамандандырылған факторларымен, компоненттерімен, машиналарымен және сервистік қызметтермен жабдықтаушыларды; қаржылық институттарын, қосалқы салалардағы фирмаларды қамтиды. Кластерлерге төменгі салаларда қызмет атқаратын, яғни өткізу, тұтыну фирмалары; жанама өнім өндірушілері; арнайы инфрақұрылымдар; үкімет ұйымдары және арнайы оқытуды, білім беруді, ақпараттың түсуін зерттеуді жүргізуді қамтамасыз ететін ұйымдарды және стандарттарды тағайындайтын мекемелер ендіріледі.
Кластерге елеулі әсер етуші өкімет агенттіктері, мұның бір бөлігі ретінде қалыптастырылуы мүмкін. Ең соңында кластерге кластер мүшелерін қолдаушы сауда ассоциациялары және жеке сектордың басқа да бірлескен құрылымдары ендіріледі.
Ол әрі географиялық, әрі сыртқы мен байланысты бірыңғай ішкі ақпараттық орта шеңберінде біріккен. Кластердең кеңесі аймақтық басшылықты қосады және бизнес бойынша үкіметтік кеңеспен (бөліммен) байланысты. Оның міндеті- таза талдау (аналитикалық). Кластердің құрамындағы ең басты нәрсе- инновацияны сыртқы ортамен байланыс жасау үшін құрылған өзіндік құн мен бірыңғай логистикалық терезе тізбегінің барлығына жаю, кеңейту. Мұндай құрылым трансакциялық шығындарды төмендетуге көмектеседі. Енді жоғарыда аталған кластердің жалпы құрылымына көңіл бөлейік.
Сурет 1 - Кластердің жалпы құрылымы
Кластерде бәсекелестік пен кооперацияның күрделі қыйыстыруы жүргізіледі. Олар әртүрлі жазықтықта орналасқан секілді және бірін-бірі әсіресе инновациялық процестерде толықтырады. Кластердің ішкі тұтынуындағы өзара әрекеттесу сыртқылармен бәсекелестікте байланысады, ал кооперацияда жабдықтаушы құрамын қолдануда және бірыңғай логистикалық терезені бөлуде байланысады.
Кластер құрудың негізгі алғышарттарының бірі- фирмалардың жеке әрекет етуге қарағанда бірлескен жағдайда бәсекеге қабілеті жоғары болу керек.
Сонымен кластерлер саладан гөрі салалардың, сфералардың маңызды байланыстарын, бірін -бірі ауыстыру мүмкіндіктерін, жабдықтау мәселелерін қамтитын өндірістің тиімділігін көтеруге ықпал етеді.
Қоғамдық өндірістің обьективті заңды құбылыстарының бірі - кластерлік жанасу арқылы интеграциялық бірлесу, агроөнеркәсіп құрылымдарын құру және дамыту.
Агроөнеркәсіп кешені кәсіпорындарының арасындағы тұрақты және ұйымдық-технологиялық және экономикалық байланыстарды қалыптастыратын кластерлік - интеграциялық бірігу өндірісті ұйымдастыру және басқарудың ерекше түрін білдіреді, өндіргіш күштердің өсуіне және өндірістік қатынастарды жетілдіруге, өндіріс тиімділігін арттыруға ықпал етеді, интеграциялық бірігіп өндірген өнімді соңғы тұтынушыға жеткізуді тездетеді және жалпы барлығы үшін тиімділікті арттырады.
Өңдеу өнеркәсібі мен ауыл шаруашылық кәсіпорындары арасындағы өзара өндірістік қатынастар толық қанағаттанбаған жағдайда олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Өндірістік кластер – ұғымының экономикалық негізі және аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістемелік негіздері 5
1.2. Өнімнің ішкі кешенінің кластерлік жүйедегі орны 25
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КЛАСТЕРДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ 32
2.1.Оңтүстік Қазақстан облысында мақта кластерінің қазіргі жағдайын талдау 32
2.2.Мақта кластерінің негізі - шаруа қожалықтарын қолдау жолдары 42
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА КЛАСТЕРЛЕР ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 50
3.1. Агробизнестегі кластер - бәсеке қабілеттілікті арттыру тәсілі 50
3.2. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығын жетілдіру жолдары 55
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 66
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына қосылуға тиіс. Біз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз.
Қазір сала жаңа кезеңнің табалдырығында тұр, бұл кезең ашық экономика және тағам өнімдері саудасының әлемдік жүйесі жағдайында оның тиімді дамуын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл әсіресе алдағы кезде БСҰ-ға кіруге байланысты өзекті болып отыр. Біз үшін басты басты міндет – халықаралық саудадағы құқықтың кемсітушілігін болдырмау және азық-түлік қауіпсіздігі мен ел аграрлық секторының тиімді даму мүмкіндігін сақтай отырып, тауарлар мен қызметтердің әлемдік нарығына нақты қол жетімділігі қамтасыз ету.
Яғни , кластер жүйесін экономика секторының басымды жеті бағытына енгізу жоспарланған. Негізгі экономиканың басымды секторлары мұнай-газ, ауыл шаруашылығы (мақта кластері, күріш кластері, өсімдік май кластері), қара және түсті металлургия және т.б. салалар.
Қазақстан табиғи ресурстарға бай ел болғандықтан, экономикаға кластер жүйесін енгізу тиімді болып табылады. Әсіресе кластер жүйесін ауыл шаруашылығы саласына енгізу мәселесі бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының маңызды проблемаларының түйіні. Себебі, біртұтас әміршіл мемлекет ретінде КСРО – ның өмір сүруін тоқтатуы, бұрынғы республикалардың орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы осы елдердің тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ету, жалпы агроөнеркәсіп кешенін дамыту, ауыл шаруашылығында әлеуметтік және саяси жаңартуларды жүзеге асыру қажеттілігі тұрғаны белгілі. Еліміз нарықтық экономикаға өткеннен соң артта қалған ауыл шаруашылығын, агроөнеркәсіп кешенін дамытуға көптеп көңіл бөле бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында Республика Үкіметінің алдына келесідей міндет қойы, яғни онда былай деген болатын: " Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін үздік халықаралық тәжірибелерді негіздеуіміз қажет. Соның бір мысалы, индустрияны дамытуға кластерлік тұрғыдан келу бола алады."
Елімізде кластерді ең адымен астық, мақта өндірістерінде дамытуға болады, әрі мұндай тәсілді мал шаруашылығында да сапалы дайын өнім шығару мақсатында қолданып көру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері - Оңтүстік Қазақстан облысында экономиканы кластерлеудің мүмкіндіктері мен экономикалық мақсаттылығын бұл аймақты экономикалық дамытудың болашақ бағыты болып, аймақтағы өндірістік кешендері зерттеу
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай мәселелерді шешу қарстырылады:
- экономикалық кластерлер маңыздылығы мен түсініктерін айқындау және олардың аймақтық экономикадығы орны мен сипаттамаларын анықтау;
- аймақтық экономиканы кластерлеудің шетелдік іс-тәжірибелерімен танысу, сараптау;
- қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында аймақтың бәсекеге қабілеттігін арттырудың тиімді құралы ретінде, аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістемелік негіздерін қарастыру;
- экономикалық кластерлерді Оңтүстік Қазақстан аймағында құрудың алғы шарттарын айқындау, оның экономикадағы кластерлеу артықшылықтарын бағалау;
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде кластерлік жүйені пайдалану мен бәсеке қабілеттілікті арттыру тәсілдерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспе, 3 тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Өндірістік кластер – ұғымының экономикалық негізі және аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістемелік негіздері
Қазақстан Республикасы бұл қарым қатынастарда ең соңғы орында емес. Соңғы жылдардағы республика экономикасының дамуы жоғары экономикалық өсу қарқынымен, 10%тен жоғары жалпы өнімді шығарумен сипатталды. Жалпы өнімнің жартысынан көбірегі мұнай шикі затының мен мұнайдың өңделген өнімдері, реңді металдар және бидайды экспорттау үлесіне жатады. Мұның түсіндірілуі осы өнімдерге сұраныстың өсуі, экспорттау үлесі және осы өнімдерге әлемдік бағалардың өсу факторына байланысты болады. Сондай-ақ, күтіліп отырған ішкі нарық ролінің көбеюі, сыртқы жағдайды есептегенде және әлемдік нарықтағы мұнай бағасының өсуінің ерекше динамикасы, Қазақстан экономикасының дамуының анықтаушылары болып табылады. Қазір экономиканың өсуінің жартысынан көбірегі сыртқы факторға байланысты, немесе жоғары экспорт табысының әсерімен түсіндіріледі.
2007 жылы сырқы сауда айналымының көлемі Оңтүстік Қазақстан облысында 2416,5 миллион АҚШ долларын құрады. Бұл көрсеткіш 2006 жылмен салыстырғанда 137,5%-ке артты, соның ішінде экспорт пен импорт, сәйкесінше 1425,3 және 991,2 миллион АҚШ долларын құрады, бұларды 2006 жылмен салыстырғанда сәйкесінше 131,7% және 146,9%-ке артты (Кесте 1). Оңтүстік Қазақстан аймағының экономикасын соңғы жылдардағы негізгі дамыту бағыттарыда энергия алып жүрушілер мен мақтаны өңдеу өнімдеріне әлемдік бағаның өсуіне тәуелді болады. Қызмет жүргізіп жатырған өнім беруші кәсіпорындардың өндірісінің болашақтағы өсуі, олардың әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттігін жоғарылату нәтижелеріне байланысты болады. Бұл ішкі нарық сұранысын қанағаттандыру қатынасын отандық өндірушілер ықпалына бұруды көздейді. Мұндай жағдайда аймақтық экономика тұрақтылығы, әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілікке табысты қолайлылық жағдай орнатуына тәуелді болады. Әр аймақ басқа аймақтарға қарағандағы өзінің жеке артықшылықтарын ұтымды пайдалануы керек және меншікті жекеленген экономикалық кластерлерінің тұрақты дамуына жол ашу қажет.
Жаңа экономикалық даму бағыты қазіргі күні Оңтүстік – Қазақстан облысы өнеркәсібінде анығырақ байқалады. Фармацевтикалық өнімдер, мұнайды қайта өңдеу өнімдері және мақташылық өнімдерінің облыстағы өндірілу деңгейі Республиканың орташа деңгейінен анағұрлым жоғары, немесе бұл өнімдерді жеке шығару сипаттамасына ие.
Дамыған Кеңестік дәуірі кезінде Оңтүстік – Қазақстан облысы экономикасы, одақтық еңбек бөлінісі, кен өндіру өнеркәсібі және химиялық өнеркәсіп, қорғасын зауыты және фармацевтика заман талаптарына жауап берген еді. Сондықтанда, Қазақстанның экономикасын дамыту қазіргі күні аймақтық жаһандану жағдайында өзінің бәсекеге қабілеттілік артықшылықтарын, технологиялық және жұмысшы әлеуетін жүзеге асыру үшін экономикада және жұмысшы күштері бойынша бәсекеге қабілеттілікті орнатуға көмектесетін ең алдыңғы қатарлы технологияларға жол ашу керек. Сондай құралдардың бірі болып аймақты дамытуда кластерлік бағытты жүргізу болып табылады.
Кесте 1– Оңтүстік – Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер
2005
2006
2007
2007жыл
2006жылға % есебінде
Өнеркәсіптік өнім (млн.тг)
127271,4
141056,7
169271,4
105,5
Ауыл шаруашылық өнімі(млн.тг)
10767,9
110221,4
113762,9
103,4
Жүктерді тасымалдау (мың тонн)
63346,8
65241,5
66676,8
102,2
Бөлшек тауар айналымы (млн.тг)
4378,9
47677,6
52969,9
111,1
Сыртқы сауда айналымы (млн. АҚШ долл.)
1016,5
1756,6
2416,5
137,5
Экспорт (млн. АҚШ долл.)
1025,3
1282,3
1425,3
131,7
Импорт (млн. АҚШ долл.)
374,3
674,3
991,2
146,9
Негізгі капиталға инвестиция (млн. тг.)
66149,8
88154,8
110634,3
125,5
Табысты тұрғындарға шаққанда (тенге)
64427
104427
142335
136,3
Бір жұмысшының орта айлық жалақысы (тенге)
18905
27905
37059
132,8
Кәсіпорындардың дебиторлық борышы (млн.тг)
97786,9
98090,9
99169,9
101,1
Кәсіпорындардың міндеттемелері бойынша қарыздары (млн.тг.)
130182,3
190182,3
278236,8
146,3
Аймақ экономикасын дамытуда кластерлік бағытты қолдану жөнінен ғылыми басылымдар көздеріне шолу жүргізілгенде, ғылыми әдебиеттерде Қазақстан экономикасын дамытуда кластер түсінігі экономикалық категория есебінде және басқару объектісі ретінде жеткілікті дәрежеде зерттелмегендігін көрсетеді. Алғашқы кластер түсініктері шетелдік әдебиеттерде ғана кездеседі. Осы түсініктерді өзіне ыңғайлы мағынадағы терминдермен салыстырғанда, қалыптасқан кластер анықтамасының шығу тектері ажыратылатындығы білінеді. Ерекшелігі, бұл шығу тетіктері Ұлттық экономикадағы кластер түсінігінің пайда болуы мен аймақ экономикасында кластерді дамыту анықтамалары бір-бірімен қиылыспайды. Егер бизнесті сөз етсек, өндіріс технологиясы және бір өнімді шығару немесе бір түрдегі өнімдерді, немесе бір тұтынушы топ өнімдерін шығару ауданында, кластер түсінігі жайлы ой туындатуда өнімнің өзіндік құнын, жаһандық тауар нарығында сатылу бағасы мен сұраныс көлемінің жүргізілуі деп анықталуы мүмкін еді. Қашанда өндірісті ұйымдастыру және тауарлар тобын сатудың әрқилы амалдарын атап көрсеткеніндей, жаһандық нарықта бір топтағы тауарларды сату және өндіру ауданында кластерлеу пікірі мемлекет саясатына сайып кетеді. Өнеркәсіпте бизнесті ұйымдастырудың әрқилы түрлерінің артықшылықтары туралы ой-пікірлер ертеде-ақ пайда болды.
Кластер түсінігін көптеген зерттеушілер қолданған, олар әрқилы салалар арасындағы технологиялық байланыс орнату мәселелерін зерттеу жүргізгенде қолданған, себебі ең соңғы өнім өндіруде кластерге әр түрлі саладағы өндірушілер араласқандығы белгілі.
Кластердің пайда болу себептерін қарастыру, бір жағынан қарағанда, тығыз технологиялық байланыс орнатуы кіші өндірушілер арасындағы байланыстардың жетілуінен деп қарастырады, ал екінші жағынан ұлттық немесе аймақтық артықшылықтарды іске асыру, сату мақсатында нақты елдегі экономика секторларындағы өзара байланыстағы кіші кәсіпорындар кластерлерін құру арқылы жүргізуі деп қарастырады. Инновация және оны өдіріске ендіру туралы әдебиеттерде француз ғаламдары кластер ұғымын және технологиялық байланыстарды қолайластыру маңызын нақтылап көрсеткен.
Сала арасындағы технологиялық байланыстар. Кластер ішінде әр түрлі саладағы кәсіпорындар қызмет жасайды, бірақ олар бір-бірімен технологиялық байланыста болады. Бұған дайын өнім шығарушы компания; өндіріс факторларын, қосалқы бөлшектер, құралдар-жабдықтар жеткізуші, сондай-ақ сервистік қызмет көрсетуші маманданған жабдықтаушылар; қаржылық институттар; қосымша өнімдерді өнімді өндірушілер және тағы басқалар жатады.
Аймақтардың бәсекелестік артықшылықтары сонымен қатар, жалпы экономикалық даму көрсеткіштерімен ғана емес, ал бір-бірімен байланысты сала топтарының бәсекелік артықшылықтарына да байланысты болады. Бір бәсекеге қабілетті сала, бір-бірімен тығыз қарым қатынас жасау барысында басқа саланың бәсекеге қабілеттігін арттырады. Мұндай салалар жиі, сатыпалушыларға тәуелді болғандықтан, олар тарапынан тауар мен қызметтерге талаптардың қойылуына байланысты болады. Елде мұндай талаптардың болуы, сала-жабдықтаушыларының бәсекеге қабілеттігінің жоғарылауын анықтаушы қажетті факторға айналады.
Бәсекеге қабілетті сала өзімен байланыс жасаушы басқа компанияларды, шығарылған өнімдерге қатаң талаптар арқылы, инновациялық айырбастау негізінен технологиялық қолдаулар көрсетулер арқылы, өзінің соңына тартады. Осыған байланысты, бұл процесстің орындалуы және де кері бағытта да жүруі мүмкін екендігін атап көрсету керек. Бәсекеге қабілетті емес сала, егерде ол сатып алушы ролін ойнайтын болса, басқа салаларды өзіне тартуы мүмкін.
Аймақтық кластерлеудің ғылыми негіздерін қалауда Альфред Маршаллдың көп еңбегі сіңді, атап айтқанда, оның Ұлыбританияның өндірістік аймақтарын зерттеуде, өндірісте бизнесті ұйымдастырудың әртүрлі формаларының артықшылықтары жөніндегі ойлары, сондай-ақ Е.Дахменнің аймақтық өндірістік кешендерінде тарату және дамыту блоктары жөнінде зерттеулері және Л.Г.Мэтсонның кластер ішіндегі өндірістік қуатты біргелікті және бір-бірімен байланысты қолдану жөніндегі зерттеулері үлкен үлес қосты.
Тұтасымен елдегі немесе әкімшілік аймақтағы кластерлер жүйесін, бір кластердің өндірістік кешенді өнім өндіруде бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етуі және экономикалық, қаржылық мәселелердегі және кластердің болашақ дамуындағы кластерді басқару органдарының байланыстарына толық талдауды М.Портер жасады. М.Портердің іс-тәжірибелік өңдеулерінде кластердегі салалардың арасындағы шикізаттық байланыстары мәселелері талданады.
Негізгі мәселеміз, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев тарапынан қойылған, дүниежүзілік сауда ұйымына тең құқықты мүшелікке ие болып және әлемнің экономикалық дамыған 50 елі қатарына кіру, аймақтық экономиканың тиімділігін арттыруды талап етеді. Мұның үшін әр бір аймақ өзінің басқа аймақтарға қарағандағы ерекше артықшылықтарынан пайдалануы керек және өзінің экономикалық кластерлерін дамыту үшін жаңа мүмкіндіктерін құру керек.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында және оның аймақтарында кластерлеу алғышарттары мен мүмкіндіктерін анықтау туралы мәселелерін өңдеу соңына дейін толық қамтылғаны жоқ, сондай-ақ кластерлік бағыт негізінде әкімшілік және экономикалық аймақтарды болашақта экономикалық дамытудың мәселелері толық шешілгені жоқ.
Қазақстан Республикасы аймақтарына инвестициялық тартымдылықты және бәсекеге қабілеттікті арттырудың болашақ бағыты аймақты экономикалық кластерлеудің өзекті мәселелері болғандықтан, соның ішінде Оңтүстік – Қазақстан аймағын кластерлеу біздің зерттеу жұмысымыздың негізгі бағыты болып табылды.
Соңғы онжылдықтағы әлемдік тәжірибеде аймақтық экономиканың әртүрлі сегментерінде кластерлердің құрылуы мен жұмыс жүргізуі жайында көптеген тәжірибелер жинақталды. Оларды біріктіретін басты жол – кластерлер өзінде де, сондай-ақ экономиканың аралас секторларында да синергетикалық күш әсерінде еңбек өнімділігінің өсуі жатыр. Сондықтанда, кластерлік қызметті тиімді жүргізуші аймақтар динамикалық өркендеуде жоғары көрсеткіштерге ие, ал кластертерлеу олардың экономикалық дамуының болашақ негізгі бағытының бірі болып табылады.
Аймақтар тарапынан кластерлік даму технологияларын қолдану кәсіпорындар, мемлекет және білім беру ұйымдары ара қатынастарының тиімді жүргізу механизмі тетіктерін құруға бағытталуы мүмкін. Жұмыс нәтижесі аймақтық билік және басқару органдарына, ғылыми және білім беру ұйымдарына, сондай-ақ және аймақ кластеріне қатысуына мүмкін басқа да қатысушыларға бағытталады. Жұмыстың басты бағыты – Оңтүстік Қазақстан облысында аймақтық экономиканы дамытудың инновациялық бағыты ретінде, жаһандану жағдайында әлемдік нарықта оның бәсекеге қабілеттігін арттыру, инвестициялық тартымдылықты және тұрғын халықты еңбекпен қамтуды қамтамасыз ету үшін, аймақтық экономиканы кластерлеу қажеттілігін дәлелдеу. Осыған байланысты, аймақтық деңгейде келесі жағдайларды негіздеу керек:
- экономикалық кластер ұғымын анықтауда, оны аймақты толығымен, және де кластер қатысушыларының бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатындағы инновациялық даму бағдарламасымен біріктірілген, бәсекелес кәсіпорындар мен ұйымдардың тұрақты аймақты-салалық әріптестік түріндегі ерекше экономикалық байланыс ретінде орнықтыру;
- аймақтық кластерлеу жағдайы мен жалпылама концепциясын өңдеуге көмек беретін, аймақтық бәсекелік артықшылық теориясына негізделген, аймақтық экономиканы кластерлеудің әдістері мен бағыттарын құру;
- аймақтық экономиканы кластерлеудегі шетелдік іскерлік тәжірибелерін жинақтау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының бәсекелік артықшылықтарын бағалау негізінде, облыс экономикасының негізгі секторларында кластерлеу мүмкіндіктерін қалыптастыру;
- Оңтүстік Қазақстан облысы аймағында кластерлерді құру үшін, тартымды инвестициялық және инновациялық ауа-райына ие, кіші кәсіпкерлік және тұрғын халықты жұмыспен қамту және салалық инфрақұрылымды дамыту негіздері қарастырылған аймақтық экономикалық ортаны дамыту жағдайларын қалыптастыру;
- салық салу, жерді пайдалану, білім және ғылым, инвестиция, кластер жобалары бағыттарында кластердің бәсекеге қабілеттігін арттыруға жағдай туындататын аймақтың бастамаларын ұсыну;
- жақын және ұзақ болашақтағы Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта кластері және әлеуметтік-экономикалық кешендерінің даму байланыстарын негіздеу және бекіту;
- облыстың болашақтағы әлеуметтік – экономикалық дамуына кластерлеудің әсерлері мен ықпалдарын анықтау.
Сондықтанда, кәсіпорын және фирмалардың өнімділігін арттыру негізінде өмір сүру деңгейін қолдау және көтеруге мақсатталған – аумақты дамытудың негізгі стратегиялық мақсат жүргізіледі. Аймақтардың осындай мақсаттарды жүргізуі үшін бизнестің бәсекеге қабілеттігін анықтайтын, кәсіпкерлік ауа-райын қалыптастыру керек. Бәсекелік қабілеттікті арттыруға негізделген ықпалдарды жүргізу бір салада ғана емес, ал кластерде тұтасымен жүргізілуі, яғни фирмалардың, салаға қатысты жабдықтаушылардың және институттардың географиялық орналасуына қарай жүргізілуі керек, бұл басқа бір елдерде, георграфиялық аймақтар мен қалаларда ерекше ролді атқарады.
Жоғарыда берілген кластер түсініктері, өндіріс күштерін дамытудағы отандық әдебиеттердегі аумақтық-өндірістік кешен түсініктерімен сәйкес келеді. Кластер мен аумақтық-өндірістік кешен негізгі айырмашылықтары тиісінше ұйымдастыру және басқару факторларын қолдану арқылы бәсекелік артықшылықты туындатуды негізге ала отырып, кешендіктен кооперацияға және бәсекелесуге ауысуымен ұғынылады.
Аймақтық экономиканы дамытудың жаңа бағдарламаларына сәйкес, жаһандық экономика аймақтық экономикалар арасындағы байланыстар жүйесі деп түсіндіріледі. Шындығынан аймақтар абстракты әлемдік экономикамен байланыспаған, ал нақты аймақтармен тура экономикалық байланыс орнатқан, немесе халықаралық сауда ұйымдарымен, қаржы институттарымен, трансұлттық корпорациялармен байланыс орнатқан.
Отандық және шетелдік ғылыми әдебиеттеріндегі берілген аймақтық кластер түсінігінің әралуан мағынада болуы, зерттеу жұмысының мақсатына қарай аймақтық экономикалық кластер деп – кластер қатысушыларының және аймақтың тұтасымен бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатындағы инновациялық даму бағдарламасымен біріктірілген, тұрақты түрдегі аймақты-салалық әріптестік бәсекелестік кәсіпорындар мен ұйымдардың ерекше экономикалық қатынастары деп келтіруге болады.
Соңғы жылдары кластер кәсіпорындарын зерттеуге қызығушылық дамушы елдерде ерекше артты. Бір жұмыстарда кластерлерді өнеркәсіптік аудандар, немесе индустриальды аудандар (industrial districts) деп атаған. Бұл атаулар көбінесе, итальяндық әдебиеттерде мамандану және фирма аралық еңбек бөліністері шектерінен шыққан кездегі кәсіпорындардың бірігу қызметін атайды.
Атаулардың кеңірек қолданылуы желілер бизнесін ұйымдастыру салаларын зерттеуде кездеседі. Бұл түсініктердің артықшылықпен қолданулары, қашан кәсіпорындардың бірігуіне сыртқы экономика әсерлері, басқа тәжірибелердің таралуы және біргелікті қозғалыс әсерлеріне қарағанда төмен маңыздылыққа ие болған кездері қолданылады. Мұнда, сонымен бірге географиялық тұрғыдағы қатысушылардың шоғырлануын талап етпейді. Кәсіпорындар кластері және желісі түсініктерін ажырата білу керек. Желі ұғымы жалпы ортақ мәселелер, ұжымдық тиімділікке және жаңа нарықты игеруге бағытталған, бірін-бірі толықтыруға қосымша маманданған орташа топтағы фирмалардың жалпы мақсатқа жетудегі байланыстары мен бағыттарын жатқызамыз. Ал кластердегі кәсіпорындар қызметін салалық және географиялық тұрғыдағы, бір-біріне байланысты немесе толықтырушы тауарларды біркелікті күш біріктірумен өндіретін, фирмалардың бірігіп қарым қатынас жасауын көрсетеміз. Кластер кәсіпорындары, егерде олар өздеріне байланыс жасаушы барлық экономикалық субъектерді біріктірсе, олардың тиімділігі мен өміршеңдігі белгілі дәрежеде артады. Қатысушылардың ішінде ерекше келесілерді атап көрсету керек: шикізаттар мен қондырғылармен жабдықтаушылар; кіші және орта кәсіпорындардың тауарлары мен қызметтерін тұтынушылар; лицензиялау және бақылау лабораториялары (жекеменшік, сондай-ақ мемлекеттік); өндірістік ассоциациялар; консалтингтік ұжымдар; ғылыми және білім беру институттары, сондай-ақ аймақтық билік органдары мен әрқилы қаржылық институттар жатады.
Кластер кәсіпорындарын бір кездері ойлар бойынша келісімдік байланыстардың құрылуымен қарастырады. Компанияны дамытуда ішкі фирмалық салым салу, жаңа ұйымдастырылған түрде қаржыландыру тиімдірек жүреді деп есептелінеді.
Тәжірибелік және теориялық жоспарда кластерге деген қызығушылық жоғарыдағы көрсетілген аймақтық экономикадағы факторлардың жинақтылық бағыттары мен өзгерістері ынталандырады. Негізінде кластер теориясы да, тәжірибесі де әлі толығымен жасалынбаған. Экономистерде бұл жөнінде қазіргі күнде жауапқа қарағанда, сұрақтар әлі де көбірек.
Аймақтық кластер жөнінде айтқанда, бұл құбылыстың әлеуметтік маңыздылығына ерекше көңілді аудару керек. Кластер жалпы экономикалық қызығуына байланысты адамдардың қоғамдасуы арқасында құрылады. Мұнда барлық адамдардың бір аумақта жасауы міндетті емес. Бірақ та, бұл қоғамдастық тұрақтылыққа ие болуы үшін, жалпы аумақта өмір сүруіне байланысты, бірқатар адамдар тобы болуы керек. Бұл жағдайдағы кластер – экономикалық реттеуші ретінде ұлттық шекаралардың жұмыс жүргізбей тұрған кездегі, дауасыз халықаралық бәсеке жағдайындағы өмір сүруі үшін өзіндік ұйымдастырылған қоғамдастықтың бір түрі болып табылады. Экономикалық өркендеу үшін аймақта жетерлі дәрежеде кластерлерге ие болуы керек. Аймақта кластерлердің болмауы, аумақтың құлдырауына әкелуі, сонымен бірге, тұрғылықты халқынан айырылып қалуына да әкелуі мүмкін. Мұнда баламалы тұрғыда басқа аймақтардан немесе елдерден белсенді халық иммиграциясын жүргізуі мүмкін. Аймақтағы дәстүрлі компаниялар бұл мәселелерді уақтынша жекелей шешуі мүмкін, себебі жұмыспен қамту мәселесін олар толықтай шеше алмайды.
Кластердің маңызды активтерінің құрамына тез әсерлі, айқын емес, қалыптаспаған білімді сияқты терминдерді кіргіземіз. Сондықтанда, кластердің басты капиталы – бұл адамдық капитал. Адам қорларының жоғары деңгейде жинақталуы, кластердің бәсекеге қабілеттілік артықшылықтарының ең негізгісі болып саналады. Осылардан келіп, адам қорларының қажетті жинақталу деңгейінің қасиеттерін анықтауға болады:
- берілген сала бойынша мамандарды жетерлі дәрежеде ұстап тұра алатын және өзіне тарта алатын, дамыған жергілікті еңбек нарығының болуы;
- дамыған еңбек нарығында қарсылас бәсекелестік жағдай туындауы: іскер мамандар жақсы жұмыс орны үшін, ал жұмыс берушілер жақсы маман тартуға ұмтылатын бәсекелес жағдайының орнауы;
- технологиялардың қайнар көздерін үйрететін, іс-шаралардың жүргізілуі (тренинг, семинарлар, т.с.с);
- сол белгіленген салаға маманданған ғылыми-зерттеу ұйымдарының болуы;
- белгілібір дәрежедегі теоретик ғалымдар, тарихты және дәстүрді білушілер, сыншылар, журналистер, коллекционерлер, сынақ жүргізушілер, тұтынушылар т.с.с болуы;
- аймақтың жоғары дәрежедегі белсенділері: білімді басқарушы ұйымдастырушылардың болуы;
- салаға байланысты аймақтық дәстүр мен отан сүйгіштік бастамаларды алып барушылардың болуы;
- беделді іскерлік қоғамдастықтың болуы;
- ұлттық және халықаралық дәрежеде аумақта іскерлік, мәдениет және ғылыми дәрежедегі байланыстардың болуы керек.
Қазақстан Республикасында кластер ұғымы - салалық және географиялық тұрғыда заводтар, ұйымдар мен қызмет көрсетуші кәсіпорындардың шоғырласып жинақталып орналасуы дегенге келеді және бұл жақын аралықта пайда болды. Мысал ретінде ААҚ Қазақстан теміржолы кәсіпорнын келтіруімізге болады. Мұның құрамына негізгі өндірісінен (жолдар, локомативтері, құрамдары және үлкен станциялық шаруашылықтары) басқа жөндеу зауыттары, оқу және ғылыми зерттеу институттары, емханалар жүйесі, тұрмыстық қызмет көрсету бөлімдері т.с.с Қазақстан Республикасы аумағында бірыңғай біріккен теміржол кешенін құрап отыр.
Кластер салаларға қарағанда өзіндік географиялық шекаралануымен ажыралып тұрады және өзіне ресурстарды, тізбелілік жабдықталу және жүйелі білімдерді жатқызады, бұлардың бір-бірімен байланыстырылуы кластер үшін өте маңызды және байланыстар арқылы материалдық емес жағдайлар қалыптасады. Сонымен қатар кластерді түсінуде және салааралық аймақтық жүйе есебінде қолдануға болады. Аймақтардағы дәстүрлі түрде жоспарлау және экономикалық мүмкіндіктерді анықтаушы салалар көздері, аймақтағы кластерлеуде біріктіру ролін атқарады.
Әр аймақтың экономикасы географиялық ерекшеліктеріне, тарихи оқиғаларына қарай, инвестициялық тартымдылығы және жұмыс күштерінің құрылуына байланысты әрқилы құрылымдарға ие болады. Әрқилы аймақтарда экономика және әлеуметтік салалары бойынша араласуы әр түрлі болады. Әр аймақтың бәсекелік артықшылықтарын түсіну, сол аймақтың жоғарырақ дамыған саласының бәсекеге қабілеттігін бағалау арқылы білуге болады. Әрқандай аймақ қандайда бір салада бәсекелік артықшылыққа ие болуға талпынады, бұл сол аймақтың тартымдылық беделінің жоғарылауына және нарықта табысты болуына әкеледі.
Жаһандану нарығы жағдайында жоғары тиімділікке ие аймақтың экономикалық стратегиясын өңдеу, бар кезде жұмысшыларды оқыту және оларды дайындау, ғылыми және технологиялық мүмкіндіктерін жоғарылату, халықаралық нарықта даму және сол аймақтың экономикалық көтерілуін қамтамасыз етіп отырады. Аймақтарды экономикалық дамытудың жаңа бағыттары өткен дәстүрлі бағыттармен салыстырғанда өте көп өзгерістерге ие. Дәстүрлі бағыттың негізі болып аймаққа үлкен өндірушілерді тартуды жергілікті жеңілдік салықтық реттеу арқылы ынталандыру жатқызылған. Қазіргі күнде жаңа экономикалық даму кластерлікке негізделіп, жаһандық экономикада бәсекелестік орнатуды тиімдірек жүргізу мақсаты көзделуде.
Қазақстан Республикасында, сондай-ақ әлемдегі барлық елдерде ұлттық экономиканың және аймақтық экономиканың қазіргі таңдағы дамуы бәсекелестік қабілеттілікті арттыру арқылы даму ерекшеліктерімен сипатталады. Мемлекеттерде осы жағдайға сәйкес жаһандану үрдісі мен халықаралық аймақтандыру (Еуропалық Одақ т.с.с) процестерімен қатар аймақтық экономиканы кластерлеу үлгісіде даму үстінде. Ұлттық аймақтық шекаралар, экономикалық реттеу қызметтері мен экономикалық тосықтар бара-бара жоғалып жатыр. Аймақтардың Ұлттық үкіметтің саяси және экономикалық қолдауларына сүйенуі азайып, өздігіне сенімділікпен алға қадам басуы, жергілікті қорларды біріктіру және топтастыру, экономикалық субъекттер арасындағы бәсекелестікті нығайту арқылы, кәсіпорындар қызметін дамыту, экономикалық өркендеу, аймақты дамыту мүмкіншіліктерін айқындап, осы жолдар арқылы жүру қажеттілігі туындап отыр. Кластерлеу процесі - халықаралық және ұлттық деңгейден аймақтық дамыту деңгейіне тереңдеп еніп келеді.
Кластерлеудің өзіндік даму сатысында өзіне сыртта орындалып жатқан барлық қызмет түрлерін тартады, бұл құбылыс іргелі, сонымен қатар қолданбалы ғылыми-зерттеу жұмыстарына да қатысты. Осы бағытта бір уақытта жаһандану және аймақтандыру тенденцияларының басталатындығы айқындалады. Көптеген кластерлікте мұның түсіндірілуі, ресурстар мен өндірістік қуаттылықты арттыру сырттан тартылғандықтан аймақтық кластер ішінде ҒЗТКЖ (НИОКР) және көмекші қызметтер басты орындалуына байланысты болады. Сондықтанда аймақтық кластерлер қосымша құн тізбегін бастаушы топтарға бақылауды күшейтеді.
Қазіргі кездегі дамыған батыс елдерінің өндірісін 50 жыл бұрынғы жағдайымен салыстырғанда көптеген айырмашылықтар мен батыл өзгерістерді табуға болады. Айтарлықтай өзгерістерге материальдық және материальдық емес активтер арасындағы бағалылықтың аса ірі алшақтығы жатады. болу сенімділікті қамтамасыз етеді.
Аймақтық экономиканы кластерлеу әдістемесінің негізін қарастыруда барлық кластерлердің әртүрлілігіне қарамастан олардың жалпы сипаттамаларын атап көрсетуге болады:
- Инновация және қорлар мен қызметтерге жалпы қажеттілік, бұл тез жаңартудың негізгі жолы;
- Компаниялардың бір-бірімен жаңа мәліметтер және ойлармен алмасуы (мысалы, дамуды қамтамасыз ететін бірлескен зерттеу жұмысы);
- Басты жүргізуші фирманың болуы және оның жабдықтаушылар мен көмекші фирмалармен етене араласуы (мұндай араласу бірлесіп жұмыс жүргізуді күшейтіп, шығындарды азайтуға алып келеді);
- Мамандандырылған, білікті жұмыс күші нарығы (негізінде компаниялар арасында мамандардың қозғалыс көрсеткіші өте жоғары дәрежеде);
- Кластер компанияларының инфрақұрылымға жақын орналасуы (байланыс, көлік құралдары және жолдар).
Жалпы сипаттамалармен қатар, кластерлерді бір-бірінен ерекшелендіретін сипаттамалар да бар:
- Олардың орналасу жағдайлары және шекаралары аймақ сыртына, сондай-ақ шет елдерге асуы;
- Бір қатар кластерлер университеттер, технологиялық парктер және зерттеу институттарына жақын орналасуға тәуелді;
- Кластерге кіруші кәсіпорындардың әр түрлі болуы жәнеде әр қилы кластерлердің кәсіпорындарының әр қилы болуы мүмкін. Сондай-ақ әр түрлі кәсіпорындар әр түрлі тұтынуға ие (жылжымайтын мүлік, тұрғын үй құрылысы, көлік құралдары және жергілікті қызмет көрсету, т.с.с.);
- Кластерлердің өмір циклінің әр түрлілігі: бір кластерлер енді құрылып жатырса, екіншілері жоғарғы сатысында тұр;
- Аймақтың экономикалық дамуында кластерлерге әр түрлі факторлардың ықпал етуі (өндірістік шектелу, шоғырлана алмаудың тиімсіз әсерлері, т.с.с);
- Кластерлердің әр түрлі деңгейде дамуы: бір қатар кластерлер дәстүрлі салада жұмыссыздықты азайту тәжірибелерін игерсе, соншалықты көлемде саланы қайта құрылымдау деңгейін төмендетеді.
Кесте 2 - Аймақтық экономиканы кластерлеу әдістері
Кластерлеу әдістері
Сипаттамасы мен қолдау саясатын ұсыну
Күшті жақтары
Әлсіз жақтары
Италиядағы кластерлеу (Маршал кластері)
Кіші кәсіпорындарды шоғыр-ландыру, нақты мамандандыру, кооперация кезіндегі жергілікті күшті ынтымақтастық, сенімді байланыс қарым қатынасын орнату сипатта-масына ие.
Қолдау шаралары:
Жергілікті артықшылық күш-терді ұжымдық тірлікпен жүргізу, жекеменшік және мемлекеттік ұйымдардың бір-лесіп жұмыс жүргізуі жатады.
Маманданудың иілгіштігі, өнімнің жоғары сапалылығы, инновациялық қуатты болуы
Концептуальды селсоқтық, экономикалық жағдайдың және технологияның түбірімен өзгер-уі жағдайында қалыптасу про-цесінің ақырын жүруі.
Кластерлеу-дің Сателлиттік әдісі
Кластерден тысқары жердегі фирмаларға тәуелді кіші кәсіпорындарды сырттан тартып шоғырландыру, жұмыс күшінің арзандығына жиі негізделген.
Қолдау шаралары:
Кіші бизнесті қолдаудағы оқытудың барлық деңгейлерін қолдану, технологияларды тарату.
Аз шығындалу, кәсіби білім, соның ішінде қалыптаспаған білімдер.
Сыртқы субъ-екттерге өнімді сатуға, ресурс-тарға және ноу-хауға тәуелділік, жергілікті бәсе-келікті жеңу жақтарын туын-датудың шектеу-лілігі.
Кластерлеу-дің
Табан және спицалар әдісі
Жергілікті үлкен фирмаларға жергілікті кіші бизнестерді шоғырландыру, нақты иеархияны туындату.
Қолдау шаралары:
Тұрақтылық пен күштілікті нығайту мақсатында үлкен компаниялар арасында, ассо-циациялар мен мемлекеттік ұйымдар арасында, кіші және орта бизнесті қолдау қызмет-терінде ынтымақтастықты нығайту.
Аз шығындалу, тез иілгіштік, үлкен фирма-лардың сал-мақтылығы.
Шектелген сан-дағы үлкен фир-малардың жұм-ыс жүргізуіне байланысты кластердің тол-ықтай тәуел-ділікке әкелінуі
Жоғарыда байқалғандай, кластер үшін ең маңызды мәселе болып еңбек нарығы тұр. Жалпы еңбек нарығы компанияны қандай жақындығына қарамастан байланыс орнатуда бір-бірімен араластырады. Сондықтан компания арасындағы мамандардың алға ілгерілеуі (ой-пікір алмасуға да байланысты) көптеген кластерлер үшін негізгі сипаттама болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген сипаттамалар аймақтық экономиканы кластерлеудің екі базалық негізін қалыптастырумен қатар кластерлер типологиясын анықтау әдістерін де айқындайды. Кесте 2-де аймақтық экономиканы кластерлеу әдістерінің әр қайсысына сипаттамалар беріледі. Еңбек ресурстары негізіндегі кластерлеу - егер мамандықтың белгілі бір түрі қандайда бір аймақта көптеген жұмыс берушілер тарапынан қажеттілік туындатса, сол аймаққа сондай мамандық иелерін көптеп шақыру туындауы, сондай-ақ жаңа кәсіпорындар пайда болуына әкелуі мүмкін. Сонымен бірге, бұл жерде сол мамандыққа оқуға көптеген сұраныс туындауы, өз кезегінде жергілікті оқу орындарының және тұтасымен аймақтағы бизнес өнімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Стратегиялық маңызды сала ретінде ауыл шараушылығы өндірісінің төмен құлдырауы мен бұзылуы көптеген салаларды дағдарыстық жағдайға, экономиканы бүтіндей тұрақсыздануға әкеліп соқтырды. Бұл мәселені экономикалық тұрғыдан сараптай келе, өз ауыл шаруашылығын дамытуға елеулі мән бермеген және шикізатты жеткіліксіз өндірген елдің басқа елдерге конъюктуралық бағынышты болатынын айта кеткен жөн. Міне, сондықтан ауыл шараушылығын дамытуға баса назар аудару-тіпті, әлемдік қауымдастықты басқарушы мемлекеттер үшін де міндетті талап деп есептеледі.
Сондай – ақ , ауыл шаруашылығының өзіне тән айқын ерекшеліктері инвесторлар үшін оның тартымдылығын төмендетеді. Өндірістің маусымдық сипаты мен жоғары қор сыйымдылығы; табиғи – климаттық жағдайларға тәуелділігі; аграрлық салада қолданылатын материалдық – техникалық ресурстардың қозғалымсыздығы; тұрақты табыс алудың үнемі жоғары тәуекелге бағыныштылығы; көптеген ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сұраныстың икемсізділігі; шығын жұмсау мен өнім алу кезеңдері арасындағы уақыттың ұзақтығы және басқа да ерекшеліктері АӨК салаларын бәсекеге қабілетсіз жағдайға ұшыратады.
Осы және басқа да ерекшеліктерді, сонымен қатар әртүрлі елдердегі (және одақтардағы) агроөнеркәсіптік кешеннің даму маңыздылығын ескере отырып, АӨК экономикасын, бірінші кезекте ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің қажеттігі мен заңдылықтары анықталып, әдістемелік негіздері дайындалды. Олар іс жүзінде мемлекеттің аграрлық саясатында кеңінен қолданылады. Барлық дамыған елдерде мемлекет әртүрлі экономикалық және қаржылық іс шаралар мен тәсілдердің (оның ішінде: ауыл шаруашылығы тұтынатын ресурстарға жәрдем ақы (дотация) мен өтем ақы (компенсация) беру, салықты азайту немесе одан босату, тарифті төмендету, бюджеттен компенсациялау арқылы несиелеу және сақтандыру жүйелері, т.с.с.) көмегімен кірістерді көбірек монополияланған өнеркәсіп саласынан азырақ монополияланған ауыл шаруашылығына қайта бөлу арқылы оған тұрақты да орнықты қолдау көрсетеді.
Сондықтан, отандық мақта шаруашылығын мемлекеттік қолдау үшін еліміздің негізгі мақта өндірушісі – Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығына тән айқын ерекшеліктерін ескеру қажет:
1. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі құралы саналатын жердің сапасы қанағаттанғысыз. Оның құнарлы күрт нашарлап, құрамындағы қарашірік көлемі азайған. Ауыл шаруашылық жерлерінің елеулі бөлігі ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге жарамсыз, көптеген алқаптарда бұтақтар өсіп кеткен, топырақ қышқылдығы да жоғары.
2. Облыс территориясының басым бөлігі жер шаруашылығына қауіпті аймақта; ал, ауыл шаруашылық жерлерінің үштен екісі ылғалдылық мөлшері жеткіліксіз әрі тұрақсыз аймақта орналасқан. Осының салдарынан әртүрлі мерзімге созылатын құрғақшылықтар қайталанып отырады.
3. Облыста өндіріс құрылымын қайта құру, егістік алқаптарын қысқырту және өндірісті қол астына алу үрдісі қайталанып отырады.
4. Ғылыми-техникалық прогрестің, озық технологияның және ауыл шаруашылығындағы өндірісті жүргізу қарқындылығының деңгейі бойынша, бір өнімге шаққандағы өндірісті еңбек шығыны мен өнімнің өзіндік құны бойынша облыс көп артта қалған. Соңғы жылдары бұл көрсеткіш бірнеше есе өскен. Іс жүзінде, ауыл шаруашылығы өндірісін индустриясыздандыру, қол еңбегіне өту және ең қарапайым технологияны қолдану тенденциясы байқалуда. Техниканың тапшылығы мен шетелдік үлгілеріне қарағанда ескілеу болуы және пайдалану мерзімінің өтіп кетуіне байланысты оған деген сенімсіздіктің артуы салдарынан облыста өнімді кем жинау мен жоғалту деңгейі басқа елдерлегіден бірнеше есе жоғары.
5. ОҚО-ның ауылдық жерлеріндегі инфрақұрылымның даму деңгейі төмен, яғни жол салу, байланыс жүйелерімен қамтамасыз ету және сумен жабдықтау мәселелері жағынан елеулі қиындықтар кездеседі. Ауылдық елді мекендер көгалдандыру деңгейі жөнінен және тұрғын үй, мектеп, аурухана секілді тұрмыстық-әлеуметтік қызмет көрсету ғимараттары жөнінен қаладан едәуір артта қалып отыр.
6. Қазіргі кезде Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы өндірісі ауыл шаруашылығындағы жұмысшылар мен ауыл тұрғындарын қарқынды пайдалану есебінен және уақытылы төленбейтін жалақының төмен деңгейі есебінен күнелтіп отыр. Мұның зардабы ауылдық аумақтардың құлдырауына, ауыл халқының басым бөлігін құрайтын қарт адамдардың өліміне және жұмысқа жарамды, білікті ауыл халқының қалаға көшуіне әкеліп соқтырды. Осының салдарынан ауыл шаруашылығы өндірісінің кадрлармен,әсіресе білікті мамандармен өте төмен деңгейде қамтамасыз етілуі ғылыми-техникалық прогресті ендіруге және осы саланы дамытуға үлкен кедергі болды.
Ауыл шараушылығы саласын тиянақты дамытудың бірден-бір қажетті шарты, нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылықтар мен меншік түрлерінің тәуелсіздігі және тепе - теңдігі болып саналады.
Қазіргі таңда Республикамыздағы аудармалы жүйенің тек қана күрделі массивтерге, бірнеше шаруашылық мекемелеріне немесе толық аудандарға арналып есептелмегендіктен, кіші және орта шаруашылықтар өз күштерімен жерлерін өңдей алмайды.
Осының нәтижесінде суармалы жерлердің экономикалық тиімділігі күрт төмендеп бара жатыр. Ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасы мен саны қысқарып кетті. Ауылдық жерлердегі мұндай төмендеу тек қана суармалы жердің құндылығы мен өнімділігін төмендетіп қана қоймай, сол жерлерде тұратын тұрғындардың әлеуметтік - экономикалық дамуына кері әсерлерін тигізіп отыр.
Нарықтың реттеуші жүйесі маңызды құраушысы адамды әлеуметтік қорғау болып табылады, оған төмендегі аспектілер кіреді:
- Жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген тұрғындар категориясын әлеуметтік қорғау;
- Жұмыссыз статусын алған азаматтарды әлеуметтік қорғау;
- Тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз етуді көбейту мөлшері.
Соңғы үш жылда бюджеттің пайдасы аз да болса шығыннан артық бола бастады. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің өскені байқалады. Егер 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 14,4% пайызға өссе, 2007 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 21,4% пайызға өскен.
Сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа жылдық саны қысқарып кеткені байқалады. 2005 жылмен салыстырғанда 2006 жылы олардың саны -19,2 пайызға, ал 2007 жылы 2004 жылға қарағанда 3,5 пайызға қысқарған, облыстық еңбек ресурстары саны өсуде. Осыған байланысты экономикалық белсенді және емес тұрғындар саны өсуде. Оның ішінде еңбек ресурстарының ең көп бөлігі белсенді тұрғындар. Олардың көп бөлігі жұмыс істейді. Іштерінде өз жұмыстарымен шұғылданатындары да баршылық.
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешінен бюджеттен несиелендіру жағдайы да айтарлықтай жақсарып келеді. Тек өткен жылға бұл көрсеткіш 88 % пайызға артып, 11,7 миллиард теңгені құрады. Соның ішіндегі көктемгі егіс және күзгі жиын-терін жұмыстарын жүргізуге 4,5 миллиард теңгенің, лизингтік бағдарламаларды жүзеге асыруға 4,3 миллиард теңгенің несиесі берілді. Ауылдық несие серіктестерінің несие портфельдерін толықтыруға 1,4 миллиард теңге жұмсалды.
Ауыл экономикасын көтеретін ең басты салалардың бірі ауыл шаруашылығына тағы біраз көз жүгіртер болсақ, өткен жылдың 6 айында республика бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемі ағымдағы бағамен 145,9 миллиард теңгені құрады, бұл 2003 жылы осы кезеңінен 5,2 пайыз артық.
2004 жылдың қаңтар-маусымында тірілей салмақтағы ет өндіру 549,5 мың тонна,сүт-2230,5 мың тонна құрады.
2005 жылы аграрлық азық - түлік бағдарламасын іске асырудың соңғы жылы болды. Өткен жылы не істелді, ауылдық елді мекендерді дамытуға бағытталған қаржылар мардымды болды ма, қандай нәтижелерге қол жеткізілді? Биылғы жылы, бағдарламаға сәйкес, не істеу жоспарланған?
Елбасы үстіміздегі жылы халыққа жолдаған Жолдауында " Біз еліміздегі аграрлық бизнесті мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесі негізінде қалыптастырдық. 2006 жылы ауыл шаруашылығы өндірісін дамытуға республикалық бюджеттен 57,9 млрд. теңгеден аса қаржы бөлінді " ,- деп мәлімдеген болатын.
2007 жылы бұл мақсатта республикалық және жергілікті бюджеттен барлығы 1499,1 млн. теңге бөлініп, оның 1432,7 млн. теңгңңесі игерілді. Атап айтқанда, бұл қаржы 103 әртүрлі ауыл шаруашылығы техникасын алуға жұмсалды. Ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты түрде өсуі бұл саланы тиімді бизнес көзіне айналдырып, оған инвестициялық ағымдардың енгізілуіне оң жағдай жасалды.
1.2. Өнімнің ішкі кешенінің кластерлік жүйедегі орны
Қазақстан Республикасында да дән өндірісінде кластерді қалыптастыруға жақсы мүмкіндік бар екендігі негізделген. Республикамыздың жалпы ішкі өнімінде ауыл шаруашылықтың үлес салмағының өсуі тек саланың және оның ішкі салаларының ғана емес, сонымен қатар өзіменен байланысты өңдеуіш кәсіпорындардың (ұн ұнтақтау, ет, жеміс, жем өңдеуіш) тиімділігінің өсуін қамтамасыз етіп, жалпы экономиканың дамуына мультипликативтік әсер ететінін көгуге болады.
Қазақстан Республикасында бірнеше (жеті) кластерлерді ұйымдастыру (тоқыма, мұнай, металлургия, туризм және т.б.) қарастырылып, жолға қойылып келеді. Оңтүстік Қазақстан облысында мақта, жүзім негізінде шарап өндіру және т.б. кластерлерін ұйымдастыру шаралары әзірленіп, іске асырылуда.
Осыған орай, соңғы 3-5 жылдарда отандық экономикалық әдебиеттерде өндірісті кластерлік тәсілдеме негізінде ұйымдастыру мәселесіне елеулі көңіл бөлініп келеді.
Кластердің географиялық шеңбері бір қаланың немесе бір аумақтың, бүкіл елдің, шекаралас елдің шеңберімен ауытқып тұруы мүмкін.
Кластерлер өзінің тереңдігі мен күрделілігіне байланысты әртүрлі формада болады. Бірақ басымды түрде дайын өнімдер компанияларын , немесе қызмет көрсететін, яғни сервистік компанияларды; өндірістің мамандандырылған факторларымен, компоненттерімен, машиналарымен және сервистік қызметтермен жабдықтаушыларды; қаржылық институттарын, қосалқы салалардағы фирмаларды қамтиды. Кластерлерге төменгі салаларда қызмет атқаратын, яғни өткізу, тұтыну фирмалары; жанама өнім өндірушілері; арнайы инфрақұрылымдар; үкімет ұйымдары және арнайы оқытуды, білім беруді, ақпараттың түсуін зерттеуді жүргізуді қамтамасыз ететін ұйымдарды және стандарттарды тағайындайтын мекемелер ендіріледі.
Кластерге елеулі әсер етуші өкімет агенттіктері, мұның бір бөлігі ретінде қалыптастырылуы мүмкін. Ең соңында кластерге кластер мүшелерін қолдаушы сауда ассоциациялары және жеке сектордың басқа да бірлескен құрылымдары ендіріледі.
Ол әрі географиялық, әрі сыртқы мен байланысты бірыңғай ішкі ақпараттық орта шеңберінде біріккен. Кластердең кеңесі аймақтық басшылықты қосады және бизнес бойынша үкіметтік кеңеспен (бөліммен) байланысты. Оның міндеті- таза талдау (аналитикалық). Кластердің құрамындағы ең басты нәрсе- инновацияны сыртқы ортамен байланыс жасау үшін құрылған өзіндік құн мен бірыңғай логистикалық терезе тізбегінің барлығына жаю, кеңейту. Мұндай құрылым трансакциялық шығындарды төмендетуге көмектеседі. Енді жоғарыда аталған кластердің жалпы құрылымына көңіл бөлейік.
Сурет 1 - Кластердің жалпы құрылымы
Кластерде бәсекелестік пен кооперацияның күрделі қыйыстыруы жүргізіледі. Олар әртүрлі жазықтықта орналасқан секілді және бірін-бірі әсіресе инновациялық процестерде толықтырады. Кластердің ішкі тұтынуындағы өзара әрекеттесу сыртқылармен бәсекелестікте байланысады, ал кооперацияда жабдықтаушы құрамын қолдануда және бірыңғай логистикалық терезені бөлуде байланысады.
Кластер құрудың негізгі алғышарттарының бірі- фирмалардың жеке әрекет етуге қарағанда бірлескен жағдайда бәсекеге қабілеті жоғары болу керек.
Сонымен кластерлер саладан гөрі салалардың, сфералардың маңызды байланыстарын, бірін -бірі ауыстыру мүмкіндіктерін, жабдықтау мәселелерін қамтитын өндірістің тиімділігін көтеруге ықпал етеді.
Қоғамдық өндірістің обьективті заңды құбылыстарының бірі - кластерлік жанасу арқылы интеграциялық бірлесу, агроөнеркәсіп құрылымдарын құру және дамыту.
Агроөнеркәсіп кешені кәсіпорындарының арасындағы тұрақты және ұйымдық-технологиялық және экономикалық байланыстарды қалыптастыратын кластерлік - интеграциялық бірігу өндірісті ұйымдастыру және басқарудың ерекше түрін білдіреді, өндіргіш күштердің өсуіне және өндірістік қатынастарды жетілдіруге, өндіріс тиімділігін арттыруға ықпал етеді, интеграциялық бірігіп өндірген өнімді соңғы тұтынушыға жеткізуді тездетеді және жалпы барлығы үшін тиімділікті арттырады.
Өңдеу өнеркәсібі мен ауыл шаруашылық кәсіпорындары арасындағы өзара өндірістік қатынастар толық қанағаттанбаған жағдайда олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz