Қазақстан Республикасында сақтандыру заңдылығының даму алғы шарттары
Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелері адамның және азаматтың өміріне, денсаулығына, мүліктеріне, еңбек ету бостандығына, меншік суъектілері мен объектілеріне, кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, қоршаған ортаны қорғауға қатысты сақтандыру құқығының жалпы принциптерін белгілеуге, сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясат басымдықтарын айқындауға, сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің бір түрі сақтандыру қызметінің конституциялық негіздерін құруға және сақтандыру туралы заңдарды қабылдауға байланысты мән-жайларды белгілі бір дәрежеде регламенттейді.
Осы орайда сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметінің конституциялық негізін құруға ат салысатын Қазақстан Республикасы Конституциясының 1- бап 1- тармағында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады.
Осы орайда сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметінің конституциялық негізін құруға ат салысатын Қазақстан Республикасы Конституциясының 1- бап 1- тармағында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл.
2. Шихов А.К. Страхование . М., ЮНИТИ- ДАНА, 2000. 431 бет.
3. Манес А. Основы страхового дела // Страховое дело.- 1993. -№ 3.- 39 с.
4. Никольский П. А. Основные вопросы страхования. – Казань,1895.-160с.
5.Жуйриков К.К. Страхование: одна из платформ казахстанского барса.-Алматы:РПГ «Бiз - мы»,1998.-272 с.
6. Сембеков А.К. Финансовые аспекты функционирования страховых компаний.- Караганда:Полиграфия,1998 .-116 с.
7. Коломин Е.В. Теоретические вопросы развития страхования. //Финансы СССР. -1991.-№9.- 34 c.
8. Мотылев Л.А. Государственное страхование в СССР и проблемы его развития.М.:Финансы, 1972. - 264 с.
9. Жуйриков К.К., Ким Г.В. Государственное страхование в Казахстане. Алма-Ата 1992 г.
10. Воробьева С.М. Страховой рынок Республики Казахстан. Караганда, 2000.-116 с.
11. Худяков А.И. Страховое право Республики Казахстан. – Алматы:Жетi Жаргы, 1997. - 320 с.
12. Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 18 желтоқсандағы N 126 Заңы" Егеменді Қазақстан" 2000 жылғы 22 желтоқсан N 322-323
13. Батыргожин Н. Итоги государственной программы развития страхования в Республике Казахстан на 2000-2002 годы // Рынок ценных бумаг Казахстана №2 2003г. – 34 c.
14. Баймуратов И., Елубаева Ж. Перспективы развития системы страхования Казахстана в условиях глобализации // Финансы Казахстан №4 2004г.- 84 c.
15. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – Алматы:Каржы-каражат, 2007.- 160 с
16. Сулейменов М.К., Покровский Б.В., Жакенов В.А. и др. “Договор в народном хозяйстве”. Алматы 1997г.
17. О проекте Закона РК “об обязательном социальном страховании”. Постановление Правительства РК от 11 декабря. 2001года.
18. О проекте Законе РК “ Об обязательном страховании гражданско- правовой ответственности перевозчика перед пассажирам” Постановления Правительства РК от 20 декабря 2001 года.
19. Белых В.С., Кривошеев И.В. Страховое право. М.,2002 г.
20. Журавлев Ю.М. «Словарь-спровочник терминов по страхованию и перестрахованию» Издательство «Анкил» М.1994 год.
21. Алексеева С.С. «Государство и право» Москва 2003 г.
22.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдері). Алматы: ЮРИСТ, 2005 жыл.
23. Найманбаев С.М. «Сақтандыру құқығы» Оқу құралы. Аламаты «Жеті жарғы» 2007 жыл.
24. Словарь страховщика /Ефимов С.Л., Лозовский Л.Ш., Райзберг Б.А., Ратновский А.А., М.. ОАО «НПО» Издательство «Экономика», 2000.
25. Манес А. «Основы страхового дела» Санкт-Петербург 2001 г.
26. Скамай Л.Г., Мазурина Т.Ю. Страховое дело. М., ИНФРА-М, 2004
27. Белых В. “Теория хозяйственного права в условиях становления и развития рыночных отнешений ”. // “Государство и право”. 2005 г.
28. Сербиновский Б.Ю., Гарькуша В.Н. Страховое право. Ростов н/Д. Феникс, 2004 г.
2. Шихов А.К. Страхование . М., ЮНИТИ- ДАНА, 2000. 431 бет.
3. Манес А. Основы страхового дела // Страховое дело.- 1993. -№ 3.- 39 с.
4. Никольский П. А. Основные вопросы страхования. – Казань,1895.-160с.
5.Жуйриков К.К. Страхование: одна из платформ казахстанского барса.-Алматы:РПГ «Бiз - мы»,1998.-272 с.
6. Сембеков А.К. Финансовые аспекты функционирования страховых компаний.- Караганда:Полиграфия,1998 .-116 с.
7. Коломин Е.В. Теоретические вопросы развития страхования. //Финансы СССР. -1991.-№9.- 34 c.
8. Мотылев Л.А. Государственное страхование в СССР и проблемы его развития.М.:Финансы, 1972. - 264 с.
9. Жуйриков К.К., Ким Г.В. Государственное страхование в Казахстане. Алма-Ата 1992 г.
10. Воробьева С.М. Страховой рынок Республики Казахстан. Караганда, 2000.-116 с.
11. Худяков А.И. Страховое право Республики Казахстан. – Алматы:Жетi Жаргы, 1997. - 320 с.
12. Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 18 желтоқсандағы N 126 Заңы" Егеменді Қазақстан" 2000 жылғы 22 желтоқсан N 322-323
13. Батыргожин Н. Итоги государственной программы развития страхования в Республике Казахстан на 2000-2002 годы // Рынок ценных бумаг Казахстана №2 2003г. – 34 c.
14. Баймуратов И., Елубаева Ж. Перспективы развития системы страхования Казахстана в условиях глобализации // Финансы Казахстан №4 2004г.- 84 c.
15. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – Алматы:Каржы-каражат, 2007.- 160 с
16. Сулейменов М.К., Покровский Б.В., Жакенов В.А. и др. “Договор в народном хозяйстве”. Алматы 1997г.
17. О проекте Закона РК “об обязательном социальном страховании”. Постановление Правительства РК от 11 декабря. 2001года.
18. О проекте Законе РК “ Об обязательном страховании гражданско- правовой ответственности перевозчика перед пассажирам” Постановления Правительства РК от 20 декабря 2001 года.
19. Белых В.С., Кривошеев И.В. Страховое право. М.,2002 г.
20. Журавлев Ю.М. «Словарь-спровочник терминов по страхованию и перестрахованию» Издательство «Анкил» М.1994 год.
21. Алексеева С.С. «Государство и право» Москва 2003 г.
22.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдері). Алматы: ЮРИСТ, 2005 жыл.
23. Найманбаев С.М. «Сақтандыру құқығы» Оқу құралы. Аламаты «Жеті жарғы» 2007 жыл.
24. Словарь страховщика /Ефимов С.Л., Лозовский Л.Ш., Райзберг Б.А., Ратновский А.А., М.. ОАО «НПО» Издательство «Экономика», 2000.
25. Манес А. «Основы страхового дела» Санкт-Петербург 2001 г.
26. Скамай Л.Г., Мазурина Т.Ю. Страховое дело. М., ИНФРА-М, 2004
27. Белых В. “Теория хозяйственного права в условиях становления и развития рыночных отнешений ”. // “Государство и право”. 2005 г.
28. Сербиновский Б.Ю., Гарькуша В.Н. Страховое право. Ростов н/Д. Феникс, 2004 г.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелері адамның және
азаматтың өміріне, денсаулығына, мүліктеріне, еңбек ету бостандығына,
меншік суъектілері мен объектілеріне, кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне,
қоршаған ортаны қорғауға қатысты сақтандыру құқығының жалпы принциптерін
белгілеуге, сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясат басымдықтарын
айқындауға, сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің бір
түрі сақтандыру қызметінің конституциялық негіздерін құруға және сақтандыру
туралы заңдарды қабылдауға байланысты мән-жайларды белгілі бір дәрежеде
регламенттейді.
Осы орайда сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметінің конституциялық
негізін құруға ат салысатын Қазақстан Республикасы Конституциясының 1- бап
1- тармағында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады. 28-
бабының 2-ші тармағында Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік
қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп
отырады. Сонымен қатар 29-бап 1- тармағында Қазақстан Республикасының
азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар.[1]
Бұл ретте аталған конституциялық нормалардың тікелей сақтандыру
құқықтық бағытты ережелері 6-баптың 2- тармағында, 13- баптың 1-тармағында,
24- баптың 2-тармағында, 28- бабында, 31- бабында көрініс тапқанын
байқаймыз.
Сақтандыру ел экономикасының стратегиялық секторы ретінде мемлекетке,
азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілерге келтірілген материалдық
залалдарды өтеу жолымен қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Осы орайда сақтандыру сақтанушының (азаматтың, адамның,
жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның) мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауы
арқылы қауіпсіздендіруді нысаналайды. Демек, сақтандыру кезінде сақтандыру
қорғауымен өмірді сақтандыру бойынша азаматтың (сақтандырылған адам)
өміріне, денсаулығына, еңбек ету қабілетіне, мүлікті сақтандыру бойынша
заңды немесе жеке тұлғаның пайдалануындағы, билік етуіндегі, иелігіндегі
мүліктеріне, сондай-ақ жауапкершілікті сақтандыру бойынша заңды немесе жеке
тұлғаның мүлігіне не жеке басына келтірілген зиянды сақтанушының өтеуіне
байланысты мүліктік мүдделер қамтылады.[2, 431 б.]
Нарықтық даму жағдайындағы сақтандыру ісі (сақтандыру) қандай болмасын
қоғамдық-экономикалық формацияларда тиісінше дамып қалыптасатын және асқан
қажеттілігімен ерекшеленетін әрі тиісті сақтандыру салалары бойынша жұмыс
істейтін, қоғамдық пайдалы шаруашылық жүргізуге, тұлғалардың еңбек
(қызметтік) міндеттерін атқаруына, қоршаған ортаға байланысты орын алуы
ықтимал (орын алатын) тәуекелдерге орай қатысушылары (сақтандырушылары,
сақтанушылары, сақтандырылғандары, пайда алушылары) нақтылы айқындалып,
құқықтары мен міндеттері белгіленген материалдық мазмұнды қоғамдық
қатынастар ауқымында мақсатты сақтандыру қорын және сақтандыру резервтерін
құруды, сондай-ақ ұлттық сақтандыру жүйесінде өтеу (өтеттіру) механизмін
іске қосатын сақтандыру жағдаяттары (оқиғалары) туындаған кезде тиісті
заңнама және шарт негізінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру жолымен
сақтандыру қорғауының қамтамасыз етілуін нысаналайтын кәсіпкерлік сипатты —
бағдарлы экономикалық институт болып табылады. Сақтандырудың экономикалық
аспектісі мақсатты ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру және оларды әр
түрлі төтенше әрі қолайсыз құбылыстар салдарынан келтірілген зиянды өтеу
үшін пайдалану жөніндегі нысандар мен әдістердің жиынтығынан тұратын
экономикалық (ақшалай) қатынастар жүйесі ретінде жұмылдыру, өтемдік (қайта
бөлуші) және қорғау -алдын алу функциялары арқылы көрініс табады.
Бүгінде сақтандыру рыногын дамытудың негізі проблемалары тұрғысынан
өмірді және жеке басты сақтандырудың жаңа түрлерін дамыту, сақтандыру
ұйымдарын корпоративтік басқару жүйесін енгізу, мамандандырылған қайта
сақтандыру ұйымдарын құру, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының
қызметі жөніндегі статистикалык және өзге де деректер базасын қалыптастыру,
сақтандыру компанияларының қызметін автоматтандыру мәселелері және т.б.
айқындалып отыр. Бұл ретте сақтандыру рыногының кейбір проблемалары
қатарына: сақтандыру ұйымдарының өз тәуекелдерін басқаруы сапасының
төменділігін; рыноктағы жекелеген сақтандыру ұйымдары белсенділігінің
жеткіліксіздігін; сақтандыру ұйымдарының өмірді жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша сақтанушыларға заем беру жүйесінің дамымағандығын;
сақтандыру ұйымдарының қызметтер көрсетуі сапасының төменділігін; сақтан-
дыру бизнесі саласындағы алаяқтыққа қоса ерікті сақтандыру бойынша
қызметтер көрсетудің шектелуін және т.б. жатқызуға болады.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты:
- cақтандыру және сақтандыру қызметіне түсінік беру;
- сақтандырудың дамуының тарихын зерттеу;
-сақтандыру экономикалық қатынастарының айрықша категориясының
бірі ретінде қарастыру;
-Сақтандырудың түрлеріне, сақтандыру қатынастарының субъектілеріне және
қатысушыларына тоқталу;
-сақтандыруды жүзеге асыру негізіндегі сақтандыру шарттары және
сақтандыру шартын орындау, өзгерту және күшін жою
негіздері туралы анықтама
беру.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
САҚТАНДЫРУ ЗАҢДЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1 Сақтандыру және сақтандыру қызметінің түсінігі
Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге
асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген
сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы
немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды
мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Сақтандыру қызметі - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік органның
лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі.
Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптармен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру саласы
және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) өмірді сақтандыру;
2) аннуитеттік сақтандыру;
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) су көлігін сақтандыру;
6) жүктерді сақтандыру;
7) 3) -7) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, мүлікті
сақтандыру;
8) әуе көлігін сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
14) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;
16) 10)-14) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, зиян
келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысанында әрбір сыныптың мазмұны және оны жүгізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың бөлек сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және
оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын
реттейтін заң актілерімен белгіленеді.[3, 39б.]
Қазақстан Республикасының аумағында қайта сақтандыруды жүзеге асыру
жөніндегі қызмет осы заңда көзделген заңда көзделген тәртіппен
лицензиялануға тиіс.
Қайта сақтандыру бара- бар емес қайта сақтандыру қызметін де жүзеге
асыру құқығын береді.
Жалпы сақтандыру саласы бойынша немесе өмірді сақтандыру саласы
бойынша лицензисы бар сақтандыру ұйымы бара бар қайта сақтандыру жөніндегі
қызметін өзінің лицензисында көрсетілген сыныптарда ғана қайта сақтандыру
лицензиясынсыз жүзеге асыруға құқылы.
Жалпы сақтандыру саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
тек қана жалпы сақтандыру саласында қайта сақтандыру жөніндегі қайта
сақтандыру жөніндегі лицензия алуға және бара-бар қайта сақтандыру
жөніндегі қызметті де, бара-бар емес қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де
жүзеге асыруға құқығы бар.
Қайта сақтандыру қайта сақтандыру жөніндегі лицензия негізінде
қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымы өмір
сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша бара-бар қайта
сақтандыруды да жүзеге асыруға құқылы.
Заңда қайта сақтандыру ұйымын құру, лицензиялау және оның қызметін
тоқтату талаптарын қайта сақтандыруды қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге
асыратын қайта сақтандыру ұйымдарына қатысты келтірілген.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметі:
Сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын
кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметінен басқа
қызметтің мынадай түрлерін:
1) уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті;
2) тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы
шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы
үшін);
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру
үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды;
4) ақпарат берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтандыру ісі және
сақтандыру қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды;
5) бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған (сақтандыру(қайта
сақтандыру)ұйымы үшін) немесе оның қарамағына сақтандыру шарттарын
жасасуға байланысты келіп түскен (сақтандыру ұйымы үшін) мүлікті
сатуды немесе жалға беруді;
6) сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық
қызмет көрсетуді ;
7) сақтандыру (қайта сақтандыру)саласында мамандардың біліктілігін
арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргізуді;
8) сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы болуды;
9) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы консоциум немесе жай
серіктестік құруға, қатысуға құқылы.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының кәсіпкерлік қызмет ретінде
көзделмеген мәмілелерді жүзеге асыру мен операцияларды жүргізуіне тыйым
салынады.
Сақтандыру ұйымдары, сақтандыру ұйымдары таратылған жағдайда
сақтандырушыларға (сақтандырушыларға, пайда алушыларға) сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қор құруға құқылы. Қордың құрылу
тәртібі мен қызметі Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі.
Жинақтаушы сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге асыратын сақтандыру
ұйымы уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерінің
талаптарын ескере отырып, өзінің сақтанушыларына сатып алу сомасы шегінде
қарыз беруге құқылы.
Сақтандыру ұйымы аннуитет шарты қолданылатын кезеңде актуарийдің
қорытындысы негізінде уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық
актілерінде көзделген тәртіппен тұрақты беріліп тұратын сақтандыру
төлемінің мөлшерін ұлғайтуға құқылы.[4, 160 б.]
Ортақ сақтандыру кезінде сақтандыру шартының талаптары ортақ сақтандыру
шартымен белгіленетін жағдайларда жетекші сақтандыру ұйымының міндеті мен
өкілеттігін өзіне қабылдайтын сақтандыру ұйымының сақтандыру ережелеріне
сәйкес айқындалады. Ортақ сақтандыру шартына қатысушы сақтандыру ұйымы
сақтандыру шартын сол сақтандыру түрі бойынша олардың ережелерінде
көзделгенінен өзгеше жағдайларда жасасуға құқылы.
Лицензиясында тиісті сақтандыру сыныбы көрсетілмеген сақтандыру
ұйымының ортақ сақтандыру ісіне қатысуына тыйым салынады.
1) Уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы жоқ бірде-бір
тұлғаның:
өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге асыруға,
негізгі немесе қосымша қызмет түрі ретінде сақтандыру брокерінің,
актуарийдің немесе уәкілетті аудитордың қызметін көрсетуге;
2)өзінің атауында, құжаттарда, хабарландырулар мен жарнамада
сақтандыру ұйымы, қайта сақтандыру ұйымы, сақтандыру брокері деген
сөздерді немесе оның өз атынан сақтандыру немесе қайта сақтандыру
операцияларын жүзеге асыруды білдіретін не сақтандыру брокері, актуарий
немесе уәкілетті аудитор ретінде көрінетін туынды сөздерді (сөз
тіркестерін) пайдалануға құқығы жоқ.
Сақтандыру брокерінің қызметі ерекше қызмет түрі болып табылады және
оны уәкілетті мемлекеттік орган лицензиялауға тиіс.
Сақтандыру брокерінің өзі қатысып жасалатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) шарты бойынша өкілеттігімен жауапкершілігі сақтандыру (қайта
сақтандыру)шартының тараптарымен жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.
Сақтандыру брокерінің жарғылық капиталының ең аз мөлшеріне және оның
қызметінің өзге де жағдайларына қойылатын талаптар Қазақстан
Республикасының заңдарымен белгіленеді.
Сақтандыру брокері, уәкілетті мемлекеттік органға, сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының өзі анықтаған төлем қабілетсіздігі фактілері туралы
дереу хабарлауға міндетті.
Сақтандыру агентінің сақтандыру рыногында делдалдық қызметті жүзеге
асыруға өкілеттігі сақтандыру ұйымының тиісті құжаттарымен белгіленеді.
Сақтандыру агентінің өкілеттігі болмаған жағдайда оның сақтандыру
агенті ретінде қызметіне жол берілмейді.
Сақтандару ұйымы, өзінің атынан сақтандыру агенті сақтандыру ұйымынан
алған өкілеттік шегінде жасаған сақтандыру шарты бойынша қабылдаған
міндеттемелерді сақтандыру ұйымының өзі тікелей қабылдаған міндеттемелер
ретінде орындайды.
Сақтандыру агенті сақтандыруға міндетті талаптар, оның ішінде
сақтандыру құжаттамасы бланкілерінің есебінен жүргізумен сақтау, қолма-қол
ақшамен жұмыс жүргізу мәселелері жөніндегі талаптар Қазақстан Республикасы
талаптарымен ескеріле отырып, сақтандыру ұйымының ішкі құжаттарында
белгіленеді.
Сақтандыру ұйымы сақтандыру делдалдығы операцияларын жүргізуге өзі
уәкілдік берген сақтандыру агентерінің тізілімін жүргізіп отыруға міндетті.
Актуарийлік қызметті жүзеге асыру уәкілетті мемлекеттік орган берген
лицензиясы бар жеке адам актуарий болуға құқылы.
Актуарийлік қызмет заңға және уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес, сондай-ақ актуарийлік қызметті
жүзеге асырудың халықаралық принциптері (стандарттары) ескеріле отырып
жүзеге асырылуы тиіс.
Актуарийлік есептеулер мынадай негіздер бойынша:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының бастамасы бойынша
–бастамашылық актуарийлік есептеулер жүгізіледі.
2) Қазақстан Республикасының заңдарында көздеген жағдайларда- міндетті
актуарийлік есептеулер жүгізіледі.
Актуарийлік есептеулер жүргізу кезінде сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы міндетті актуарийлік есептеулер мен қорытындыларды жасау және
дайындау үшін қажетті, актуарий талап еткен қолда бар құжаттар мен
мәліметтердің бәрін беруге міндетті. Актуарий өзінің қарауына сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы табыс еткен құжаттар мен мәліметтердің толықтығы
мен дұрыстығы үшін жауап бермейді.
Актуарий өзі жасаған актуарийлік есептеулермен қорытындылардың
дұрыстығымен дәлдігіне Қазақстан Республикасының заң актілері жауап береді.
Актуарий, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру резервтерін
қалыптастыру жөніндегі талаптарды сақтамағандығы туралы өзі анықтаған
фактілерді уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы қызметінің аудитін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиясы бар уәкілетті аудитор жүзеге
асырады.
Сақтандыру қызметінің аудитін жүзеге асыруға қойлатын талаптар
уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерімен
белгіленеді.
Уәкілетті аудитор, жүргізілген аудит туралы қорытындының көшірмесін,
уәкілетті мемлекеттік органға оның жазбаша сұратуы бойынша беруге міндетті.
Уәкілетті аудитор, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өз
құрылымында ішкі аудит қызметі (аудиторы) болуы міндетті, оның қызметі
лицензиялауға жатпайды.[5, 272 б.]
Ішкі аудит жүргізу тәртібі, уәкілетті мемлекеттік органның талаптары
ескеріле отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тиісті ішкі
құжаттарында белгіленеді.
Сақтандыру компаниясының қаржылық-шаруашылық қызметінің маңызды бағыты
сақтандыру резерві және меншік капиталының қаражаттарын инвестициялау болып
табылады.Жинақтаушы сақтандыру арқылы жиналған сақтандыру сыйақысының бір
бөлігін инвестициялау сақтандыру келісім-шарттарын орындаудың қажетті
элементі сақтандырудың тәуекелді түрлері (ең алдымен мүліктік тәуекелден
сақтандыру) бойынша сақтандыру сыйақысын инвестициялау табыстың қосымша
және елеулі көзі болып табылады.
Сақтандыру компаниясын сақтандыру операцияларынан кейін, табыс көзі
ретінде екінші болып келетін олардың инвестициялық қызметі дұрыс дамымай
отыр. Сонымен қатар, Қазақстандағы сақтандыру қызметі нарығындағы өскен
бәсекенің салдарынан сақтандыру тарифтерінің төмендеуі, әлеуетті
сақтанушының тәукелден қорғаудың баламалы әдістерін таңдауы
сақтандырушылардың инвестициялық белсенділігін дамыту проблемасын, ең
көкейкесті проблемалардың қатарына қояды.
Сақтандыру компаниясының активтері қарқынды түрде өсуде және 2005 жылда
44,1 млрд.теңгеге жетті. Институционалды инвесторлардың (сақтандыру
компаниясы және зейнетақы қорлары) активтерінің тұрақты өсуі ең сапалы және
өтімділігі жоғары қаржылық инструменттерге активтерге орналастыру үшін
сәйкес шарттарды жасауға алғы шарттар қояды. Қазақстан Республикасының
қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау агенті (ҚҚА)
бұл бағытта белгілі бір шаралар жүргізуде. Бірақ, оның мүмкіншіліктері
отандық қаржы нарығының белгілі даму ерекшелігіне байланысты шектеулі.
Сондықтан, сақтандыру компаниялары және зейнетақы қорлары экономиканың
нақты секторын ұзақ мерзімді ресурстармен қамтамасыз етуде елеулі рөль
атқармайды.
Бастапқы кезеңде сақтандыру резервтері ең бірінші мемлекеттік бағалы
қағаздарға (атап айтсақ, Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің
бағалы қағаздарына) инветицияланады.
Сақтандыру резервтерін жұмсаудың екінші маңызды көзі- мемлекеттік емес
бағалы қағаздар болып табылады. Олардың үлесіне инвестициялық потфельдің
төрттен бірі тең. Алайда, сақтандыру компаниялары оларды сатып алу арқылы
экономиканың нақты секторын инвестициялау деген сөз емес. Өйткені,
корпоративті қағаздардың көп бөлігі екінші деңгейдегі банктердің борыштық
міндеттемесін және аз бөлігі нақты сектордағы кәсіпорындардың
облигацияларына тиесілі.
Сақтандыру ұйымдарының қызмет ету стандарттарын бекіту, корпоративтік
басқаруды жетілдірудің ынталандырмасын қалыптастыру, тәуекел қаупі үлкен
қаржы нарығының аймағында қадағалау ресурстарын шоғырландыру, өмірді
жинақтаушы сақтандыру және аннуитет жүйесін дамытудың ынталандырушы жағдай
тудыру мақсатында 2004 жылдың 3-ші желтоқсанында салық салу мәселелері
бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне
өзгерістермен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңына
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Бұл заңда аннуитетті сақтандыру
бойынша корпоратиті табыс салығының мөлшерлемесі алынатын сақтандыру
сыйақысының сомасынан 2%-тен 1%-ке дейін төмендетіледі.
Қазіргі таңда, республикада жеке сақтандыру секторы дамымай отыр. Жеке
сақтандыруды жүргізудің ерекшелігі (оның ішінде өмірді сақтандыру) қазіргі
таңдағы проблемалармен байланысты: Халықтың табыс деңгейінің төмендігі;
Посткеңестік кезеңдегі жеке сақтандырудың жағымсыз тарихы; Сенімді қаржы
инвестициялық инструментердің шектеулігі; Болашақта әлуетті сақтанушылардың
сенімсіздігі; Халықтың жекелеген сақтандыру делдалдарымен
сақтандырушылардың сақтандыру мәдениетінің төмендігі;Ұзақ мерзімді жеке
сақтандыруда халықтың қатысуы үшін экономикалық ынталандырманың болмауы.
Бұл тізімге, халық тарапынан сақтандыруға деген сенімнің болмауын кіргізе
аламыз. Бұл өткен кезеңдердегі ірі дауларға және КСРО мемлекеттік
сақтандыру сомаларының құнсыздануымен байланысты.
Сондай-ақ, жеке сақтандырудың дамуына халық жинақтарын басқа
тәсілдермен қалыптастыруды қолдану (жылжымалы мүлік, жылжымайтын мүлік,
шетел валютасын сатып алу) кедергі болып отыр. Мұның себебі- бос қаражаттар
салыстырмалы нақты құндылықтарға салынған кездегі отандық экономиканың
инфляциялық кезеңі. Мемлекеттік міндеттерді шешу үшін қаражаттарды тарту
проблемасы бірінші деңгейдегі маңыздылыққа ие және ұзақ мерзімді
инвестициялық ресурстардың көзі болып табылатын жеке сақтандыру (оның
ішінде өмірді сақтандыру) қосымша қаражаттарды тартуға мүмкіндік береді.
2004 жылы сақтандыру мәселері бойынша кейбір заңнамалық актілерге
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңның жобасын әзірлеу жұмыстары
жүргізілді. Берілген заңнамалық жобаны әзірлеудің негізгі мақсаты Еуропалық
Одақтың Директивалары мен Халықаралық сақтандыру қадағалауы принциптеріне
сәйкес отандық сақтандыру заңнамасын үйлестіру болып табылады. Реттеу және
қадағалау механизмдерін жетілдіру және сақтандыру қадағалауның жаңа
принциптерін енгізумен қатар, сақтандыру индустриясының мына аспектілері
қарастырылған:нарық инфрақұрылымы, нарық қатысушылары,қолданылатын
түсініктер, сақтандырудың сыныпталуы, нарықты одан әрі ырықтандыру және
басқалар. Берілген жобаны ойдағыдай өткізу отандық сақтандыру
индустриясынның деңгейін дүниежүзілік тәжірибе деңгейіне жақындатуына және
нарықтың халықаралық сақтандыру және қайта сақтандыру жүйесіне шығу
жолдарын жеңілдетеді.[6, 116 б.]
Нарықтың негізгі көрсеткіштерінің өсуін ынталандыру мақсатында, атап
айтсақ нарық сыйымдылығын арттыру және шетелге қайта сақтандырудың үлесін
азайту мақсатында, ҚҚА сақтандыру ұйымдарын кезеңмен капитализациялаудың 3
жылдық жоспарын құрды. Сондай- ақ бұл бағдарламаның мақсаты сақтандыру
ұйымдарының жеткіліктігінің негізгі көрсеткіштерін әлемдік стандарттарға
сәйкес келтіру болып табылады. Бұл өз кезегінде олардың қаржылық
тұрақтылығын нығайтуға және сақтанушы сенімін арттыруға ат салысады.
2004 жылы ҚҚА Ресей Федерациясы теритториясына кірген Қазақстандық
көлігі иелерінің азаматтық жауапкершілігін міндетті сақтандырумен
байланысты проблемаларды шешу туралы жұмыс атқарды. Бұл жұмыстың нәтижесі
Ресей теритториясына кірген Қазақстандық көлік иелері үшін көлік
құралдарының иелерінің азаматтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру
бойынша сақтандыру сыйақысының мөлшерін азайту болды. Коэфицент мөлшерін
азайту, Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының өзара мүдделерін
ескере отырып жасалды.
2004 жылы сақтандыруды кепілдендіру жүйесін жетілдендіруге бағытталған
нормативтік құқықтық актілер қабылданды. Бұл осы жүйенің тұрақтылығын және
міндетті сақтандыру түрлері бойынша сақтандыру қызметін тұтынушыларының
заңды құқықтарымен мүдделерін қорғау дәрежесін көтереді.
Күшіндегі сақтандыру туралы заңнама сақтандырудың қолданылатын
жіктелінуінің күрделенуімен ерекшеленеді. Қазір Қазақстан Республикасының
Сақтандыру қызметі туралы заңының 6-шы бабына сәйкес сақтандыру
салаларға, класстарға,түрлерге жіктеледі.
Сақтандыруды салаларға бөлу сақтандырудың әр түрлі объектілерімен
байланысты. Сақтандырудың барлық түрлерін екі сомаға бөлу қарастырылған,
олар:
- өмірді сақтандыру;
- жалпы сақтандыру;
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің
арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өміріне қатысты
болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын
объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларда сақтандырылған (пайда алушы)
тұлға ақша төленуін қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделерін кешенді қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге сол сияқты мүмкіншілік береді. Осы
себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық құқықтық тәсілдермен қорғаудың
бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру саласына өз кезегінде
кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруда екі класс қарастырылған,
олар:
1) өмірді сақтандыру;
2) аннуитетті сақтандыру.
1.2 Сақтандырудың дамуының тарихы
Сақтандыру көне заманнан дамыған. Оның тарихы үш сатыдан тұрады.Бірінші
сатыда, антиялық дәуірден 14 ғасырға дейінгі сақтандырудың негізі
қаланды.Оның бірінші нысаны екі мың жылдықтан біздің эрамызға дейінгі
вавилон патшасы Хаммурапи заңыннан көрініс тапқан, сауда керуенінің
қатысушыларының арасында жасалған келісімде , егер олардың біреуі жағымсыз
жаңалықтан қатерленсе ,онда қалғандары онымен қайғысымен бөлісіп
шығындарына көмектескен. Аналогиялық шарт Палестинада және Сирияда
жасалған. Теңіздегі қауіптілік шығындарын ішінара бөлісу туралы келісім
Персид шығанағы Ежелгі Греция және Финик жағалауында сатып алушылармен
жасалған. Ежелгі Римде ішінара нақты сақтандыру кеңінен тараған, онда
кәсіптік бірлестіктердің қатысушыларына ауырып, қайтыс болған жағдайда
материалдық көмек көрсету болған. Әскерде қайтыс болған,жұмыстан шығарылған
, басқа өңірлерге көшірілген отбасыларға және әскерлерге көмек көрсету үшін
арнайы бірлестіктер құрылды.
Сақтандырудың екінші сатысы 14 ғасырдан 15 ғасырдың ортасына дейінгі
кезеңдерді қамтиды.Италияндық теңіз кемесінде сақтандырудың кейінгі
бірлестігі дамиды. Сақтандыру шартының кейіпі болып банкирмен сатып
алушы(купцом) немесе сот билеушісі(судавладельцем) арасында жасалған теңіз
суда шарты болып саналады. Біртіндеп суда шарты сақтандыру шартына ауысып,
теңіз сақтандыру полисі түрінде толтырыла бастады (полис италиян тілінен
дәлелдеме деп аударылады).Теңіз рейс полисі аяқталғаннан кейін жайылып
кеткен , сондықтан олар аз ғана сақталған. Ең көне сақтандыру полисі болып
біздің заманымызға жеткен 1347 жылы Генуеде құрылған сақтандыру шарт полисі
саналады. Теңіз сақтандыру жұмысының жариялану куәлігі болып 1393 жылы
сексен сақтандыру шартын бір апта ішінде құрған генуэз нотариусының жұмыс
хроникасы болып табылады.Италиядан кейін теңіз сақтандыруы Испания,
Германия, Голландия, Португалияда дами бастады.16 ғасырдың аяғында
Швейцарияда және Германияда малды сақтандыру үшін ауыл шаруашылық бірлестік
құрылды.18 ғасырдың басында сақтандырудың үш түрі пайда болды: теңіз, от,
мал. От сақтандыру отаны болып Англия және Германия саналды. Германиядағы
сақтандырудың бұл түрінің мақсаты мүліктері өртеніп кеткен, өрттен қайтыс
болған қатысушыларға материалдық қамтамасыз ету. Осыған байланысты 1677
жылы Гамбургта генералды от кассасы, ал 1701 жылы Берлинде от сақтандыру
жарғысы қабылданады. Англияда от сақтандыру 1666 жылы кейін кейін әйгілі
Лондон өртіне кейін пайда болды.
18 ғасырдың екінші жартысында мүлікті сақтандыру басталады (Гамбургте
1779 жылдан, Лондонда 1786 жылдан бастап). Кейінірек өмірді сақтандыру
пайда болады. 1762 жылы Англияда ең алғаш рет өмірді сақтандыру математика-
статистика әдістерінің негізінде қазірге дейін жүзеге асырылып келе жатыр.
Сақтандырудың үшінші сатысы 19 ғасырдың ортасын және сақтандыру
нарығының қазіргі кезеңін қамтиды.
Сақтандыру-өндірістік қатынаста бөлінбейтін болып саналатын адамдар
арасында қоғамдық экономикалық қатынастың ежелгі категориясы.
Сақтандырудың алғашқы мәні қорқынышсөзімен байланысты жекелей алғанда
сақтандыру түсінігі (ішкі сақтандыру) кей кезде қандайда бір істің
маңыздылығын қолдауда, қандайда бір нәрсенің сәттілігіне кепілдік беру
ретінде және тағы басқа қолданылады.
Ағымдағы уақытта берілген термин жеке және заңды тұлғалардың мүдделерін
мүлікті және мүліксіз сақтану құрылымының мағынасында жиі қолданылады. [7,
34 б.]
Сақтандырудың алғашқы формалары ерте кезде пайда болған. Осы уақыттың
бастауына дейін жетуі бойынша, сол құл иеленуші қоғамы кезінде
сақтандырудың шарт түрлерін қарауға болатын уағдаласулар жасалған. Бұл
уағдалар қозғалмайтын мүліктерге, саудаға, ссудалық шарттарға, сондай-ақ
теңіз кемелеріне тиісті болады. Бұл уағдалардың негізгі мәні теңіз бойынша
тасу кезіндегі жүктер және суда шығындалу мүмкіндігінің тәуекелінен,
берілген келісімге мүдделі, тұлғалар арасында таратып берілуі көзделеді.
Сақтандырудың негізгі формаларының шығуы негізінде өзара міндеттерімен
қамтамасыз етілген ұжымдық өзара көмек болады.
Ынтымақтастық қатысушыларының өзара сақтандыру кезінде берілген
қызметтің тегіннен пайданы алу өзінің мақсаты қылдырып қойылмағанын атап
өткен жөн. Олар шығынның өздеріне түсуі мүмкіндігіне орай шығынның азаюы
туралы қам жеді. Осыған сәйкес жүйелер теңіз сақтандыру аумағында осы
уақытқа дейін қозғалыста.
Бірлескен сақтандырудың алғашқы ынтымақтасы уақыт өткен сайын осындай
операциялардан пайда алуынан және кәсіпорын принцптерінде құрылған
коммерциялық мамандандырылған сақтандыру компанияларында құрыла бастады.
Олардың пайдасы істің зиянсыз жүргізілу мүмкіндігінен және сақтандыру
төлемінің арнайы қарастырылған бөлігінен жатақталды.
Мүлікке деген мүдделерінің артуынан, эканомиканың дамуымен сақтандыру
компанияларының саны өсті және басқа да халықтың шаруашылық жинағы,олардың
айналымдағы капиталы ұлғая түсті.
Сақтандыру ісі шаруашылық етудің әкімшілік-әміршілік жүйесі жағдайында
КСРО мемлекеттік монополиясы болып табылады.
КСРО-да мемлекеттік сақтандырудың басты басқармасы болып (олардың
органдарымен бірлескен мемлекеттерде, облыстарда, қалаларда және
аудандарда) мемелекеттік сақтандыру саналады.
Мемлекеттік сақтандыру жүйесі 1958 жылға дейін КСРО масштабында нақты
орталықтандырылды. 1958 жылдан Мемлекеттік сақтандыру жүйесінің бөлігі
республиканың қаржы одақтарының министірлігіне жүргізуге тапсырылады.
1967 жылдан 1991 жылға дейін Мемлекеттік сақтандыру жүйесі одақты-
республикалық болды.Ол КСРО Минқаржысына бағынған КСРО Мемлекеттік
сақтандыру басқармасымен басқарылды.
Сақтандыру ісін дамытудың маңызды рөлін 1984 жылдың 30-шы тамызынан
КСРО Министрлер Кеңесінің Сақтандыру органдарының жұмыстарының сапасын
көткру және Мемлекеттік сақтандыруды алдағы уақытта да дамыту бойынша
шаралар туралы қаулысында жүргізді. Коммерциялық қаржылық және шаруашылық
тәуекелдерді шаруашылық жүргізуші субьектлері үшін күнделікті шындыққа
айналған кездеде және мұндай тәуекелдерді сақтандыру тәжірбиесіде шындыққа
айналғанда, кәсіпкерлікті заңдастыруға байланысты ахуал күрт өзгерді.
КСРО-дағы сақтандыру ісін монополиядан айыру КСРО операциялары туралы
заңның қабылдауымен, соған сәйкес кооперативтерге мемлекеттік сақтандыру
органдпрында өзінің мүлкімен өзгеге мүліктік мүдделерді сақтандыруға,
сондай-ақ, кооперативтік мекемелер құруға; сақтандыру жағдайы мен тәртібін
және түрлерін анықтауға рұқсат етілуіне байланысты тек 1988 жылы ғана
басталды.
Дегенмен, әуелгі бастан кооперативтік ұйымдар заңмен айқындалған
салалармен шектеліп қалған жоқ, және мүліктік, несиелік сақтандыру және
өмірді сақтандыру бойынша әр түрлі операциялар жүргізе бастады.[8, 264 б.]
Мемлекеттік емес сақтандыру ұйымдарын құруды жеделдетуінің маңызды
рөлін 1990жылдың 19маусымында КСРО министірлер Кеңесінің бекітілуінде
жүргізді. Шектелген жауапкершілікпен акционерлік ұйымдар және
серіктестіктер туралы ережесі және Халықтық шаруашылықтың
демонополизациясы бойыша шаралар туралы қаулысы (1990ж.16 тамыз). Соңғы
қаулы сақтандыру нарығы араларында бәсекелестің әр түрлі сақтандыру
ұйымдары қызмет жасаудың мүмкін екендігіне тікелей бағытталған.
1991жылдың қаңтар айынан Қазақстан Республикасының сақтандыру органдары
дербес жұмыс жасауды көздеді.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Коммерциялық сақтандыру
компаниясы ҚазақСРО мемлекеттік сақтандыру Басқармасының негізінде қайта
құрылды. Даусыз, бұл сақтандыру ұйымы балама сақтанушымен салыстыру бойынша
аса пайдалы сақтандыру жағдайы болып шықты. Оның өкімінде, сақтандыру
нарығында жүргізуші рөлін сақтауға рұқсат ететін, маманды негізгі құрам,
филиалдардың тарамдалған желі, маңызды сақтандыру резервтері болып
табылады.[9, 96 б.]
Сонымен, 1995 жылдың сәуір айында мемлекеттік сақтандырудың
республикалық жүйесінде қайта құру және жекешелендіру басталды. Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясаның
Басқармасы республика аумағы бойынша филиалдардың желін сақтаусыз, Сенім
сақтандыру компаниясы акционерлік ұжымында түрлендірілді. Осы қалыппен, әр
түрлі меншік формаларындағы сақтандыру ұйымдарының қызметі үшін кең
мүмкіндіктер ашылды. [10, 116 б.]
Сақтандыру ұйымдары қызметінің мемлекеттік реттеуін Қазақстан
Республикасының Ұлтық Банкісінің сақтандыру қадағалау Департаменті жүзеге
асырады.
Ұлттық сақтандыру нарығында сақтандыру қатынасын реттеудің заң шығару
негізі болып, 2000 жылдың 18 желтоқсан айынан Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының заңы саналады.
Сақтандыру нарығын қалыптастырудың алғашқы кезеңінде мемлекеттік
сақтандыруды қадағалаудың негізгі назары, осындай қызмет түріне
сақтанушылардың өткізу жүйелерінің ұйымдарына мақсатталады. Қазіргі уақытта
қызмет көрсететін сақтандырушылардың қаржы жағдайларының саралауына үлкен
назар аударылады. Бұл ұлттық сақтандыру жүйесінің тұрақтылығын ұлғайтуға
көмегін тигіздіреді.
Қазіргі жағдайда сақтандыру-бұл өмірдің әр түрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайларында теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты тағы да басқа
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктеріне
айырылу мүмкіндігіне сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе түсуіне әкелді, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне, шарт
бойнша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады.Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік
одан әрі өсе түседі.
Айтылғандардың сенімділігін Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен №491 27 қараша, 2000 жылы бекітілген, 2000-2002 жылдары
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын
қабылдау фактісі растайды. Бұл бағдарламының мақсаты ретінде қазіргі
заманға сәйкес және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру
белгіленген (аталған). Мұндай сақтандыру нарығы мемлекеттің, азаматтардың
және шаруашылық субъектілердің мүдделерін қорғаудың шынайы құралы болуы
қажет. Осымен қоса тиімді сақтандыру жүйесін құру, мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың бір құрамасы ретінде де танылуы керек.
Бағдарламада атап өтілгендей, сақтандыру саласы адам өмірінің
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтерінің барлық жағын қамтиды.
Сақтандырудың дәстүрлі орынын толтыру (компенсациялық) міндетімен бірге
өзге де міндеті қарастырылған. Енді сақтандыру жинақтау- қаражат сақтау
міндетін де атқару қажет. Сақтандырудың мәні бірқатар факторлармен
анықталады. Ол мемлекет тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан
тәуелсіз халық пен ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға
мүмкіндік береді. Табиғи және техногендік апаттар, әсерлерін жою бойынша
шығындардың негізгі ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүикіншіліктері
объективті шектеулі болып келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру
осы қолайсыздықты жоюы тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін пайдалану
өндірісте қолданылып жүрген технологияның жетілдірілуіне, кәсіпкерлік
қызметтің жедел дамуына мүмкіншілік береді.
Сақтандыру жүйесі республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді құруға, азаматтармен
шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер етуі қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мумкіндік береді:
1) табиғи-техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттік бюджетке ауырпалықты азайтудың;
2) нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен әлеуметтік
қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған зейнетақыны
төлеуге, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушының қайтыс болуына,
жұмыссыздыққа жәрдем ақыларды төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орнын толтыруға;
3) халықпен ұйымдардың қаражаттардың ұзақ мерзімді негізде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға.
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін
қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету
міндеті қазір сақтандырудың иығында болып тұр. Осымен бірге бірқатар
мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесі өсе түсті. Құқық қорғау органдары
ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе-бет келді, техногендік апаттар саны
өсті. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін
өмірмен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандайда
болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен
келтірілген зардаптардың орнын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі және
басқа мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық
қайта қалыптасу кезеңінде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер
басталуына негіз қалаған заңдардың, өзге нормативтік құқықтық актілердің
қабылдануына әкелді. Бірінші кезекте өзге тиымсыз қылып көрсеткен
сақтандырудың толығынан мемлекеттік жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге
негізделген сақтандыруға жол беріледі. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің
біріне айналды, және қазір ол кәсіпкерліктің ең жоғарғы ұйымдастырылған
түрлерінің бірі. Сақтандырумен әлеуметтік міндеттердің орындалудың
маңыздылығын есепке ала отырып, мемлекет сақтандыру дамуын бақылаусыз өз
бетімен жібере алмады. Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі заманғы
құқықтық салалардың бірінің сақтандыру құқығының дамуымен бірге болады.
А.И.Худяковтың анықтамасына сәйкес: Сақтандыру құқығы елдегі сақтандыру
ісін ұйымдастыру және сақтандыру қызметін жүзеге асырумен байланысты пайда
болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы.
Сақтандыру ісінің дұрыс ұйымдастыру мәнін төмендетпей, сақтандыруға
жататын жағдайлар әсерінен зардап шеккен тұлғалар мүліктік өтем жасау
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін тікелей құралы болып жеке жасалған
азаматтық-құқықтық шарт келетіні айтып кетейік. А.И.Худяков азаматтық құқық
үлесіне шарттық сақтандыру міндттемесінің жалпы құрылысын анықтауды
жатқызады. Біздің көзқарасымыз бойынша, азаматтық құқық көзқарасынан
шарттық қатынастар шеңберінде пайда болатын барлық мәселелерді қажетті
реттеу, сақтандыру қатынастарын ықылассыз қатысушыларына азаматтық-құқықтық
әсер етудің шегі мен мазмұнын анықтау қажет. Шарттың толық құнарлы
жүйесінің болмауы, біздің көзқарасымыз бойынша, КСРО кезіндегі қалыптасқан
сақтандырудың әлсіз жақтарының бірі болды.
Сақтандыру шартын қарастыруда біз әкімшілік (қаржылық) құқық саласына
жататын құқықтық нормалар әрекетін ескермесек болмайды. Сақтандыруға
арналған заң актілерінде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын
түсініктер жиынтығы бар.
Сонымен, сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома
(сақтандыру самасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді. Сақтандыру шарты
негізінде не өзара сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде сақтандыру жүзеге
асырылады.
Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді
реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың
3 қазанынан Сақтандыру туралы заң күші бар Жарлығы саналды. 2000жылдың 18
желтоқсанында Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы жаңа
заңы қабылданды, қазір ол заңгерлер тарапынан жоғары бағаланады. Онда
сақтандыру ісін ұйымдастыруды қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келтіруді
қамтамасыз ететін шаралар қарастырылған. Азаматтық-құқықтық қатынастарды
реттейтін нормалардың көбісі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің
803-845 баптарын қамтитын 40-шы Сақтандыру деп аталатын тарауында
мазмұндалған. Сақтандырудың жекелеген түрлерін реттейтін бөлек нормативтік
актілердің де бірқатар саны бар, мысалы 1996жылдың 31 қазанынан №1319
Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысымен 1997жылдың 2 сәуіріндегі №460
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген және тағы басқалар.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995жылдың 30 наурызында қабылданған Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкі туралы заңында мазмұндалған. Сонымен бірге
сақтандыру туралы жекелеген нормалар Қазақстан Республикасының 1995жылдың
31 тамызынан Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы
заңында да бекітілген.
Сақтандыру құқығы онда арнайы түсіндіруді талап ететін терминдердің
елеулі қолданылатын құқықтық салалардың біріне жатады. Түсіндіру түсініктер
(терминдер) қолданылатын нормаларды талқылаған кезде оларды әр түрлі түсіну
қауіпімен қорғайды. Сонымен бірге түсініктерді анықтау бұл қазіргі құқықта
кең қолданылатын тәсіл, ол нормативтік актілерді заң техникасы көзқарасынан
жетіктеу қылуға мүмкіншілік береді (материалды артық қайталамауға мүмкіндік
береді). [11, 320 б.]
Сақтандыру-сақтандыру шартымен анықталған, сақтандыру ұйымының жеке
активтері есебімен тікелей сақтандыру төлемдерін қалыптастыратын сақтандыру
жағдайы немесе басқа жағдайлардың пайда болуындағы заңды және жеке
тұлғалардың заңды қызығушылығын мүліктік қорғау жөнінде қатынастар кешенін
ұсынады.
Сақтандыру қызметі - Қазақстан Республикасы заң талаптарына сәйкес
мемлекеттік өкілетті органның лицензиясы негізінде қалыптасатын сақтандыру
шарттарын орындау және бекітумен байланысты сақтандыру ұйымдарының қызметі.
Сақтандыру жағдайы-сақтандыру шарты сақтандыру төлемін төлеуді
қарастыратын жағдай. Сақтандыру жағдайы- табиғи әсер, техногендік сипат
және нақты адам әрекеті ретінде өз пайда болу себебін иемденетін жағдай.
Сонымен қатар, сақтандыру жағдайы ретіндегі қарастырылатын жағдай
кездейсоқтылық және ықтималдық белгілеріне иемденуі қажет. Сақтандыру
жағдайының түсу ықтималдығының деңгейі шарт жақтарымен өз бетінше
бағаланады, сонымен қатар жағдайдың ықтималдылығы болмай қоймайтындыққа
жақын болмауы қажет, соңғысы орын алса мұндай жағдай кездейсоқ болмайды.
Жағдай орын алудың ықтималдылығымен кездейсоқтығының талаптары жинақтау
сақтандыру шарттары бойынша қарастырылатын фактілерге (оқиғаларға)
қолданылмайды.
Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті болып
келген кезде) және шарттарымен (сақтандыру ерікті болып келген кезде)
қолданылмайды.
Актуарий- сақтандыру ( қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарты бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық- математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке тұлға.
Сатып алу сомасы- жинақтаушы сақтандыру шартын қолдану мерзімінен бұрын
тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы.
Сақтандыру ережелері-белгілі бір сақтандыру түрі бойынша сақтандыруды
жүзеге асыру талаптарын айқындайтын сақтандыру ұйымының құжаты.
Қайта сақтандырушы (цедент)- өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін
қайта сақтандыруға беруді жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта
сақтандыру ұйымы.
Қайта сақтандыру- сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейінен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сақтандыру сыйақысы- сақтандырушының сақтандыру шартымен аннуитетте
анықталған мөлшерде сақтанушыға сақтандыру төлемін жүргізудің соңғы
міндеттемелерін қабылдау үшін төлеуге міндетті ақша сомасы. Сақтандырушыдан
алынған сақтандыру сыйақылары сақтанушының меншік құқығына жатады.
Сақтандыру сомасы-сақтандыру объектісі сақтандырылған және сақтандыру
жағдайының пайда болуындағы жауапкершіліктің шектеулі көлемін ұсынатын ақша
сомасы.
Сақтандыру төлемі- жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының келіп түсуінде немесе мерзімнің келіп түсуінде
сақтандыру сомасы мөлшерінде сақтандырушы мен сақтанушыға төленетін ақша
сомасы. Сөйтіп, сақтандыру төлемі сақтандырушы іс жүзінде төлейтін ақшалай
сома болып келеді. Осыдан сақтандыру төлемінің сақтандыру сомасынан
айырмашылығы көрінеді.
Келтірілген түсініктер тізімі аяқты болып табылмайды, бірақ олардың
кейбіреулерін сақтандыру қатынастарын одан әрі қарастыру жүрісінде ашу
орынды болып келеді. [12]
Белгілі бір сақтандыру жағдайлары болған кездерде ақшалай қордың
есебінен сақтандырудың орнын толтырып, соның жәрдемімен (сақтандырылған)
жеке және заңды тұлғалардың мүліктік қатынасы бойынша сақтандыру мүдделерін
қорғау болып табылады. Бұл ақша қорлары сақтандыру төлемдерінен және заңда
тыйым салынбаған өзгеде көздерден түскен қаржы арқылы қалыптасады.
Сақтандырудың түрлері. Сақтандырудың бөлімдері:
-міндетті дәрежелері бойынша: а)ерікті; б)міндетті;
-сақтандыру объектісі бойынша: а)жеке; б)мүліктік;
Міндетті сақтандыру-заң талабының күшімен жүзеге асырылатын
сақтандыру.(Өз денсаулығын сақтандыру міндеті азаматқа жүктелмеуі керек).
Ерікті түрде сақтандыру-екі жақтан да өз еркімен жүзеге асырылатын
сақтандыру.
Азаматтың жеке басына байланысты өз өмірін, денсаулығын жұмысқа
қабілетті және басқа да мүдделерін сақтандыру жеке басын сақтандыруға
жатады.
Мүлікті сақтандырумен сол мүдделерге байланысты, азаматтық- құқықтық
жауапкершілік және кәсіпкерлік тәуекелдікті қосқанда- мүліктік сақтандыруға
жатады.
Азаматтығы жоқ, шетел азаматтары, өз қызметтерін ҚР аумағында жүзеге
асырып жатқан шетелдік заңды тұлғалар ҚР заңды тұлғалары және азаматтарымен
бірдей сақтандыру құқығын пайдаланады.
ҚР сақтандыру ұйымдарындағы шетелдік инвесторлардың жарғылық қордағы
қатысу үлесі 50% аспауы керек.
Сақтандырушы тиісті сақтандыру түрлерін іске асыруға құқылы лицензиясы
бар, сақтандыру қызметін жүзеге асыру үшін құрылған- коммерциялық ұйым.
Мемлекеттік емес сақтандыру ұйымдары шаруашылық жүгізу құқығына
негізделген кәсіпорын түрінде құрылды. Ұйымдастыру құқылық және меншік
түрлерінің тәуелсіздігіне қарамастан, сақтандыру ұйымдарының жарғылық
қорларының көлемін Қаржылық нарықты қадағалау және реттеуі бойынша агентті
ақшалай қаражатын қалыптастырып белгілейді. Мемлекетік тіркеу мезгілінде
сақтандыру ұйымының қоры ең аз шамадағы мөлшердің 50%-нан кем емес ақша
түрінде қалыптасуы тиіс, сондай-ақ тиісті банкінің берген қаражаты арқылы
дәлелденуі керек. Қордың қалған бөлігі сақтандыру қызметін жүзеге асыруға
құқық беретін лицензияны алу мезгілінде, құрылтайшылық құжаттарының
мөлшерін қарастырғанға дейін қалыптасып үлгерулері керек.
Сақтандыру компанияларының пассивті және активті операциялары айрықша
сипатта болады да, банктердің осыған ұқсас операцияларынан өзгешелеу болып
көрінеді.
Сақтандыру компаниялардың пассивтері заңды және жеке тұлғалардың
сақтандыру сыйақылары төлемдерінің есебі негізінде қалыптасады.
1.3 Сақтандыру экономикалық қатынастарының айрықша
категориясының бірі ретінде
Сақтандыру қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірістік және әлеуметтік – экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп - бұл өндіріспен адам өмірінің
қауіп - қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процесстерін жалғастыру,
азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл- ауқатын қолдап
отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектілерді натуралдық–заттай
босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да
кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс.Мұндай ақша қаражаттары
әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады. [13, 34 б.]
Сақтандырудың мақсаты ұдай өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін
азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық қорғау
болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда-
мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке
адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
a. сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
b. сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
c. оның іс-қимылы ақша қорын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
d. сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
e. ақша қорын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық
жағдайда бола бермейді
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субьектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті)
экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу
процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы- несие институты ретінде қарауға
болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағандарға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру- қолайсыз құбылыстармен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және
заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды
төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәні бұл категорияның қоғамдық арналымының
көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай
келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда
бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына
бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын қатаң
мақсатта пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың нақты
қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын құруды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі айналымымен қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігін салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен
(кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелері адамның және
азаматтың өміріне, денсаулығына, мүліктеріне, еңбек ету бостандығына,
меншік суъектілері мен объектілеріне, кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне,
қоршаған ортаны қорғауға қатысты сақтандыру құқығының жалпы принциптерін
белгілеуге, сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясат басымдықтарын
айқындауға, сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің бір
түрі сақтандыру қызметінің конституциялық негіздерін құруға және сақтандыру
туралы заңдарды қабылдауға байланысты мән-жайларды белгілі бір дәрежеде
регламенттейді.
Осы орайда сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметінің конституциялық
негізін құруға ат салысатын Қазақстан Республикасы Конституциясының 1- бап
1- тармағында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады. 28-
бабының 2-ші тармағында Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік
қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп
отырады. Сонымен қатар 29-бап 1- тармағында Қазақстан Республикасының
азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар.[1]
Бұл ретте аталған конституциялық нормалардың тікелей сақтандыру
құқықтық бағытты ережелері 6-баптың 2- тармағында, 13- баптың 1-тармағында,
24- баптың 2-тармағында, 28- бабында, 31- бабында көрініс тапқанын
байқаймыз.
Сақтандыру ел экономикасының стратегиялық секторы ретінде мемлекетке,
азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілерге келтірілген материалдық
залалдарды өтеу жолымен қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Осы орайда сақтандыру сақтанушының (азаматтың, адамның,
жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның) мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауы
арқылы қауіпсіздендіруді нысаналайды. Демек, сақтандыру кезінде сақтандыру
қорғауымен өмірді сақтандыру бойынша азаматтың (сақтандырылған адам)
өміріне, денсаулығына, еңбек ету қабілетіне, мүлікті сақтандыру бойынша
заңды немесе жеке тұлғаның пайдалануындағы, билік етуіндегі, иелігіндегі
мүліктеріне, сондай-ақ жауапкершілікті сақтандыру бойынша заңды немесе жеке
тұлғаның мүлігіне не жеке басына келтірілген зиянды сақтанушының өтеуіне
байланысты мүліктік мүдделер қамтылады.[2, 431 б.]
Нарықтық даму жағдайындағы сақтандыру ісі (сақтандыру) қандай болмасын
қоғамдық-экономикалық формацияларда тиісінше дамып қалыптасатын және асқан
қажеттілігімен ерекшеленетін әрі тиісті сақтандыру салалары бойынша жұмыс
істейтін, қоғамдық пайдалы шаруашылық жүргізуге, тұлғалардың еңбек
(қызметтік) міндеттерін атқаруына, қоршаған ортаға байланысты орын алуы
ықтимал (орын алатын) тәуекелдерге орай қатысушылары (сақтандырушылары,
сақтанушылары, сақтандырылғандары, пайда алушылары) нақтылы айқындалып,
құқықтары мен міндеттері белгіленген материалдық мазмұнды қоғамдық
қатынастар ауқымында мақсатты сақтандыру қорын және сақтандыру резервтерін
құруды, сондай-ақ ұлттық сақтандыру жүйесінде өтеу (өтеттіру) механизмін
іске қосатын сақтандыру жағдаяттары (оқиғалары) туындаған кезде тиісті
заңнама және шарт негізінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру жолымен
сақтандыру қорғауының қамтамасыз етілуін нысаналайтын кәсіпкерлік сипатты —
бағдарлы экономикалық институт болып табылады. Сақтандырудың экономикалық
аспектісі мақсатты ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру және оларды әр
түрлі төтенше әрі қолайсыз құбылыстар салдарынан келтірілген зиянды өтеу
үшін пайдалану жөніндегі нысандар мен әдістердің жиынтығынан тұратын
экономикалық (ақшалай) қатынастар жүйесі ретінде жұмылдыру, өтемдік (қайта
бөлуші) және қорғау -алдын алу функциялары арқылы көрініс табады.
Бүгінде сақтандыру рыногын дамытудың негізі проблемалары тұрғысынан
өмірді және жеке басты сақтандырудың жаңа түрлерін дамыту, сақтандыру
ұйымдарын корпоративтік басқару жүйесін енгізу, мамандандырылған қайта
сақтандыру ұйымдарын құру, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының
қызметі жөніндегі статистикалык және өзге де деректер базасын қалыптастыру,
сақтандыру компанияларының қызметін автоматтандыру мәселелері және т.б.
айқындалып отыр. Бұл ретте сақтандыру рыногының кейбір проблемалары
қатарына: сақтандыру ұйымдарының өз тәуекелдерін басқаруы сапасының
төменділігін; рыноктағы жекелеген сақтандыру ұйымдары белсенділігінің
жеткіліксіздігін; сақтандыру ұйымдарының өмірді жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша сақтанушыларға заем беру жүйесінің дамымағандығын;
сақтандыру ұйымдарының қызметтер көрсетуі сапасының төменділігін; сақтан-
дыру бизнесі саласындағы алаяқтыққа қоса ерікті сақтандыру бойынша
қызметтер көрсетудің шектелуін және т.б. жатқызуға болады.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты:
- cақтандыру және сақтандыру қызметіне түсінік беру;
- сақтандырудың дамуының тарихын зерттеу;
-сақтандыру экономикалық қатынастарының айрықша категориясының
бірі ретінде қарастыру;
-Сақтандырудың түрлеріне, сақтандыру қатынастарының субъектілеріне және
қатысушыларына тоқталу;
-сақтандыруды жүзеге асыру негізіндегі сақтандыру шарттары және
сақтандыру шартын орындау, өзгерту және күшін жою
негіздері туралы анықтама
беру.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
САҚТАНДЫРУ ЗАҢДЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1 Сақтандыру және сақтандыру қызметінің түсінігі
Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге
асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген
сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы
немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды
мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Сақтандыру қызметі - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік органның
лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі.
Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптармен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру саласы
және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) өмірді сақтандыру;
2) аннуитеттік сақтандыру;
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) су көлігін сақтандыру;
6) жүктерді сақтандыру;
7) 3) -7) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, мүлікті
сақтандыру;
8) әуе көлігін сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
14) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;
16) 10)-14) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, зиян
келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысанында әрбір сыныптың мазмұны және оны жүгізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың бөлек сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және
оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын
реттейтін заң актілерімен белгіленеді.[3, 39б.]
Қазақстан Республикасының аумағында қайта сақтандыруды жүзеге асыру
жөніндегі қызмет осы заңда көзделген заңда көзделген тәртіппен
лицензиялануға тиіс.
Қайта сақтандыру бара- бар емес қайта сақтандыру қызметін де жүзеге
асыру құқығын береді.
Жалпы сақтандыру саласы бойынша немесе өмірді сақтандыру саласы
бойынша лицензисы бар сақтандыру ұйымы бара бар қайта сақтандыру жөніндегі
қызметін өзінің лицензисында көрсетілген сыныптарда ғана қайта сақтандыру
лицензиясынсыз жүзеге асыруға құқылы.
Жалпы сақтандыру саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
тек қана жалпы сақтандыру саласында қайта сақтандыру жөніндегі қайта
сақтандыру жөніндегі лицензия алуға және бара-бар қайта сақтандыру
жөніндегі қызметті де, бара-бар емес қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де
жүзеге асыруға құқығы бар.
Қайта сақтандыру қайта сақтандыру жөніндегі лицензия негізінде
қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымы өмір
сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша бара-бар қайта
сақтандыруды да жүзеге асыруға құқылы.
Заңда қайта сақтандыру ұйымын құру, лицензиялау және оның қызметін
тоқтату талаптарын қайта сақтандыруды қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге
асыратын қайта сақтандыру ұйымдарына қатысты келтірілген.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметі:
Сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын
кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметінен басқа
қызметтің мынадай түрлерін:
1) уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті;
2) тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы
шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы
үшін);
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру
үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды;
4) ақпарат берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтандыру ісі және
сақтандыру қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды;
5) бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған (сақтандыру(қайта
сақтандыру)ұйымы үшін) немесе оның қарамағына сақтандыру шарттарын
жасасуға байланысты келіп түскен (сақтандыру ұйымы үшін) мүлікті
сатуды немесе жалға беруді;
6) сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық
қызмет көрсетуді ;
7) сақтандыру (қайта сақтандыру)саласында мамандардың біліктілігін
арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргізуді;
8) сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы болуды;
9) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы консоциум немесе жай
серіктестік құруға, қатысуға құқылы.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының кәсіпкерлік қызмет ретінде
көзделмеген мәмілелерді жүзеге асыру мен операцияларды жүргізуіне тыйым
салынады.
Сақтандыру ұйымдары, сақтандыру ұйымдары таратылған жағдайда
сақтандырушыларға (сақтандырушыларға, пайда алушыларға) сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қор құруға құқылы. Қордың құрылу
тәртібі мен қызметі Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі.
Жинақтаушы сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге асыратын сақтандыру
ұйымы уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерінің
талаптарын ескере отырып, өзінің сақтанушыларына сатып алу сомасы шегінде
қарыз беруге құқылы.
Сақтандыру ұйымы аннуитет шарты қолданылатын кезеңде актуарийдің
қорытындысы негізінде уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық
актілерінде көзделген тәртіппен тұрақты беріліп тұратын сақтандыру
төлемінің мөлшерін ұлғайтуға құқылы.[4, 160 б.]
Ортақ сақтандыру кезінде сақтандыру шартының талаптары ортақ сақтандыру
шартымен белгіленетін жағдайларда жетекші сақтандыру ұйымының міндеті мен
өкілеттігін өзіне қабылдайтын сақтандыру ұйымының сақтандыру ережелеріне
сәйкес айқындалады. Ортақ сақтандыру шартына қатысушы сақтандыру ұйымы
сақтандыру шартын сол сақтандыру түрі бойынша олардың ережелерінде
көзделгенінен өзгеше жағдайларда жасасуға құқылы.
Лицензиясында тиісті сақтандыру сыныбы көрсетілмеген сақтандыру
ұйымының ортақ сақтандыру ісіне қатысуына тыйым салынады.
1) Уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы жоқ бірде-бір
тұлғаның:
өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге асыруға,
негізгі немесе қосымша қызмет түрі ретінде сақтандыру брокерінің,
актуарийдің немесе уәкілетті аудитордың қызметін көрсетуге;
2)өзінің атауында, құжаттарда, хабарландырулар мен жарнамада
сақтандыру ұйымы, қайта сақтандыру ұйымы, сақтандыру брокері деген
сөздерді немесе оның өз атынан сақтандыру немесе қайта сақтандыру
операцияларын жүзеге асыруды білдіретін не сақтандыру брокері, актуарий
немесе уәкілетті аудитор ретінде көрінетін туынды сөздерді (сөз
тіркестерін) пайдалануға құқығы жоқ.
Сақтандыру брокерінің қызметі ерекше қызмет түрі болып табылады және
оны уәкілетті мемлекеттік орган лицензиялауға тиіс.
Сақтандыру брокерінің өзі қатысып жасалатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) шарты бойынша өкілеттігімен жауапкершілігі сақтандыру (қайта
сақтандыру)шартының тараптарымен жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.
Сақтандыру брокерінің жарғылық капиталының ең аз мөлшеріне және оның
қызметінің өзге де жағдайларына қойылатын талаптар Қазақстан
Республикасының заңдарымен белгіленеді.
Сақтандыру брокері, уәкілетті мемлекеттік органға, сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының өзі анықтаған төлем қабілетсіздігі фактілері туралы
дереу хабарлауға міндетті.
Сақтандыру агентінің сақтандыру рыногында делдалдық қызметті жүзеге
асыруға өкілеттігі сақтандыру ұйымының тиісті құжаттарымен белгіленеді.
Сақтандыру агентінің өкілеттігі болмаған жағдайда оның сақтандыру
агенті ретінде қызметіне жол берілмейді.
Сақтандару ұйымы, өзінің атынан сақтандыру агенті сақтандыру ұйымынан
алған өкілеттік шегінде жасаған сақтандыру шарты бойынша қабылдаған
міндеттемелерді сақтандыру ұйымының өзі тікелей қабылдаған міндеттемелер
ретінде орындайды.
Сақтандыру агенті сақтандыруға міндетті талаптар, оның ішінде
сақтандыру құжаттамасы бланкілерінің есебінен жүргізумен сақтау, қолма-қол
ақшамен жұмыс жүргізу мәселелері жөніндегі талаптар Қазақстан Республикасы
талаптарымен ескеріле отырып, сақтандыру ұйымының ішкі құжаттарында
белгіленеді.
Сақтандыру ұйымы сақтандыру делдалдығы операцияларын жүргізуге өзі
уәкілдік берген сақтандыру агентерінің тізілімін жүргізіп отыруға міндетті.
Актуарийлік қызметті жүзеге асыру уәкілетті мемлекеттік орган берген
лицензиясы бар жеке адам актуарий болуға құқылы.
Актуарийлік қызмет заңға және уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес, сондай-ақ актуарийлік қызметті
жүзеге асырудың халықаралық принциптері (стандарттары) ескеріле отырып
жүзеге асырылуы тиіс.
Актуарийлік есептеулер мынадай негіздер бойынша:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының бастамасы бойынша
–бастамашылық актуарийлік есептеулер жүгізіледі.
2) Қазақстан Республикасының заңдарында көздеген жағдайларда- міндетті
актуарийлік есептеулер жүгізіледі.
Актуарийлік есептеулер жүргізу кезінде сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы міндетті актуарийлік есептеулер мен қорытындыларды жасау және
дайындау үшін қажетті, актуарий талап еткен қолда бар құжаттар мен
мәліметтердің бәрін беруге міндетті. Актуарий өзінің қарауына сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы табыс еткен құжаттар мен мәліметтердің толықтығы
мен дұрыстығы үшін жауап бермейді.
Актуарий өзі жасаған актуарийлік есептеулермен қорытындылардың
дұрыстығымен дәлдігіне Қазақстан Республикасының заң актілері жауап береді.
Актуарий, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру резервтерін
қалыптастыру жөніндегі талаптарды сақтамағандығы туралы өзі анықтаған
фактілерді уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы қызметінің аудитін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиясы бар уәкілетті аудитор жүзеге
асырады.
Сақтандыру қызметінің аудитін жүзеге асыруға қойлатын талаптар
уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерімен
белгіленеді.
Уәкілетті аудитор, жүргізілген аудит туралы қорытындының көшірмесін,
уәкілетті мемлекеттік органға оның жазбаша сұратуы бойынша беруге міндетті.
Уәкілетті аудитор, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өз
құрылымында ішкі аудит қызметі (аудиторы) болуы міндетті, оның қызметі
лицензиялауға жатпайды.[5, 272 б.]
Ішкі аудит жүргізу тәртібі, уәкілетті мемлекеттік органның талаптары
ескеріле отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тиісті ішкі
құжаттарында белгіленеді.
Сақтандыру компаниясының қаржылық-шаруашылық қызметінің маңызды бағыты
сақтандыру резерві және меншік капиталының қаражаттарын инвестициялау болып
табылады.Жинақтаушы сақтандыру арқылы жиналған сақтандыру сыйақысының бір
бөлігін инвестициялау сақтандыру келісім-шарттарын орындаудың қажетті
элементі сақтандырудың тәуекелді түрлері (ең алдымен мүліктік тәуекелден
сақтандыру) бойынша сақтандыру сыйақысын инвестициялау табыстың қосымша
және елеулі көзі болып табылады.
Сақтандыру компаниясын сақтандыру операцияларынан кейін, табыс көзі
ретінде екінші болып келетін олардың инвестициялық қызметі дұрыс дамымай
отыр. Сонымен қатар, Қазақстандағы сақтандыру қызметі нарығындағы өскен
бәсекенің салдарынан сақтандыру тарифтерінің төмендеуі, әлеуетті
сақтанушының тәукелден қорғаудың баламалы әдістерін таңдауы
сақтандырушылардың инвестициялық белсенділігін дамыту проблемасын, ең
көкейкесті проблемалардың қатарына қояды.
Сақтандыру компаниясының активтері қарқынды түрде өсуде және 2005 жылда
44,1 млрд.теңгеге жетті. Институционалды инвесторлардың (сақтандыру
компаниясы және зейнетақы қорлары) активтерінің тұрақты өсуі ең сапалы және
өтімділігі жоғары қаржылық инструменттерге активтерге орналастыру үшін
сәйкес шарттарды жасауға алғы шарттар қояды. Қазақстан Республикасының
қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау агенті (ҚҚА)
бұл бағытта белгілі бір шаралар жүргізуде. Бірақ, оның мүмкіншіліктері
отандық қаржы нарығының белгілі даму ерекшелігіне байланысты шектеулі.
Сондықтан, сақтандыру компаниялары және зейнетақы қорлары экономиканың
нақты секторын ұзақ мерзімді ресурстармен қамтамасыз етуде елеулі рөль
атқармайды.
Бастапқы кезеңде сақтандыру резервтері ең бірінші мемлекеттік бағалы
қағаздарға (атап айтсақ, Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің
бағалы қағаздарына) инветицияланады.
Сақтандыру резервтерін жұмсаудың екінші маңызды көзі- мемлекеттік емес
бағалы қағаздар болып табылады. Олардың үлесіне инвестициялық потфельдің
төрттен бірі тең. Алайда, сақтандыру компаниялары оларды сатып алу арқылы
экономиканың нақты секторын инвестициялау деген сөз емес. Өйткені,
корпоративті қағаздардың көп бөлігі екінші деңгейдегі банктердің борыштық
міндеттемесін және аз бөлігі нақты сектордағы кәсіпорындардың
облигацияларына тиесілі.
Сақтандыру ұйымдарының қызмет ету стандарттарын бекіту, корпоративтік
басқаруды жетілдірудің ынталандырмасын қалыптастыру, тәуекел қаупі үлкен
қаржы нарығының аймағында қадағалау ресурстарын шоғырландыру, өмірді
жинақтаушы сақтандыру және аннуитет жүйесін дамытудың ынталандырушы жағдай
тудыру мақсатында 2004 жылдың 3-ші желтоқсанында салық салу мәселелері
бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне
өзгерістермен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңына
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Бұл заңда аннуитетті сақтандыру
бойынша корпоратиті табыс салығының мөлшерлемесі алынатын сақтандыру
сыйақысының сомасынан 2%-тен 1%-ке дейін төмендетіледі.
Қазіргі таңда, республикада жеке сақтандыру секторы дамымай отыр. Жеке
сақтандыруды жүргізудің ерекшелігі (оның ішінде өмірді сақтандыру) қазіргі
таңдағы проблемалармен байланысты: Халықтың табыс деңгейінің төмендігі;
Посткеңестік кезеңдегі жеке сақтандырудың жағымсыз тарихы; Сенімді қаржы
инвестициялық инструментердің шектеулігі; Болашақта әлуетті сақтанушылардың
сенімсіздігі; Халықтың жекелеген сақтандыру делдалдарымен
сақтандырушылардың сақтандыру мәдениетінің төмендігі;Ұзақ мерзімді жеке
сақтандыруда халықтың қатысуы үшін экономикалық ынталандырманың болмауы.
Бұл тізімге, халық тарапынан сақтандыруға деген сенімнің болмауын кіргізе
аламыз. Бұл өткен кезеңдердегі ірі дауларға және КСРО мемлекеттік
сақтандыру сомаларының құнсыздануымен байланысты.
Сондай-ақ, жеке сақтандырудың дамуына халық жинақтарын басқа
тәсілдермен қалыптастыруды қолдану (жылжымалы мүлік, жылжымайтын мүлік,
шетел валютасын сатып алу) кедергі болып отыр. Мұның себебі- бос қаражаттар
салыстырмалы нақты құндылықтарға салынған кездегі отандық экономиканың
инфляциялық кезеңі. Мемлекеттік міндеттерді шешу үшін қаражаттарды тарту
проблемасы бірінші деңгейдегі маңыздылыққа ие және ұзақ мерзімді
инвестициялық ресурстардың көзі болып табылатын жеке сақтандыру (оның
ішінде өмірді сақтандыру) қосымша қаражаттарды тартуға мүмкіндік береді.
2004 жылы сақтандыру мәселері бойынша кейбір заңнамалық актілерге
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңның жобасын әзірлеу жұмыстары
жүргізілді. Берілген заңнамалық жобаны әзірлеудің негізгі мақсаты Еуропалық
Одақтың Директивалары мен Халықаралық сақтандыру қадағалауы принциптеріне
сәйкес отандық сақтандыру заңнамасын үйлестіру болып табылады. Реттеу және
қадағалау механизмдерін жетілдіру және сақтандыру қадағалауның жаңа
принциптерін енгізумен қатар, сақтандыру индустриясының мына аспектілері
қарастырылған:нарық инфрақұрылымы, нарық қатысушылары,қолданылатын
түсініктер, сақтандырудың сыныпталуы, нарықты одан әрі ырықтандыру және
басқалар. Берілген жобаны ойдағыдай өткізу отандық сақтандыру
индустриясынның деңгейін дүниежүзілік тәжірибе деңгейіне жақындатуына және
нарықтың халықаралық сақтандыру және қайта сақтандыру жүйесіне шығу
жолдарын жеңілдетеді.[6, 116 б.]
Нарықтың негізгі көрсеткіштерінің өсуін ынталандыру мақсатында, атап
айтсақ нарық сыйымдылығын арттыру және шетелге қайта сақтандырудың үлесін
азайту мақсатында, ҚҚА сақтандыру ұйымдарын кезеңмен капитализациялаудың 3
жылдық жоспарын құрды. Сондай- ақ бұл бағдарламаның мақсаты сақтандыру
ұйымдарының жеткіліктігінің негізгі көрсеткіштерін әлемдік стандарттарға
сәйкес келтіру болып табылады. Бұл өз кезегінде олардың қаржылық
тұрақтылығын нығайтуға және сақтанушы сенімін арттыруға ат салысады.
2004 жылы ҚҚА Ресей Федерациясы теритториясына кірген Қазақстандық
көлігі иелерінің азаматтық жауапкершілігін міндетті сақтандырумен
байланысты проблемаларды шешу туралы жұмыс атқарды. Бұл жұмыстың нәтижесі
Ресей теритториясына кірген Қазақстандық көлік иелері үшін көлік
құралдарының иелерінің азаматтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру
бойынша сақтандыру сыйақысының мөлшерін азайту болды. Коэфицент мөлшерін
азайту, Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының өзара мүдделерін
ескере отырып жасалды.
2004 жылы сақтандыруды кепілдендіру жүйесін жетілдендіруге бағытталған
нормативтік құқықтық актілер қабылданды. Бұл осы жүйенің тұрақтылығын және
міндетті сақтандыру түрлері бойынша сақтандыру қызметін тұтынушыларының
заңды құқықтарымен мүдделерін қорғау дәрежесін көтереді.
Күшіндегі сақтандыру туралы заңнама сақтандырудың қолданылатын
жіктелінуінің күрделенуімен ерекшеленеді. Қазір Қазақстан Республикасының
Сақтандыру қызметі туралы заңының 6-шы бабына сәйкес сақтандыру
салаларға, класстарға,түрлерге жіктеледі.
Сақтандыруды салаларға бөлу сақтандырудың әр түрлі объектілерімен
байланысты. Сақтандырудың барлық түрлерін екі сомаға бөлу қарастырылған,
олар:
- өмірді сақтандыру;
- жалпы сақтандыру;
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің
арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өміріне қатысты
болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын
объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларда сақтандырылған (пайда алушы)
тұлға ақша төленуін қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделерін кешенді қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге сол сияқты мүмкіншілік береді. Осы
себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық құқықтық тәсілдермен қорғаудың
бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру саласына өз кезегінде
кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруда екі класс қарастырылған,
олар:
1) өмірді сақтандыру;
2) аннуитетті сақтандыру.
1.2 Сақтандырудың дамуының тарихы
Сақтандыру көне заманнан дамыған. Оның тарихы үш сатыдан тұрады.Бірінші
сатыда, антиялық дәуірден 14 ғасырға дейінгі сақтандырудың негізі
қаланды.Оның бірінші нысаны екі мың жылдықтан біздің эрамызға дейінгі
вавилон патшасы Хаммурапи заңыннан көрініс тапқан, сауда керуенінің
қатысушыларының арасында жасалған келісімде , егер олардың біреуі жағымсыз
жаңалықтан қатерленсе ,онда қалғандары онымен қайғысымен бөлісіп
шығындарына көмектескен. Аналогиялық шарт Палестинада және Сирияда
жасалған. Теңіздегі қауіптілік шығындарын ішінара бөлісу туралы келісім
Персид шығанағы Ежелгі Греция және Финик жағалауында сатып алушылармен
жасалған. Ежелгі Римде ішінара нақты сақтандыру кеңінен тараған, онда
кәсіптік бірлестіктердің қатысушыларына ауырып, қайтыс болған жағдайда
материалдық көмек көрсету болған. Әскерде қайтыс болған,жұмыстан шығарылған
, басқа өңірлерге көшірілген отбасыларға және әскерлерге көмек көрсету үшін
арнайы бірлестіктер құрылды.
Сақтандырудың екінші сатысы 14 ғасырдан 15 ғасырдың ортасына дейінгі
кезеңдерді қамтиды.Италияндық теңіз кемесінде сақтандырудың кейінгі
бірлестігі дамиды. Сақтандыру шартының кейіпі болып банкирмен сатып
алушы(купцом) немесе сот билеушісі(судавладельцем) арасында жасалған теңіз
суда шарты болып саналады. Біртіндеп суда шарты сақтандыру шартына ауысып,
теңіз сақтандыру полисі түрінде толтырыла бастады (полис италиян тілінен
дәлелдеме деп аударылады).Теңіз рейс полисі аяқталғаннан кейін жайылып
кеткен , сондықтан олар аз ғана сақталған. Ең көне сақтандыру полисі болып
біздің заманымызға жеткен 1347 жылы Генуеде құрылған сақтандыру шарт полисі
саналады. Теңіз сақтандыру жұмысының жариялану куәлігі болып 1393 жылы
сексен сақтандыру шартын бір апта ішінде құрған генуэз нотариусының жұмыс
хроникасы болып табылады.Италиядан кейін теңіз сақтандыруы Испания,
Германия, Голландия, Португалияда дами бастады.16 ғасырдың аяғында
Швейцарияда және Германияда малды сақтандыру үшін ауыл шаруашылық бірлестік
құрылды.18 ғасырдың басында сақтандырудың үш түрі пайда болды: теңіз, от,
мал. От сақтандыру отаны болып Англия және Германия саналды. Германиядағы
сақтандырудың бұл түрінің мақсаты мүліктері өртеніп кеткен, өрттен қайтыс
болған қатысушыларға материалдық қамтамасыз ету. Осыған байланысты 1677
жылы Гамбургта генералды от кассасы, ал 1701 жылы Берлинде от сақтандыру
жарғысы қабылданады. Англияда от сақтандыру 1666 жылы кейін кейін әйгілі
Лондон өртіне кейін пайда болды.
18 ғасырдың екінші жартысында мүлікті сақтандыру басталады (Гамбургте
1779 жылдан, Лондонда 1786 жылдан бастап). Кейінірек өмірді сақтандыру
пайда болады. 1762 жылы Англияда ең алғаш рет өмірді сақтандыру математика-
статистика әдістерінің негізінде қазірге дейін жүзеге асырылып келе жатыр.
Сақтандырудың үшінші сатысы 19 ғасырдың ортасын және сақтандыру
нарығының қазіргі кезеңін қамтиды.
Сақтандыру-өндірістік қатынаста бөлінбейтін болып саналатын адамдар
арасында қоғамдық экономикалық қатынастың ежелгі категориясы.
Сақтандырудың алғашқы мәні қорқынышсөзімен байланысты жекелей алғанда
сақтандыру түсінігі (ішкі сақтандыру) кей кезде қандайда бір істің
маңыздылығын қолдауда, қандайда бір нәрсенің сәттілігіне кепілдік беру
ретінде және тағы басқа қолданылады.
Ағымдағы уақытта берілген термин жеке және заңды тұлғалардың мүдделерін
мүлікті және мүліксіз сақтану құрылымының мағынасында жиі қолданылады. [7,
34 б.]
Сақтандырудың алғашқы формалары ерте кезде пайда болған. Осы уақыттың
бастауына дейін жетуі бойынша, сол құл иеленуші қоғамы кезінде
сақтандырудың шарт түрлерін қарауға болатын уағдаласулар жасалған. Бұл
уағдалар қозғалмайтын мүліктерге, саудаға, ссудалық шарттарға, сондай-ақ
теңіз кемелеріне тиісті болады. Бұл уағдалардың негізгі мәні теңіз бойынша
тасу кезіндегі жүктер және суда шығындалу мүмкіндігінің тәуекелінен,
берілген келісімге мүдделі, тұлғалар арасында таратып берілуі көзделеді.
Сақтандырудың негізгі формаларының шығуы негізінде өзара міндеттерімен
қамтамасыз етілген ұжымдық өзара көмек болады.
Ынтымақтастық қатысушыларының өзара сақтандыру кезінде берілген
қызметтің тегіннен пайданы алу өзінің мақсаты қылдырып қойылмағанын атап
өткен жөн. Олар шығынның өздеріне түсуі мүмкіндігіне орай шығынның азаюы
туралы қам жеді. Осыған сәйкес жүйелер теңіз сақтандыру аумағында осы
уақытқа дейін қозғалыста.
Бірлескен сақтандырудың алғашқы ынтымақтасы уақыт өткен сайын осындай
операциялардан пайда алуынан және кәсіпорын принцптерінде құрылған
коммерциялық мамандандырылған сақтандыру компанияларында құрыла бастады.
Олардың пайдасы істің зиянсыз жүргізілу мүмкіндігінен және сақтандыру
төлемінің арнайы қарастырылған бөлігінен жатақталды.
Мүлікке деген мүдделерінің артуынан, эканомиканың дамуымен сақтандыру
компанияларының саны өсті және басқа да халықтың шаруашылық жинағы,олардың
айналымдағы капиталы ұлғая түсті.
Сақтандыру ісі шаруашылық етудің әкімшілік-әміршілік жүйесі жағдайында
КСРО мемлекеттік монополиясы болып табылады.
КСРО-да мемлекеттік сақтандырудың басты басқармасы болып (олардың
органдарымен бірлескен мемлекеттерде, облыстарда, қалаларда және
аудандарда) мемелекеттік сақтандыру саналады.
Мемлекеттік сақтандыру жүйесі 1958 жылға дейін КСРО масштабында нақты
орталықтандырылды. 1958 жылдан Мемлекеттік сақтандыру жүйесінің бөлігі
республиканың қаржы одақтарының министірлігіне жүргізуге тапсырылады.
1967 жылдан 1991 жылға дейін Мемлекеттік сақтандыру жүйесі одақты-
республикалық болды.Ол КСРО Минқаржысына бағынған КСРО Мемлекеттік
сақтандыру басқармасымен басқарылды.
Сақтандыру ісін дамытудың маңызды рөлін 1984 жылдың 30-шы тамызынан
КСРО Министрлер Кеңесінің Сақтандыру органдарының жұмыстарының сапасын
көткру және Мемлекеттік сақтандыруды алдағы уақытта да дамыту бойынша
шаралар туралы қаулысында жүргізді. Коммерциялық қаржылық және шаруашылық
тәуекелдерді шаруашылық жүргізуші субьектлері үшін күнделікті шындыққа
айналған кездеде және мұндай тәуекелдерді сақтандыру тәжірбиесіде шындыққа
айналғанда, кәсіпкерлікті заңдастыруға байланысты ахуал күрт өзгерді.
КСРО-дағы сақтандыру ісін монополиядан айыру КСРО операциялары туралы
заңның қабылдауымен, соған сәйкес кооперативтерге мемлекеттік сақтандыру
органдпрында өзінің мүлкімен өзгеге мүліктік мүдделерді сақтандыруға,
сондай-ақ, кооперативтік мекемелер құруға; сақтандыру жағдайы мен тәртібін
және түрлерін анықтауға рұқсат етілуіне байланысты тек 1988 жылы ғана
басталды.
Дегенмен, әуелгі бастан кооперативтік ұйымдар заңмен айқындалған
салалармен шектеліп қалған жоқ, және мүліктік, несиелік сақтандыру және
өмірді сақтандыру бойынша әр түрлі операциялар жүргізе бастады.[8, 264 б.]
Мемлекеттік емес сақтандыру ұйымдарын құруды жеделдетуінің маңызды
рөлін 1990жылдың 19маусымында КСРО министірлер Кеңесінің бекітілуінде
жүргізді. Шектелген жауапкершілікпен акционерлік ұйымдар және
серіктестіктер туралы ережесі және Халықтық шаруашылықтың
демонополизациясы бойыша шаралар туралы қаулысы (1990ж.16 тамыз). Соңғы
қаулы сақтандыру нарығы араларында бәсекелестің әр түрлі сақтандыру
ұйымдары қызмет жасаудың мүмкін екендігіне тікелей бағытталған.
1991жылдың қаңтар айынан Қазақстан Республикасының сақтандыру органдары
дербес жұмыс жасауды көздеді.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Коммерциялық сақтандыру
компаниясы ҚазақСРО мемлекеттік сақтандыру Басқармасының негізінде қайта
құрылды. Даусыз, бұл сақтандыру ұйымы балама сақтанушымен салыстыру бойынша
аса пайдалы сақтандыру жағдайы болып шықты. Оның өкімінде, сақтандыру
нарығында жүргізуші рөлін сақтауға рұқсат ететін, маманды негізгі құрам,
филиалдардың тарамдалған желі, маңызды сақтандыру резервтері болып
табылады.[9, 96 б.]
Сонымен, 1995 жылдың сәуір айында мемлекеттік сақтандырудың
республикалық жүйесінде қайта құру және жекешелендіру басталды. Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясаның
Басқармасы республика аумағы бойынша филиалдардың желін сақтаусыз, Сенім
сақтандыру компаниясы акционерлік ұжымында түрлендірілді. Осы қалыппен, әр
түрлі меншік формаларындағы сақтандыру ұйымдарының қызметі үшін кең
мүмкіндіктер ашылды. [10, 116 б.]
Сақтандыру ұйымдары қызметінің мемлекеттік реттеуін Қазақстан
Республикасының Ұлтық Банкісінің сақтандыру қадағалау Департаменті жүзеге
асырады.
Ұлттық сақтандыру нарығында сақтандыру қатынасын реттеудің заң шығару
негізі болып, 2000 жылдың 18 желтоқсан айынан Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының заңы саналады.
Сақтандыру нарығын қалыптастырудың алғашқы кезеңінде мемлекеттік
сақтандыруды қадағалаудың негізгі назары, осындай қызмет түріне
сақтанушылардың өткізу жүйелерінің ұйымдарына мақсатталады. Қазіргі уақытта
қызмет көрсететін сақтандырушылардың қаржы жағдайларының саралауына үлкен
назар аударылады. Бұл ұлттық сақтандыру жүйесінің тұрақтылығын ұлғайтуға
көмегін тигіздіреді.
Қазіргі жағдайда сақтандыру-бұл өмірдің әр түрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайларында теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты тағы да басқа
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктеріне
айырылу мүмкіндігіне сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе түсуіне әкелді, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне, шарт
бойнша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады.Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік
одан әрі өсе түседі.
Айтылғандардың сенімділігін Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен №491 27 қараша, 2000 жылы бекітілген, 2000-2002 жылдары
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын
қабылдау фактісі растайды. Бұл бағдарламының мақсаты ретінде қазіргі
заманға сәйкес және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру
белгіленген (аталған). Мұндай сақтандыру нарығы мемлекеттің, азаматтардың
және шаруашылық субъектілердің мүдделерін қорғаудың шынайы құралы болуы
қажет. Осымен қоса тиімді сақтандыру жүйесін құру, мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың бір құрамасы ретінде де танылуы керек.
Бағдарламада атап өтілгендей, сақтандыру саласы адам өмірінің
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтерінің барлық жағын қамтиды.
Сақтандырудың дәстүрлі орынын толтыру (компенсациялық) міндетімен бірге
өзге де міндеті қарастырылған. Енді сақтандыру жинақтау- қаражат сақтау
міндетін де атқару қажет. Сақтандырудың мәні бірқатар факторлармен
анықталады. Ол мемлекет тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан
тәуелсіз халық пен ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға
мүмкіндік береді. Табиғи және техногендік апаттар, әсерлерін жою бойынша
шығындардың негізгі ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүикіншіліктері
объективті шектеулі болып келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру
осы қолайсыздықты жоюы тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін пайдалану
өндірісте қолданылып жүрген технологияның жетілдірілуіне, кәсіпкерлік
қызметтің жедел дамуына мүмкіншілік береді.
Сақтандыру жүйесі республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді құруға, азаматтармен
шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер етуі қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мумкіндік береді:
1) табиғи-техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттік бюджетке ауырпалықты азайтудың;
2) нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен әлеуметтік
қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған зейнетақыны
төлеуге, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушының қайтыс болуына,
жұмыссыздыққа жәрдем ақыларды төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орнын толтыруға;
3) халықпен ұйымдардың қаражаттардың ұзақ мерзімді негізде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға.
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін
қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету
міндеті қазір сақтандырудың иығында болып тұр. Осымен бірге бірқатар
мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесі өсе түсті. Құқық қорғау органдары
ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе-бет келді, техногендік апаттар саны
өсті. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін
өмірмен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандайда
болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен
келтірілген зардаптардың орнын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі және
басқа мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық
қайта қалыптасу кезеңінде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер
басталуына негіз қалаған заңдардың, өзге нормативтік құқықтық актілердің
қабылдануына әкелді. Бірінші кезекте өзге тиымсыз қылып көрсеткен
сақтандырудың толығынан мемлекеттік жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге
негізделген сақтандыруға жол беріледі. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің
біріне айналды, және қазір ол кәсіпкерліктің ең жоғарғы ұйымдастырылған
түрлерінің бірі. Сақтандырумен әлеуметтік міндеттердің орындалудың
маңыздылығын есепке ала отырып, мемлекет сақтандыру дамуын бақылаусыз өз
бетімен жібере алмады. Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі заманғы
құқықтық салалардың бірінің сақтандыру құқығының дамуымен бірге болады.
А.И.Худяковтың анықтамасына сәйкес: Сақтандыру құқығы елдегі сақтандыру
ісін ұйымдастыру және сақтандыру қызметін жүзеге асырумен байланысты пайда
болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы.
Сақтандыру ісінің дұрыс ұйымдастыру мәнін төмендетпей, сақтандыруға
жататын жағдайлар әсерінен зардап шеккен тұлғалар мүліктік өтем жасау
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін тікелей құралы болып жеке жасалған
азаматтық-құқықтық шарт келетіні айтып кетейік. А.И.Худяков азаматтық құқық
үлесіне шарттық сақтандыру міндттемесінің жалпы құрылысын анықтауды
жатқызады. Біздің көзқарасымыз бойынша, азаматтық құқық көзқарасынан
шарттық қатынастар шеңберінде пайда болатын барлық мәселелерді қажетті
реттеу, сақтандыру қатынастарын ықылассыз қатысушыларына азаматтық-құқықтық
әсер етудің шегі мен мазмұнын анықтау қажет. Шарттың толық құнарлы
жүйесінің болмауы, біздің көзқарасымыз бойынша, КСРО кезіндегі қалыптасқан
сақтандырудың әлсіз жақтарының бірі болды.
Сақтандыру шартын қарастыруда біз әкімшілік (қаржылық) құқық саласына
жататын құқықтық нормалар әрекетін ескермесек болмайды. Сақтандыруға
арналған заң актілерінде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын
түсініктер жиынтығы бар.
Сонымен, сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома
(сақтандыру самасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді. Сақтандыру шарты
негізінде не өзара сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде сақтандыру жүзеге
асырылады.
Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді
реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың
3 қазанынан Сақтандыру туралы заң күші бар Жарлығы саналды. 2000жылдың 18
желтоқсанында Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы жаңа
заңы қабылданды, қазір ол заңгерлер тарапынан жоғары бағаланады. Онда
сақтандыру ісін ұйымдастыруды қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келтіруді
қамтамасыз ететін шаралар қарастырылған. Азаматтық-құқықтық қатынастарды
реттейтін нормалардың көбісі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің
803-845 баптарын қамтитын 40-шы Сақтандыру деп аталатын тарауында
мазмұндалған. Сақтандырудың жекелеген түрлерін реттейтін бөлек нормативтік
актілердің де бірқатар саны бар, мысалы 1996жылдың 31 қазанынан №1319
Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысымен 1997жылдың 2 сәуіріндегі №460
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген және тағы басқалар.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995жылдың 30 наурызында қабылданған Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкі туралы заңында мазмұндалған. Сонымен бірге
сақтандыру туралы жекелеген нормалар Қазақстан Республикасының 1995жылдың
31 тамызынан Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы
заңында да бекітілген.
Сақтандыру құқығы онда арнайы түсіндіруді талап ететін терминдердің
елеулі қолданылатын құқықтық салалардың біріне жатады. Түсіндіру түсініктер
(терминдер) қолданылатын нормаларды талқылаған кезде оларды әр түрлі түсіну
қауіпімен қорғайды. Сонымен бірге түсініктерді анықтау бұл қазіргі құқықта
кең қолданылатын тәсіл, ол нормативтік актілерді заң техникасы көзқарасынан
жетіктеу қылуға мүмкіншілік береді (материалды артық қайталамауға мүмкіндік
береді). [11, 320 б.]
Сақтандыру-сақтандыру шартымен анықталған, сақтандыру ұйымының жеке
активтері есебімен тікелей сақтандыру төлемдерін қалыптастыратын сақтандыру
жағдайы немесе басқа жағдайлардың пайда болуындағы заңды және жеке
тұлғалардың заңды қызығушылығын мүліктік қорғау жөнінде қатынастар кешенін
ұсынады.
Сақтандыру қызметі - Қазақстан Республикасы заң талаптарына сәйкес
мемлекеттік өкілетті органның лицензиясы негізінде қалыптасатын сақтандыру
шарттарын орындау және бекітумен байланысты сақтандыру ұйымдарының қызметі.
Сақтандыру жағдайы-сақтандыру шарты сақтандыру төлемін төлеуді
қарастыратын жағдай. Сақтандыру жағдайы- табиғи әсер, техногендік сипат
және нақты адам әрекеті ретінде өз пайда болу себебін иемденетін жағдай.
Сонымен қатар, сақтандыру жағдайы ретіндегі қарастырылатын жағдай
кездейсоқтылық және ықтималдық белгілеріне иемденуі қажет. Сақтандыру
жағдайының түсу ықтималдығының деңгейі шарт жақтарымен өз бетінше
бағаланады, сонымен қатар жағдайдың ықтималдылығы болмай қоймайтындыққа
жақын болмауы қажет, соңғысы орын алса мұндай жағдай кездейсоқ болмайды.
Жағдай орын алудың ықтималдылығымен кездейсоқтығының талаптары жинақтау
сақтандыру шарттары бойынша қарастырылатын фактілерге (оқиғаларға)
қолданылмайды.
Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті болып
келген кезде) және шарттарымен (сақтандыру ерікті болып келген кезде)
қолданылмайды.
Актуарий- сақтандыру ( қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарты бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық- математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке тұлға.
Сатып алу сомасы- жинақтаушы сақтандыру шартын қолдану мерзімінен бұрын
тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы.
Сақтандыру ережелері-белгілі бір сақтандыру түрі бойынша сақтандыруды
жүзеге асыру талаптарын айқындайтын сақтандыру ұйымының құжаты.
Қайта сақтандырушы (цедент)- өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін
қайта сақтандыруға беруді жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта
сақтандыру ұйымы.
Қайта сақтандыру- сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейінен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сақтандыру сыйақысы- сақтандырушының сақтандыру шартымен аннуитетте
анықталған мөлшерде сақтанушыға сақтандыру төлемін жүргізудің соңғы
міндеттемелерін қабылдау үшін төлеуге міндетті ақша сомасы. Сақтандырушыдан
алынған сақтандыру сыйақылары сақтанушының меншік құқығына жатады.
Сақтандыру сомасы-сақтандыру объектісі сақтандырылған және сақтандыру
жағдайының пайда болуындағы жауапкершіліктің шектеулі көлемін ұсынатын ақша
сомасы.
Сақтандыру төлемі- жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының келіп түсуінде немесе мерзімнің келіп түсуінде
сақтандыру сомасы мөлшерінде сақтандырушы мен сақтанушыға төленетін ақша
сомасы. Сөйтіп, сақтандыру төлемі сақтандырушы іс жүзінде төлейтін ақшалай
сома болып келеді. Осыдан сақтандыру төлемінің сақтандыру сомасынан
айырмашылығы көрінеді.
Келтірілген түсініктер тізімі аяқты болып табылмайды, бірақ олардың
кейбіреулерін сақтандыру қатынастарын одан әрі қарастыру жүрісінде ашу
орынды болып келеді. [12]
Белгілі бір сақтандыру жағдайлары болған кездерде ақшалай қордың
есебінен сақтандырудың орнын толтырып, соның жәрдемімен (сақтандырылған)
жеке және заңды тұлғалардың мүліктік қатынасы бойынша сақтандыру мүдделерін
қорғау болып табылады. Бұл ақша қорлары сақтандыру төлемдерінен және заңда
тыйым салынбаған өзгеде көздерден түскен қаржы арқылы қалыптасады.
Сақтандырудың түрлері. Сақтандырудың бөлімдері:
-міндетті дәрежелері бойынша: а)ерікті; б)міндетті;
-сақтандыру объектісі бойынша: а)жеке; б)мүліктік;
Міндетті сақтандыру-заң талабының күшімен жүзеге асырылатын
сақтандыру.(Өз денсаулығын сақтандыру міндеті азаматқа жүктелмеуі керек).
Ерікті түрде сақтандыру-екі жақтан да өз еркімен жүзеге асырылатын
сақтандыру.
Азаматтың жеке басына байланысты өз өмірін, денсаулығын жұмысқа
қабілетті және басқа да мүдделерін сақтандыру жеке басын сақтандыруға
жатады.
Мүлікті сақтандырумен сол мүдделерге байланысты, азаматтық- құқықтық
жауапкершілік және кәсіпкерлік тәуекелдікті қосқанда- мүліктік сақтандыруға
жатады.
Азаматтығы жоқ, шетел азаматтары, өз қызметтерін ҚР аумағында жүзеге
асырып жатқан шетелдік заңды тұлғалар ҚР заңды тұлғалары және азаматтарымен
бірдей сақтандыру құқығын пайдаланады.
ҚР сақтандыру ұйымдарындағы шетелдік инвесторлардың жарғылық қордағы
қатысу үлесі 50% аспауы керек.
Сақтандырушы тиісті сақтандыру түрлерін іске асыруға құқылы лицензиясы
бар, сақтандыру қызметін жүзеге асыру үшін құрылған- коммерциялық ұйым.
Мемлекеттік емес сақтандыру ұйымдары шаруашылық жүгізу құқығына
негізделген кәсіпорын түрінде құрылды. Ұйымдастыру құқылық және меншік
түрлерінің тәуелсіздігіне қарамастан, сақтандыру ұйымдарының жарғылық
қорларының көлемін Қаржылық нарықты қадағалау және реттеуі бойынша агентті
ақшалай қаражатын қалыптастырып белгілейді. Мемлекетік тіркеу мезгілінде
сақтандыру ұйымының қоры ең аз шамадағы мөлшердің 50%-нан кем емес ақша
түрінде қалыптасуы тиіс, сондай-ақ тиісті банкінің берген қаражаты арқылы
дәлелденуі керек. Қордың қалған бөлігі сақтандыру қызметін жүзеге асыруға
құқық беретін лицензияны алу мезгілінде, құрылтайшылық құжаттарының
мөлшерін қарастырғанға дейін қалыптасып үлгерулері керек.
Сақтандыру компанияларының пассивті және активті операциялары айрықша
сипатта болады да, банктердің осыған ұқсас операцияларынан өзгешелеу болып
көрінеді.
Сақтандыру компаниялардың пассивтері заңды және жеке тұлғалардың
сақтандыру сыйақылары төлемдерінің есебі негізінде қалыптасады.
1.3 Сақтандыру экономикалық қатынастарының айрықша
категориясының бірі ретінде
Сақтандыру қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірістік және әлеуметтік – экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп - бұл өндіріспен адам өмірінің
қауіп - қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процесстерін жалғастыру,
азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл- ауқатын қолдап
отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектілерді натуралдық–заттай
босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да
кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс.Мұндай ақша қаражаттары
әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады. [13, 34 б.]
Сақтандырудың мақсаты ұдай өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін
азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық қорғау
болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда-
мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке
адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
a. сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
b. сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
c. оның іс-қимылы ақша қорын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
d. сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
e. ақша қорын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық
жағдайда бола бермейді
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субьектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті)
экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу
процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы- несие институты ретінде қарауға
болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағандарға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру- қолайсыз құбылыстармен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және
заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды
төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәні бұл категорияның қоғамдық арналымының
көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай
келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда
бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына
бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын қатаң
мақсатта пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың нақты
қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын құруды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі айналымымен қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігін салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен
(кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz