Қазақстан Республикасындағы шағын бизнес менеджментін дамыту тиімділігі
Әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу және жалпылау кәсіпкерліктің тектік түсінігінің мәнін, сонымен қатар кәсіпкер мен кәсіпкерлік табыс түсініктерін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайдағы іс-әрекеті мен пайда болуын ескеріп, кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет: «Кәсіпкерлік -бұл табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және толык экономикалық жауапкершілікке негізделген, қауіптін және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-өзі ұйымдастыру процесі. Ал кәсіпкер - бүл табысты алу мақсатымен кауіп және белгісіздік жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік-шаруашылық қызметтің барлық аймақтарындағы жаналықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен ақпараттың белгілі деңгейіне ие адам. Өз кезегінде кәсіпкерлік табыс - бұл кәсіпкердің пайдасы (таза табысы) және үстеме пайдасы».
Көріп отырғандай, кәсшкерліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ьнтамен, жаңалықпен байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты - кәсіпкерлік табысты алу.
Көріп отырғандай, кәсшкерліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ьнтамен, жаңалықпен байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты - кәсіпкерлік табысты алу.
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы шағын бизнес менеджментін дамыту
тиімділігі.
Жоспар
Кіріспе
І Тарау Шағын кәсіпкерлікті қолдау тәжірибесі және онын нарық
жағдайындағы даму деңгейі
І.1. Қазіргі жағдайдағы шағын кәсіпкерліктің даму проблемалары
І.2. Шағын кәсіпкерліктің даму денгейін кешенді бағалау
ІІ-тарау. Қазіргі Қазақстандағы шағын бизнестің жағдайы
ІІ.1. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қазақстандағы шағын бизнестің дамуы
ІІ.2. Шағын бизнестің Қазақстан экономикасына қосатын үлесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе.
Әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу және жалпылау кәсіпкерліктің
тектік түсінігінің мәнін, сонымен қатар кәсіпкер мен кәсіпкерлік табыс
түсініктерін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайдағы іс-әрекеті мен
пайда болуын ескеріп, кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет: Кәсіпкерлік -бұл
табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін
және толык экономикалық жауапкершілікке негізделген, қауіптін және
белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-өзі
ұйымдастыру процесі. Ал кәсіпкер - бүл табысты алу мақсатымен кауіп және
белгісіздік жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік-шаруашылық қызметтің
барлық аймақтарындағы жаналықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен
ақпараттың белгілі деңгейіне ие адам. Өз кезегінде кәсіпкерлік табыс - бұл
кәсіпкердің пайдасы (таза табысы) және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсшкерліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ьнтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты - кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі
қағидалардың бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты
екендігін атап кету қажет, бірақ сонымен қатар, кәсіпкерліктің әрбір
формасының өзіне тән ерекшелігінің болатынын ескереміз.Нарықтың әр түрлі
сфераларын жеңіп алу және әлемдік қауымдастықтың көптеген елдерінде шағын
кәсіпкерліктің өркендеуі, кәсіпкерліктің осы формасының ТМД
республикаларында, соның ішінде Қазақстанда кең таралуын анықтады. Шағын
кәсіпкерліктің өзіне тән ерекше белгілері мен артықшылықтарын зерттеп,
біздің ғалымдар шағын кәсіпкерліктің келесі түснігін ұсынды: Шағын
кәсіпкерлік - бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық экономикалық
жауапкершілігіне, ынталы, инновациялық қызметіне негізделген, қаржы
қорларының шектелген жағдайларында жұмыс істейтін, қауіптің және
белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын; табысты алу мақсатымен
өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің
өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, өзін-өзі
ұйымдастыру процесі.
І Тарау Шағын кәсіпкерлікті қолдау тәжірибесі және онын нарық
жағдайындағы даму деңгейі
І.1. Қазіргі жағдайдагы шағын кәсіпкерліктің даму проблемалары
Шағын кәсіпкерлік - бүл қаржы ресурстарының шектелген жағдайларында жұмыс
істейтін, қауіптің және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, толық
экономикалық жауапкершілікке негізделген, табысты алу мақсатымен өндірістің
барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің өндіріс пен
басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ынталы, инновациялык қызметі.
Берілген анықтама шағын кәсіпкерлік процесін толық көлемде сипаттайды,
оның мәнін инновация ретінде анықтайды, кәсіпкерлер қызметінде кауіп және
белгісіздік элементерінің болуын білдіреді, өндіріс және басқару процесінде
меншік иесінің ролін анықтайды, және ең бастысы - кәсіпкерлік кызметтің
ынталандырушысы болып алынатын табыс келеді. Шағын кәсіпкерліктің
түжырымдалған анықтамасы шағын бизнестен түбегейлі ерекшелінеді. Берілген
анықтамаға сәйкәс шағын кәсіпкерлікке өндірілетін өнім мен қызметтердің,
өндірісті ұйымдастырудың қолданылатын әдістерінің үнемі жаңартылуы, жоғары
өнімді жабдықтар мен жаңа технологияларды енгізу, пайданы ғана емес,
сонымен қатар үстеме пайданы алу тән. Ал шағын бизнеске репродуктивтік
кызметтерді атқару және жоспарланған пайданы алу тән.
Шағын кәсіпкерлік экономикасы дамыған елдерде экономиканың басымды
салаларының бірі - қоғамда болып жатқан барлық кешенді түрде дамуда. Бұл
елдердің үкіметі шағын кәсіпкерліктің дамуына белсенді қолдау көрсетеді,
оның қызмет етуі үшін қолайлы жағдайларды құру көрініс тапкан.
Осы жұмыста отандык кәсіпкерлікті дамыту үшін жарамды, қолдаудың әр түрлі
формаларын анықтауда шағын кәсіпкерлікті қолдаудың шетелдік тәжірибесі
зерттелген болатын. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудьщ шетелдік тәжірибесін
зерттеу, әлемдік аренада шағын кәсіпкерлікке негізінен қолдаудын екі түрі
керсетілетінін анықтады: мемлекеттік және орталықтандырылмаған, олар өз
кезегінде әр түрлерге бөлінеді. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
келесі формаларда жүзеге асырылады: қаржылық, инновациялық, экономикалық,
сыртқы экономикалық және ұйымдастыру-басқарушылык; орталықтандырылмаған -
франчайзинг, венчурлік бизнес, субмердігерлік, лизинг формаларында.
Мемлекеттік қолдаудың негізгі формасы қаржылық қолдау болып табылады, ол
қайтарымсыз көмек, несиелер, венчурлік бизнес, салык жеңілдіктері және тағы
басқалар түрінде көрсетіледі. Шетелдегі қаржылык қолдаудың әр түрлі
формаларын талдау, олардын арасында ШКС ұзақ мерзімді несиелеу жүйесі,
мемлекет кепілдігімен және төмен пайыздық ставкалармеи несиелерді беру;
елдің экономикасы артта қалған аудандарында орналасқан немесе жаңа
технологияларды игеруші ШКС салық жеңілдіктерін беру; пайдаға салынатын
салық дифференциациясы көңіл бөлуге тұрарлық.
ШКС инновациялық қолдау жаңалықтарды дайындаумен ғана емес, сонымен қатар
оларды белсенді түрде енгізумен айналысатын кәсіпорындарды ерекше қолдаудан
тұрады, бүл да ғылыми-техникалық прогресті жетілдірудің шарттарьшың бірі
болып табылады. Мұндай қолдауды жүзеге асыру инновациялық жобаларды
қолдайтын және қаржыландыратын арнайы ұйымдардың, төменгі пайыздық
ставкалардың, ұзақ мерзімді несиелеудің, технопарктердің болуына
байланысты. Елдің шағын кәсіпкерлігінде инновациялық процесті белсендету
үшін инновациялық жобаларды төменгі пайыздық ставкалармен ұзақ мерзімге
несиелейтін қолдаушы және қаржыландырушы арнайы органдар жүйесін
ұйымдастыру қажет.
Шағын кәсіпкерлікті экономикалық қолдаудың бір формасы оны мемлекеттік
келісім-шарттарды орындауға қатыстыру болып табылады. Қолдаудың бүл түрін
экономиканың отандық секторында іске асыру шағын кәсіпорындарды
субмердігерлер ретінде тарту кажеттілігін қарастыратын арнайы заңды
қабылдау арқасында мүмкін.
Соңғы он жылда көптеген мемлекетгер шағын кәсіпкерлікті
орталықтандырылған қолдаудың жеке объектісі ретінде сыртқы экономикалық
қызметгі анықтады. Көптеген өнеркәсібі дамыған елдердің шағьш кәсіпкерлігі
сыртқы нарықта өзін жақсы көрсетті. Қолдаудын берілген түрін көрсетудін
шетелдік тәжірибесінен бізге өнімді экспортқа шығарумен айналысатын ШКС
несиелеудің және салық салудың жеңілдетілген түрлерінен үлгі алу қажет.
Шетелдерде орталықтандырылған мемлекеттік қолдаудын соңғы объектісі
кәсіпорындарды тіркеуден, кәсіпкерлерді оқытудан, ақпараттық қызмет
көрсетуден тұратын, ұйьмдастыру-басқарушылық қолдау болып табылады.
Экономикасы дамыған барлық елдерде ШКС тіркеуге алудын ықшамдалған тәртібі
бар. Кейбір елдерде бүл рәсім 24 сағат қана алады. Бүл аймақта ШКС қазіргі
заманғы компьютерлік технологиялар көмегімен коммерциялық ақпаратпен
қамтамасыз ету тәжірибесі қызықты.
Шетелдерде шағын кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші субъектілеріне
орталыктандырылған мемлекеттік қолдаумен қоса жеке ірі бизнес жағынан
орталықтандырылмаған қолдау көрсетіледі. Оның қажеттілігі мемлекеттін қаржы
ресурстарының объективті ташпылығымен байланысты.
Орталықтандырылмаған қолдаудың арасында шетелде франчайзинг кең
колдауға ие болды, ол бір сауда белгісімен жұмыс істейтін, бірдей
кәсіпорындардың кең жүйесін кұруды қарастырады. Франчайзинг XXғасырдын:
ортасында өз өрлеуіне жетті. Қарастырылған қызмет сферасында көпшіліке
танымал лидері болып Макдональдс, Зингер, Херц,Кодак,Холидей-Инн
және тағы басқалар болып табылады. Қазіргі кезде отандық
кәсіпкерлікте шағын кәсіпкерліктің қүрылымына өндірістік және сауда
Фракчайзингін енгізуге мүмкінідіктер көп.
Орталықтандырылмаған қолдаудың екінші формасы, ірі компаниялар жағынан
қаржыландыру мен бақылау жағдайында шағын кәсіпорындар кұтаімен ғылыми-
техникалық жобаларды жүзеге асыруды қарастыратын, венчурлік бизнес болып
табылады. Венчурлік бизнес шағын кәсіпорындарға аз шығындармен және едәуір
қысқа мерзімдерде инновациялық әзірлемелерді енгізуді қамтамасыз етеді.
Ірі бизнес жағынан шағын кәсіпкерлікке көрсетілетін қолдаудың келесі
бағыты - субмердігерлік, ол шағын кәсіпкерлікке дайын өнімді өндіруге үнемі
өзгеріп отырған жартылай фабрикаттар мен жинақтаушы бұйымдарды шығаруға
мүмкіндік береді. Сонымен коса, ірі корпорациялар белгілі шарттармен шағын
кәсіпорындарға өндірістік жабдықты жалға бере алады, ол аз шығындармен өнім
мен қызметтер өндірісін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қолдаумен салыстырғанда шағын кәсіпкерлікті
орталықтандырылмаған қолдаудың шетелдік тәжірибесін зерттеу елдің шағын
кәсіпкерлігін дамыту себебінің қуатты факторы болып табылатынын көрсетті.
Берілген қолдаудың барлық қарастырылған формалары республикада кең қолдау
таппады, сондықтан шағын кәсіпкерліктің потенциалын толық жүзеге асыру үшін
оның барлық формаларын пайдалану қажет.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың отандық тәжірибесі кабылданған нормативті-
құықтық актлер көмегімен және оларды іске асыру нәтижелері бойынша
зерттелді. Тұтастай республикада шағын кәсіпкерліктің даму
аралығын үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең (1997-200 жылдар) елдің
осы секторының қалыптасуымен, нормативті-кұқыктық базаның құрылуымен
сипатталады. Екінші кезең (2002 жыл және қазіргі кезде дейін) - кәсіпкерлік
дамуьшың тұрақтану аралығы. Бұл кезеңнің басталуы ҚР Үкіметінің 2002-2004
жылдарға бағдарламасын қабылдауға негізделген, онда шағын кәсіпкерлік
болашақтары үлттық экономиканы дамытудың жалпы жүйесімен кешенді түрде
қарастырылады. Үшінші кезең - бұл экономиканың осы секторының тұракты өсу
кезеңі, яғни экономикасы дамыған елдердің шағын кәсіпкерлігімен қол
жеткізген әлеуметгік-экономикалык елшемдерге жету.
Экономиканын осы секторының он үш жылдық даму кезеңі шағъга кәсіпкерлікке
қәсіпкерлік аймағында жұмыспен қамтылғандар санын он есеге үлғайтуға, өнім
мен кызметтердің үнемі есуін қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Экономиканың
осы саласының шаруашылық жүргізуші субъектілерімея өндірілетін өнім және
кызметтер көлемдерінің өсуі бір жағынан оны қарқынды несиелеуге байланысты.
Кәсіпкерлердің өздерінің айналым қаржыларьк; толықтыруға, қажетгі жабдықты
сатып алуға мүмкіндіктері туындалдьу Жұмыста салынған несиелердің әр
теңгесімен осы салада болатын өзгерістерді анықтау бойынша зерттеулер
орындалған, яғни несиелік қаржылар мен кәсіпкерліктің даму деңгейін
сипаттайгын көрсеткіштер арасындағы сандыа, өзара байланысты анықтау.
Есепті шешу нәтижесінде келесі нәтижелер алынды:
1 .ШКС-мен өндірілген, енім мен қызметгер көлемі және несиелер сомасы мен
қайта қаржыландыру ставкасы арасында:
у, =9910,5+6,04! - 291,8х2 (1)
2.ШКС-мен аударылған, бюджетке төленген телемдер жөне несиелер сомасы
мен қайта қаржыландыру ставкасы арасында:
у2 = 1457,О+О,ЗХ! - 34,8х2 (2)
З.Қызмет ететін ШКС-нің жалпы сандағы үлес салмағы және несиелер
сомасы мен қайта қаржыландыру ставкасы арасывда:
у3 = 98,47+0,0053х,-1,206х2 (3)
Алынған тәуелділіктерден көріп отырғандай, салынған несиелер сомасының 1
млн.тг. өсуімен өнім мен қызметтер көлемі 6,0 млн.тг. үлғаяды, ал қайта
қаржыландыру ставкасының бір пайызға өсуімен өнім мен қызметтер көлемдері
291,8 млн.тг. азаяды. Өз кезегінде шағын кәсіпкерліктің дамуына жұмсалған
несиелер сомасының 1 млн.тг. есуі ШКС-мен аударылған төлемдерді 0,3 млн.тг.
жоғарылатады, ал қайта қаржыландыру ставкасының бір пайызға өсуі бюджетке
аударылған төлемдерді 34,8 мың тг. төмендетеді. Жұмсалған несиелер
сомасынын 1 млн.тг. ұлғайуы қызмет ететін ШКС-рі санынын олардьщ жалпы
санындағы үлесін 0,0053% артгырады, ал қайта қаржыландыру ставкасының бір
пайызға өсуімен қызмет ететін ШКС үлес салмағы 1,206% төмендейді. Берілген
тәуелділіктерді тек өңірлік деңгейде пайдалануға болады. Сонымен, несиелік
қаржылардың бір тецгесі ендірілетін өнім мен қызметгер көлемін 6,0 теңгеге,
бюджетке аударылатын төлемдерді 0,3 теңгеге ұлғайтады, ал 1,0 млн.тг.
сомасындағы несиелік қаржылар жиырмадай шаруашылық жүргізуші субъектілерге
өзінің өндірістік-шаруашылық қызметін жандандыруға мүмкіндік береді. Мұндай
нәтижелерге ШКС үшін қайта қаржыландыру ставкасы қолайлы болған кезде
жетуге болады.
Дамуындағы жағымсыз тенденцияларды көрсетпесек Республикада шағын
кәсіпкерліктің даму жағдайы толық болмайды:
1000 тұрғынға шаққанда шағын және орташа кәсіпорындардың саны төмен болуы -
9,3 бірлік, соның ішінде шағын кәсіпорындар - 8,5, ол экономикасы дамыған
елдердегі көрсеткіш деңгейінен 2-9 есе төмен; Республика өңірлері бойынша
ШКС ұтьмсыз орналасуы. 2003 жылдың басына ШКС көпшілігі жалпы саннан 18,4%,
Оңтгүстік Қазақстан облысында, ең аз 2,1% Маңғыстау облысында шоғырланған;
аймақтар бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұтымсыз таралуына
жұмыспен қамтылған жұмыскерлер санының. бөлінуіндегі кемшіліктер де ықпал
етті. 2003 жылдың басына шағын кәсіпкерлікте жұмыспен қамтылған
жұмыскерлердің ең көбі жалпы санынан алғанда 14,8% Алматы қаласында
шоғырланған, жұмыспен қамтылғандардың ең аз үлесі Маңғыстау облысында -
2,1%;
Республика кәсіпкерлерінін біразына жеке кәсіпкерлік тартымды болып
қалуда. 2003 жылдың басына шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандардың
үлесі 49,2%, жеке кәсіпкерлікте - 50,8% тең болады; шағын кәсіпкерліктегі
жұмыс бастылық деңгейі жұмыссыздық проблемаларын шешуге және қоғамдағы
әлеуметтік шиеленісушілікті жоюға көмектеспейді. 2003 жылдың басында
экономиканың осы аймағында ел экономикасында жұмыспен қамтылғандардың жалпы
санының 21,0% жұмыс істеді, ол экономикасы дамыған елдердегі қол жеткен
деңгейден 2,4-2,9 есе төмен;
шағын кәсіпкерлік жұмыскерлерінің жалақысының едәуір дифференциялануы
байқалады;
Республиканың ЖЮ-гі ШКС-мен өндірілген енім мен қызметтердің көлемдері
экономикасы дамыған елдердегі қол жеткен керсеткіштерден 3 есе төмен, және
де ең үлкен үлес салмағы 46,3% сауда-делдалдық операцияларға тиеді, ал
өнімнің маңызды түрлерінің үлесі 21,4%, ол сауда-делдалдық операциялар
үлесінен 24,9% төмен;
Республиканың жалпы йрісіндегі ІІІКС-ң қызметінен түскен төлемдердін
үлесі 10% аспайды, ол сондай-ақ экономикасы дамыған елдердегі қол жеткен
нәтижелерден 3-4 есеге төмен.
Сонымен, қол жеткен табыстарға қарамастан, Қазақстанда шағын
кәсіпкерлік нарықтық экономиканың тиімді бәсекелестік қүрылымының
талаптарына сай емес, ол шағын кәсіпкерліктің даму жолының басында пайда
болып, қазіргі таңда да бар, тез шешуді талап ететін проблемаларға
негізделген.
Елдегі шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейтін, аталған проблемалардың
арасындағы ең маңыздысы 1991-1996 жылдардағы экономиканың осы саласының
дамуы туралы нақты ақпараттың болмауы болып табылады, бұл кәсіпкерлік
құрылымдарының қызметін терең талдауғг мүмкіндік бермейді. Біздің жағдайда,
ресми статистикалық базаның сапасы объективтік және субъективтік шарттарға
байланысты. Объективті себептерге шаруашылық жүргізуші субъектілер
есептерін бұрмалануын, субъектілерді экономиканың осы секторына жатқызудың
бағалау өлшемдерінің тұрақсыздығын жатқызуға болады. Субъективтік
себеотерге ҚР статистика жөніндегі Агентгік және белгілі бір уақыттар
аралықтарында елдегі шағын кәсіпкерлікті тікелей тексеретін ұйымдар
берілетін алғашқы статистикалык ақпараттың арасындағы өзгешеліктер жатады.
Оларға экономика және сауда Министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау
Департаментін, стратегиялық жоспарлау және қайта құрулар жөніндегі
Агентігін, ҚР табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және
шағын бизнесті қолдау жөніндегі Агенттігін, индустрия және сауда
Министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі Комитетін жатқызуға
болады.
Осыған сәйкес, экономикалық әдебиеттер мен диссертациялық жұмыстарда ШКС-
рі қызметі туралы едәуір қайшы келетін ақпарат берілді. Сонымен қоса,
ақпараттық база шаруа (фермерлік) қожалықтары мен жеке тұлғалар жұмысының
нәтижелерін назардан тыс қалдырып, негізінен тек шағын кәсіпорындардың
қызметін қамтыды.
Статистикалық акпаратгы талдау 1997-2001 жылдар аралығында ҚР табиғи
монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау
жөніндегі Агенттігінің мәліметтерін пайдалану қажеттілін көрсетті. Бұл
ақпарат барлық шаруашылық жүргізуші ШКС, соньвд ішінде заңды және жеке
тұлғалары қызметінің нәтижелерін қамтыды. Берілген Агенттіктің ақпараты,
облыс, Астана және Алматы қалалары әкімдері беретін, есептілік
мәліметгеріне негізделеді.
Берілген Агенттіктің ақпараты" Республикадағы шағын кәсіпкерлікті дамыту
мен қолдаудың 1999-2000, 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламаларын дайындауда, 2000 жылы кәсіпкерлер форумындағы ел басы
баяндамасында пайдаланылды. 2002 жылдан бастап, ҚР статистика жөніндегі
Агенттігінің мәліметгерін пайдалану үсынылады.
Екінші жағынан статистикалық ақпараттың күмәнділігі ШКС-н нақты
жіктемесінің болмауына негізделген. Қазіргі кезде ресігубликаның ШКС шағын
кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлер (жеке тұлғалар) болып табылады. Біздіқ
зерттеулерімізде шағыв кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің
жіктемесі толықгарылып дәлелденген, ол мемлекет заңдарымен бекітіліп,
бағалау өлшемдері бойынша орындалған (сурет 1).
Ұсынылған жіктемеде, халықтық кәсіппен айналысатын жеке кәсіпкерлер жеке
топқа бөлінген - қоленершілер. Бұл қазақ халқынын салт-дәстүрлерін
жаңдандыруға, қолөнершілер өнімі мен қызметтеріне сұраныстың
тұрақсыздығымен, берілген ШКС қолайлы нормативті-кұқықтық базаны кұру
қажеттілігімен, арнайы салық жеңілдіктерін берумен түсіндіріледі. Сонымен
катар, біз жұмыскерлер санына байланысты кәсіпорындарды дифференциялауды
ұсындық: микрокәсіпорындар - 10 адамға дейін, ұсақ - 11-ден 25 адамға дейін
және шағын кәсіпорындар - 26-дан 50 адамға дейін, бұл кәсіпорындардың әр
тобы үшін, олардың салалық тиістілігіне карамай, нормативті-қүқықтық
актлерді мақсатты түрде дайындауды камтамасыз етеді.
Шағын кәсіпкерліктің келесі проблемасы аймақтарда экономиканың осы
секторының даму деңгейін бағалаумен байланысты. Мұндай бағалауды кәсіпкер
өз бетінше орындай алмайды, арнайы дайындамаларды жүргізу қажет, ол
ғалымдардың жұмыс зерттеулерінің бір бағыты болып табылады. Берілген
бағалау тек жеке алынған кәсіпкерге ғана емес, сонымен қоса атқарушы
өкіметтің әр түрлі органдары үшін де қажет.
Шағын кәсіпкерлікгщ шаруашылық жүргізуші субъектілері қызметімен тікелей
байланысты проблемаларды анықтау үшін ғалымдар Жамбыл облысы
кәсіпкерлерінің мониторингін жүргізді. Сұралған кәсіпкерлер, соның ішінде
шағын кәсіпорындар жетекшілері, аймақта шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеп
тұрған сегіз негізгі проблемаларды көрсетті. Олар зерттеу объектісіне
көрсететін әсеріне байланысты рангтерге бөлінді. Рангтерге бөлу нәтижелері
2 суретте көрсетілген. Белгілерді бөлу гистограммасына сәйкәс, облыстағы
ШКС кездесетін проблемаларды, рангтер сомасы бойынша екі топқа бөлуге
болады: бірінші топ - облыс шағын кәсіпкерлігінің дамуына
кедергі болатын проблемалар, рангтер сомасы 450 баллға дейін; екінші топ
- облыс шағын кәсіпкерлігінің дамуына кедергі болатын проблемалар, рангтер
сомасы 450 баллдан жоғары. Проблемалардың бірінші тобы мәнділігі жағынан
тез шешуді талап етеді.
Мониторинг нәтижелерін талдаудан көріп отырғанымыздай, көбіне өзінің
негізгі қорына иелік етуші, облыс кәсіпкерлеріне алғашқы кезекте өзінің
айналым қаржыларын қүру немесе толықтыру үшін несие қаржылары қажет
(рангтер сомасының ең азы - 270,0). Бірақ несиені алу іс жүзінде мүмкін
емес. Сауалнамаға жауап берушілердің жауабына қарағанда, кәсіпкерлердің 82%
қажетті кепілдіктің жоқтығын, 56% пайыздық ставканың жоғары екендігін, 48%
- несиелеу мерзімінің қысқа екендігін, 26% несиелер туралы ақпараттың
жетіспейтіндігін айтады, ал 14% несиені алудағы қажетті қүжаттарды толтыру,
түсіндіру және жинауда шенеуніктер тарапынан қажетгі қолдаудың болмауына
наразылык білдіреді, 42% несие қаржыларын алудағы қажетті қүжатгарды
жинаумен байланысты қиыншылықтарға кездесетіндігін хабарлады.
Екіншіден, бизнесмендер еліміздегі, онын, ішінде облыстағы жалпы
экономикалық жағдайдьщ тұрақсыздығын көрсетеді (рангтер сомасы 300,0). Оған
шағын кәсіпкерлік қызметіне байланысты жоғарғы қауіп тән. Қауіп бірінші
кезекте халықтьщ төмен төлеу қабілетіне - 51%, ел экономикасының даму
процессінің доллар курсына тәуелділігіне - 37%, инфляцияның орын алуына -
28%, кәсіпкерлікті ресмилендірілмеуне - 68% негізделген.
Кәсіпкерлер үшінші орынға өнімді еткізу проблемасын койды (рангтер сомасы
413,5). Ол бірінші кезекте халықтың төлем қабілетінің төмендігіне 51%,
отандық енімнің қымбатгығына - 16%, жергілікті нарықтардағы үқсас шетелдік
өнімнің болуына - 10% негізделген.
Тертінші орынға ІІІКС-рі жұмысына жергілікті өкіметтің атқарушы
оргаидарынын тиісті баға бермеуін жатқызады, ол сондай-ақ оның дамуына
кедергі болады (рангтер соммасы 413,5). Сонымен, ШКС-рі жұмысын бағалау
республикалық, облыстық, аудандық деңгейлерде және жеке алынған субъектіде
жүргізілуі қажет (52%). Мұнымен қоса, шағын кәсіпкерліктің дамуының
қабылданған бағдарламаларынан алынған нәтижелердін әрбір деңгейде ел
экономикасына қосқан үлесіне сәйкәс бағасы болу керек (48%).
Бесінші орынға кәсіпкерлер салық саясатының жетілдірілмегендігін қояды
(рангтер сомасы 497,0).
Алтыншы орынға мәнділік дәрежесі бойынша, кәсіпкерлер өнімді және
қызметтерді өндіру іфоцесінің үздіксіздігін қамтамасыз етудегі шикізат және
материалдармен жабдықтауға байланысты қиыншылықтарды қойды (рангтер сомасы
522,5). Осы өңірде өндіріс процесіне кедергі болатын негізгі себептері
-шикізаттың қымбаттығы - 39%, қажетті шикізатгың жоқтығы - 30%, кәсіпкерлер
сондай-ақ шикізаттарды жеткізу туралы кажетті ақпараттың болмауын айтады -
20%.
Жетінші орында, ШКС-нің қызметіне органдардын бақылауы мен араласуы тұр
(рангтер сомасы 558,5). Барлық рангтер шенеуніктердің қьізметі бір жағынан
облыстағы шағын кәсіпкерліктің дамуына ықпал етеді, бірақ, екінші жағынан
жиі тексерулер 56%, қызмет орнын дұрыс пайдаланбау 16%, олардың істі жете
білмеуі - 16%, және де күшпен алу фактілері - 13% шағын кәсіпорындар
жұмысын қиындатады.
Облыс кәсіпкерлері мониторингінің нәтижелерін талдау қазіргі кезде
аймақтық инфрақұрылымның шағын кәсіпкерліктің құрылуы мен дамуына
айтарлықтай әсер етпейтіндігін көрсетгі (рангтер сомасы 664,5). Осы
процеске әсер ету деңгейі бойынша олар оны сегізінші орынға қойды. Сонымен
бірге кәсіпкерлердің айтуынша, шағын кәсіпкерлікке әр тұрлі қызметтер
көрсететін ұйымдардың тармақталған жүйесі бар әрекет етуші инфрақұрылымыньщ
болуы заман талабы. Сөйтіп, кәсіпкерлердің 38% шағын кәсіпкерлікті қолдау
орталықтары жұмысының қанағатсызсыздығын пайымдады, 34% инфрақұрылым
субъектілері қызметі қүнының жоғары екендігін ескертеді, 23% бизнес-
орталықтарының жоқтығын мәлімдеді, 21% өнімді бірлесіп өндіруде шағын және
ірі кәсіпкерліктің арасында әлсіз езара байланыс болады деп айтады.
Мониторингтен алынған нәтижелердің дүрыстығы XV Конкордация коэффициенті
көмегімен және Пирсон критериясымен тексерілді, олардың мәңдері кездейсоқ
емес.
Қазіргі кезде ел Үкіметі жоғарыда аталған проблемаларды толық көлемде
немесе жартылай жою үшін жағдайлар жасауда. Сонымен, жүргізілген
реформалардың нәтижесінде инфляция деңгейінің төмендеуі, экономиканың
шамамен барлық саласындағы өндірістің жандануы, халық табысының жоғарылауы,
шағын кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған несие қаржысы көлемінің үлғайуы,
ШКС-рі есептерінің ықшамдалған схемасын кабылдау және тіркеу, салык салудың
жаңа жағдайлары, еліміздің әр түрлі өңірлерінде инфрақүрылым объектілерін
қүру және тағы басқалары бақыланады, бүл кезегінде елдегі жалпы
экономикалык жағдайды жақсартады, шағын кәсіпкерлікті тұрақтандырады.
Сонымен қоса, Жамбыл облысы кәсіпкерлері мониторингінің нәтижелері
бойынша анықталған, аймақтық деңгейде шағын кәсіпкерлік даму деңгейін
бағалаудын болмауы проблемасы шешілуді талап етеді, яғни республика, облыс
және аудандар деңгейлерінде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін бағалау,
шағын кәсіпкерлікті қолдаудың қабылданған бағдарламаларын бағалау
механизмін қалыптастыру.
І.2 Шағын кәсіпкерліктің даму денгейін кешенді бағалау
Мемлекеттік бағдарламалар ШКС мемлекеттік қолдау мен дамытудың негізгі
құралдары болып табылады. Қабылданған мемлекеттік және облыстық
бағдарламалардың кұтілген нәтижелері сандық және сапалық көрсеткіштермен
өлшенеді, және де сандық көрсеткіштер - абсолюттік немесе салыстырмалы
формаларда. Олардың көп болуы және көптеген жағдайларда өзара салыстыруға
болмайтындығы бағдарламалардан алынған нәтижелерді уақытта және кеңістікте
өзара салыстыруға мүмкіндік бермейді. Мұндай бағалауды жүргізу іске
асырылған бағдарламалардың экономикалық тиімділігін есептеу әдістемесінің
жоқтығына байланысты киындаған.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудын қабылданған бағдарламаларын
жүзеге асыру тиімділігін бағалау үшін бес жеке және бір жалпылама
керсеткіштерден тұратын, көрсеткіштердің келесі жүйесі ұсынылады:
ЖАӨ-нің жалпы көлеміндегі ШКС-рі өнімінің үлесі (К);
Жұмыскерлердің жалпы санындағы шағын кәсіпкерлікте
жұмыспен қамтылғандар санының үлесі (К);
ШКС-мен бағдарламаны жүзеге асыру мерзімі ішінде шығьндардың бір
тенгесіне шаққандағы бюджетке аударылған төлемдердің мөлшері (К3);
ШКС-мен бағдарламаны жүзеге асыру мерзімі ішінде шығындардың бір
теңгесіне шаққандағы өндірілген өнім көлемі (К4);
Бюджетке аударылған төлемдердің жалпы сомасындағы ШКС-мен
аударылған төлемдердің үлесі (К5).
Жүйеге жеке көрсеткіштерді енгізу кәсіпкерліктің осы формасымен
байнанысты мамавдардың пікірін сауалнамаға негізделген. Сауалнамадан
алынған нәтижелердің дұрыстығы Конкордация коэффициенті, Пирсон баға өлшемі
және әрбір көрсеткіішің салмақтылығы коэффициенті көмегімен
жүргізілді.
Көрсеткіштердің ұсынылған жүйесі әр түрлі бағдарламалардьщ жүзеге асырылу
тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Бірақ, екінші жағынан, олардың
кемегімен кез келген бағдарламаның орындалу тиімділігін олардың өсу
динамикасын байқамасақ, бағалау қиын. Кез келген деңгейдегі бағдарламаның
орындалуын динамикада, бір мағынада бағалайтьш немесе бірнеше
бағдарламалардың орындалуын салыстыратын интегралды көрсеткіш қажет.
Сонымен қатар, ол бағдарламаның барлық көрсеткіштерінің әсерін
корытындылауы тиіс. Бүл жағдайда біз интегралды көрсеткішті (КИНТеГ),
салмақтылық коэффициентін ескере отырып, жоғарыда аталған барлық
көрсеткіштердің көбейтіндісі түрінде берілген (4) формула бойынша есепгеуді
ұсынамыз:
Кинтег= 0,13К! *0,18К2 *О,32К3* 0,14К4* 0,23К5 (4)
Сөйтіп, интегралды көрсеткіштін кемепмен кеч келген бағдарламанын жұэеге
асырылу тиімділігін сандык формада бағалауға болады. Әрине, интегралды
көрсеткіш жоғары болған сайын аткарушы органдар, ШКС-мен алынған каржыларды
және мүмкіндіктерді жергілікті шағын кәсіпкерлікгі дамытуға жақсы
пайдаланды.
Әр түрлі деңгейде кабыдданған бағдарламаларды бағалау. олардын санына
тәуелсіз бір деңгсйде қабылданган бағдарламалардын нәтижелерін салыстыру
мүмкіндігі, әр түрлі аймақтар бағдарламаларының орындалу нәтижелерш
салыстыру, бағдарламанын бір жыллық немесе барлык қаралған уақыт ішндегі
орындалуына баға беру тұрғысынан үсынылған әдіс универсалды.
Әдістеме жалпы Республика бойынша екінші, үшінші бағдарламаларды және
төртінші бағдарламанын бірінші жылының нәтижелері бойьшша сыналған.
Төртінші бағдарламанын бірінші жыльның нәтижелерін бағалау 1 кестеде
көрсетілген.
Кесте 1 - Аймақтар бойынша интегралды коэффициент шамасына байланысты
бағдарлама
ларды орындау нәтижелерін топтастыру
..Жогарғы 675-901,69 1 Алматыоблысы 901,69
Орташа 450-675 _ __ 1
Төмен 225-450 __
Өте төмен 0-225 15 Қостанай 181,1
Онтүстік Қазакстан 95,76
Акмола 93,56
Батыс Камқстан 85,7
Қарағанды 38,3
Ақтөбе 32.56
Алмаіы каласы 30.94
Солтүстік Қазакстан 30,78
Қызылорда 29,9
Шығыс Қазақстан 24,18
Маңғыстау 14,8
Жамбыл 5,87
Атырау 3,46
Астана каласы 2,67
Мұндай бағалауды пайдалану мүмкіндігі атқарудағы органдарға шағын
кәсіпкерліктін дамуын бакылауға, халықтың қанағаттандырылмаған
кажеттіліктеріне байланысты жаңа ШКС ашуды немесе өндірістік қуаттарын
кенейтудің қажеттілігі пайда болған аумактык өңірлерге несиелік колдауды
керсетуіне; акпараттык кызмет көрсетуге: бизнес-жоспарларды дайындау
кезінде көмек көрсетуге жәие тағы басқаларга мүмкіндік туғызады.
Экономикалық іс тәжірибиде кәсіпкерлердің жұмысын бағалайтын жеке
көрсеткіштер немесе (.көрсеткіштер жүйелері бар.
Қолдағы бар көрсеткіштер жүйесін зертеп автор бірқатар кйрсеткішерді
үсьшады, олар Жамбыл облысы косіпкерлерін, шағын ь ісіпкерлікке қатысы бар
атқарушы оріандар және баска да ұйымдар к:л^меткерлерів сауалнама
арқасілнда дәлелдеп, толыктырды.
Көрсеткіштер жүйесі үш денгейге болінген; біріншісі - аймақтың ел
экономикасына қоскан үлесін; екіншісі - аймақтағы кәсіпкерлердің ынтасыіі
іа-луьін; үшініиі;і - аймақтағы шағын кәсінкерліктін дамуына атқарушы
ірпіндарднд косқан ұлесіа сипатгайды.
экономикасына косқан үлссін сипаттайтын көрсеткіштер: рйспубликанын ЖАӨ-ле
ШКС-мең өндірілген өнім және кызмепер көлеміюв үлесі;
- республика кірістерінің жалпы көлемінде аймақтык ШКС-р төлемдеріящ
үлесі;
- Қазақстан экономикасында ж9мыс істейтін жұмыскерлердің жалпы
савындағы
аймақтық шағын кәсіпкерліпнде жұмыс істейтіндердіц үлесі. . Аймақтағы
кәсіпкерлердін ынтасының даму децгейін бағалайтын
көрсеткіштер.
- аймактың 1000 түріғынына келетін жұмыс істейтін шағын кәсіпорындар
саны;1000 тұрғынға келетін жеке кәсіпкерлер саны
- аймақ экономикасьшда жұмыс істейтіндердің жалақы санында ШКС істейтін
жұмыскерлердін үлесі;
- облыстың аймактық ііикі өніміндегі өнім және қьпметтердің
маныіды
түрлерінінүлесі;
1000 тұррынға келетін ШКС-рі өшмі мен қызмеперінің көлемі;
1000 тұрғынға келетін бюджетке төленген төлсмдер көлемі;
- шағын кәсіпкерлікте істейтш бір жұмыскерге келетін ШКС-н онімі
мен қызметтері көлемі;
- ІІІКС-де істсйтін бір жұмыскерге келетіп бюджетке түскен төлөмдер
көлемі.
3 Шағьш кәсіпкерлік дамуына жергілікті атқарушы органдардың қоскан үлесін
сипатгайтын көрсеткіштер:
- ресиубликаныц ШКС-ң жалпы көлемінде аймактык ШКС-мен өндірілген өнім
және кызметтер көлемінің үлесі,
- республикалық шағын кәсіпкерліктің барлык шаруашылық
субъекгілерімен
аударылған төлемдер жалпы сомасықцағы аймақтың ШКС-рі төлемдерінің үлесі;
- республиканың шағын кәсіпкерлінде істейтін жұмыскерлердің
жалпы саньшдағы аймақ ШКС-де жұмыс істейтіндердің үлесі;
- шағын кәсіпкерлікті дамытуға жергілікті бюджеттіқ игерген қаржысының
сомасы;
- республиканьщ ШКС-не берілген несиелердің жалпы сомасындағы аймақ ШКС-
рі несиелерінің үлесі;
- аймақта шағын кәсіпкерліктің дамуын бағалайтын, барлық көрсеткіштер
бойынша рангтерге бөлінетін баллдар соммасы.
Көрсеткіштердің үшінші тобына шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін
рангтерге бөлу нәтижелерін енгізу, атқарушы органдар жұмысын бағалауға
олардың ықпал етуін көрсету мақсатынан туған. Өзінің рейтингін көтеру үшга
жергілікті өкіметтер, олардың қосқан үлесін сипатгайтьш, көрсеткіштер
шамасының өзгеруін қадағалап қана қоймай, сондай-ақ аймақта шағын
кәсшкерліктің даму деңгейін бағалайтын, көрсеткіштердің өзгеруіғ
қадағалайды.
Шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін бағалау әдістемесі рейтингтік жүйеге
негізделген. Есептеулер ыңғайлы болу үшін біз шаруашылық жүрпзуші
субъектілерді рейтингтік бағалаудың бағдарламасын дайындадық. Бағдарлама
Місгософт Ехсеі алгоритмдік тілде дайындалған. Ол автоматтандырылған және
мәліметтер базасын жаңарту барлык көрсеткіштер мен баллдарды автоматты
түрде қайта есептеуге, барлық үш топтың көрсеткіштерін рангтерге бөлуге
әкеледі. Әрі қарай шағын кәсіпкерліктің даму деңгейіне қатысть;
қарастырылған субъектілердің жіктемесі жүргізіледі, шағын кәсіпкерліктің
даму деңгейін бағалауға сәйкәс шаруашылық жүргізуші субъектілердің бөліну
диаграммасы дайындалады.
Шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін бағалау ұсынылған әдістемесі он төрт
облыс пен екі қаланьщ 2001 жылдағы жұмыс мәліметгері бойынша мақұлданған,
және де Жамбыл облысы мысалында жеке кәсіпкерлерлік пен шағын
кәсіпорындардың даму деңгейі анықталды. Барлық үш топтын керсеткіштері
бойынша шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін кешенді бағалау (кәсте 2) Алматы
қаласында экономиканың берілген. секторы ең жақсы дамығаның көрсетгі.
Дамудың орташа деңгейі жеті облыста: Ақтөбе, Алматы, Шығыс Қазақстан,
Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Оңтүстік Қазақстан жәнс Астана
қаласында. Дамудың төменгі деңгейі Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Атырау,
Жамбыл, Маңғыстау және Павлодар облыстарында. Шағын кәсшкерліктің дамуынын
ете төменгі деңгейі Қызылорда облысында. Сөйтіп,Кесте 2 - ШКС кешенді
бағалау негізінде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты өңірлерді
бөлу
Шағын Баллдар Бірліктер Аймақтардық тізімі Баллдар
кәсіпкерліктің сомасы саны мен даму деңгейі бағалау
жоғарғы 205-272 1 Алматы қ, 232
орташа 137-204 8 Қостанай 188
Шығыс-Қазақстан 181
Астана қ. 173
Батыс Қазақстан 162
Ақгөбе 160
Қарағанды 148
Овсгүстік Қазақстан 147
Алматы 145
темен 69-136 6 Манғыстау 134
Солтүстік Қазақстан 127
Ақмола 125
Атырау 118
Павлодар 109
Жамбыл 94
өте төмен 1-68 __1 Қызылорда 64
шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі Комитет Ақмола, Атырау, Жамбыл,
Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстары, әсіресе Қызылорда
облысында нашар дамуына көңіл бөлуі қажет Әрбір облыстың ШКС-н реттеу мен
қолдаудың тиімділігі оның аудандардағы даму деңгейіне байланысты. Жамбыл
облысы аудандары бойынша жүргізілген есептеулер шағын кәсіпкерліктің және
шағын кәсіпорындардың дамуының жоғарғы деңгейі Қордай ауданында
бақыланатынын көсетті. Дамудың орташа деңгейі - Тараз қ., Байзақ, Жамбыл,
Мойынқүм, Сарысу, Т.Рысқулов аудандарында. Төменгі деңгейі - Жуалы, Талас,
Шу, Меркі аудандарында. Шағын кәсіпкерліктің даму деңгейі өте төмен
аудандар жоқ.
Аймақта шағын кәсішсерлікті қолдауды ретгеуді әрі қарай жетілдіруде
кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарын дамытуға қаржы қүралдарын
үлестіру үшін бағдарлама шараларын орындауды және аймақта шағын
кәсіпкерліктің даму деңгейін дайындалған кешенді бағалауын пайдалану
ұсынылады. Бүл үшін біз әр түрлі аймақтардың шараларын орындау дәрежесін
және тікелей өңірлерде шағын кәсіпкерлік дамуының қол жеткізілген
деңгейінің арасындағы өзара байланыс матрицасын құруды ұсынамыз .
Алматы облысьшда - қаражаттардың 100% ШКС дамытуға бағыттайды, ал
Қостанай, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Қарағанды; Оңтүстік Қазақстан сиякты
облыстарда және Астана қаласында -25% ішкі ортаны дамытуға және 75% -
сыртқы ортаны; қаражаттардыц 50%: 50% үлестіру Мавдыстау, Солтүстік
Қазақстан, Ақмола, Атырау, Павлодар, Жамбыл облыстарында; Қызылорда
облысында қаражатгардың 75% ШКС қолдауға, ал 25% инфрақұрылымды дамытуға
бағытталады.
Сонымен, өңірде шағын кәсіпкерлікті реттеудің ұсынылған механизмін, ішкі
ортаны дамытуға және сыртқы ортаны құруға бағытгалған шараларды
каржыландыруды қарастыратын, кешенді бағалау жүйесімен үйлесімде пайдалану
ШКС қажеттіліктеріне бағдарламалар мақсаттарының сәйкестігі тұрғысынан
бағдарламалар сапасын, сондай-ақ олардың дамуының нақты деңгейін көтеруге
мүмкіндік береді.
Кәсіпкерліктің теориялық негіздерін зерттеу негізінде кәсіпкерлік,
кәсіпкер және кәсіпкерлік табыстың тектілік түсініктері дәлелденді.
Берілген терминдер бірдей дәрежеде кәсіпкерліктің барлық формаларына
қатысты. Сонымен қатар,оның әр формасына өзіндік ерекшеліктер
тән. Ғалым-экономистердің еңбектерін жалпылау және Қазақстанда
шағын кәсіпкерліктің даму ерекшеліктерін ескере отырып, кәсіпкерліктің
осы формасының үғымдық аппараты айқындалды, оның арқасында шағын бизнес
пен шағын кәсіпкерлік арасында айқын шекара жүргізілді.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың әлемдік тәжірибесін
талдауҚазақстанның ұлтгық экономикасындағы адам қызметінің осы
сферасыныңролін және орнын анықтауға мүмкіндік берді.
Республиканың шағын кәсіпкерлігі не халықты өніммен және қызметтермен
қамсыздандыруда, нежұмыссыздық проблемаларын шешуде, не ел бюджетіне
төлемдерді аудару алдынғы қатарлы позицияларды қамтамасыз етпейді.
Шағын кәсіпкерлік қызметін белсендету үшін ШКС несиелеу мен
салық салу аймағында , франчейзинтті, венчурлік бизнес, субмердігерлік,
лизингтің жинақталған әлемдік тәжірибені пайдалану қажет.
Елде шағын кәсіпкерліктің даму процесі үш кезеңге бөлінген. Бірінші
кезекте 1987 жылдан 2000 жылға дейінгі уақыт аралығын қамтыды, екінші кезең
2002 жылы басталып, қазіргі кезде жүзеге асырылып жатыр. Шағын
көсіпкерліктің қол жеткен нәтижелері экономикасы дамыған елдердің
нәтижелеріне сәйкес келгенде үшінші кезең басталады.
Республикада ШКС жіктемесі толықтырылды, оған сәйкәс барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілер заңды тұлғаны құрмай кәсіпкерлерге және
шағын кәсіпорындарға бөлінеді. Жіктемеде қолөнершілер жекетоп болып
көрсетілген, шағын кәсіпорындар дифференциациясы жүргізілген.
5. 1997-2002 жылдарда Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік
жағдайы мен даму деңгейі талданған. Қарастырылған аралықта кәсіпкерліктің
осы формасының дамуының жағымды және жағымсыз тенденциялары
анықталды.
6.Жамбыл облысы кәсіпкерлерін мониториктік зерттеу мен оның нәтижелерін
өңдеу негізінде шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын проблемалар
анықталды. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын проблеманың бірі
оның даму деңгейін бағалау механизмінің жоқтығы болып табылады. Шағын
кәсіпкерліктің даму деңгейін бағалаудын берілген механизмі кәсіпкерліктің
осы формасын қолдаудың қабылданған мемлектгік және аймақтық
бағдарламаларының тиімділігін, аймақтарда шағын кәсіпкерліктің даму
деңгейін бағалауды, салынған несиелік қаржылардың шағын кәсіпкерліктің
негізгі көрсеткіштерінің өзгеруіне әсерін бағалауды қарастырады.
7.Қабылданған бағдарламалардың орындалуын бағалау әдістемесі дайындалған,
ол бес жеке және бір интегралды көрсеткіштен тұрады.
8.Шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін рейтингтік бағалаудың дайындалған
әдістемесі үш деңгейден тұрады: бірінші - ел экономикасына аймақтың шағын
кәсіпкерлігі қосқан үлесін сипаттайды; екінші - аймақтағы кәсіпкерлер
ынтасының даму деңгейін; үшінші - аймақтағы шағын кәсіпкерліктің дамуына
жергілікті атқарушы органдардың қосқан үлесін сипаттайды. ¥сыньшған
әдістеменің артықшылығы мынада: жергілікті органдардың жұмысы аймақтардағы
шағын кәсіпкерліктің даму нәтижелерін есепке алу арқылы бағаланады.
Әдістеме сондай-ақ жекелей алынған аймақтардьщ аудандары бойынша жеке
кәсіпкерлік пен шағын кәсіпорындардың даму дёңгейін бағалауды қарастырады.
Барлық есептеулер "Місгоsот Ехсеі" алгоритм тілінде арнайы дайындалған
бағдарлама бойынша жүргізіледі. Ол автоматтандырылған және мәліметтер
базасын жаңарту барлык көрсеткіштерді және баллдарды автоматты түрде қайта
есептейді, барлық үш топ көрсеткіштерін рангтерге бөледі және жеке алынған
аймақ рейтингін анықтайды.
Төрт кезеңнен тұратын, шағын кәсіпкерліктің даму процесін басқарудың
алгоритмі қүрылды: бағдарлама алдындағы зерттеу, бағдарламаны дайьшдау мен
талқылау, бағдарламаны бекіту және басқару. Әрбір кезең орындалатын
жұмыстардың қажетті тізімін қамтиды. Сонымен қатар, алгоритм бағдарлама
шараларын орындау дәрежесі мен өңірде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін
кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау мен дамыту мәселесі Қазақстанның
экономикалық саясатының стратегиялық міндеттерінің қатарынан саналады.
Соңғы жылдардагы кәсіпкерлікті қолдау жөнінде қабылданган заңдар мен
бағдарламалардың шоғыры орталық басқару органдарының бұл салаға шынайы
назар аударғанын айғақтайды. Мемлекет басшысының "Қазақстан - 2030" ұзақ
мерзімді стратегиялық еңбегінде әлеуметтік-экономикалық дамудың басым
бағыттарының бірі ретінде кәсіпкерлікті қолдау атап өтілгені жайдан-жай
емес. Кәсіпкерлік пен бизнесті тиімді қолдау мен жеделдете дамыту міндетін
орындау жекелеген тұлғаның, кәсіпорыннның немесе шаруашылық саласының ғана
емес, тұтас мемлекеттің экономикалық болашағын айқындайтын негізгі
факторлардың бірі. Әлеуметтік басым бағыттағы нарық экономикасын дамытуға
талпынған біздіц мемлекетіміз үшін шағын кәсіпкерлік пен бизнестің мәні мен
құрылымын, тиімді үрдістерін зерттеп - зерделеп алу қай жағынан да өте
пайдалы болар еді. Сондықган да кәсіпкерлік пен бизнес дамуының әлемдік
тарихына ғылыми шолу жасау аса қажет.
Адамзат дамуының қай кезеңдерінде де кәсіпкерлік экономика ғылымының
назарынан тыс қалмаған. Тек маркстік теория ғана кәсіпкерлікті адамзатты
қанау ұғымымен біржақты түсіндіріп, көптеген социалистік мемлекеттерде
ондаған жылдар бойы бұл сала, тіпті, ғылыми терминологиядан да шығып қалды.
Жалпы, француз тілінен тараған "кәсіпкерлік" ұғымын экономика теориясына
он сегізінші ғасырда тұңғыш рет ағылшын банкирі әрі экономисі Р. Кантильон
енгізді. Р. Кантильон "кәсіпкер" деп бағаның тұрақсыздық мен болашағын
болжауға болмайтын жағдайда тауарларды сату мен сатып алу процестеріне
қатысатын, бірақ кірістерінің жалпы сомасын біле бермейтін адамдарды
(саудагерлерді, шаруаларды, колөнершілерді т.б.) атаған. Оның пікірінше,
кәсіпкердің басты ерекшелігі ретінде тәуекелшілдік қарастырылады.
Кәсіпкерлік ұғымын зерттеуге алғашқы ден қойғандар "саяси экономиканың"
ғылым ретінде қалыптасуының іргесін қалаған физиократия мектебінің өкілдері
болды. Аталмыш мектептің негізін салушы Ф. Кот(1694-1774), өнім өндіруші
фермерлерге әрқашай жоғары баға беріп отырған. Физиократтардың
пайымдауынша, жерді жалға алып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші
кәсіпкер-шаруа қоғамдық саудагерлікте басты рөль атқарады. Бұл ғылыми
бағытты француздың мемлекеттік қайраткері әрі экономисі А. Тюрго (1721-
1781) жалғастырған. Ол кәсіпкерлерді үш топқа бөлді:
1. өнім өндіруші (жерді жалға алушылар),
2. меншік иелері (жерді жалға берушілер) жэне
3. өнім өндірмейтіндер (осы жұмысқа қатысушы қалған адамдардың барлығы).
Осы соңғы топты А. Тюрго тағы да екіге бөлді:
а) кәсіпкер -мануфактурашылар, фабрика басшылары және қарапайым
қолөнершілер;
б) еңбек ақы алатын қарапайым жұмысшыларға аванс беретін
кәсіпкер капиталистер, яғни тікелей өнім өндірушілер. Ақырында, ол
кәсіпкер белгілі бір дәрежеде тәуекел етіп қана қоймайды, сонымен қатар
оньің белғілі бір дәрежеде басқарушылык қабілеті де болуға тиіс деген
түйін жасаған.
Саяси экономия өкілдерінің бірегейі, француз экономисі Ж.Б.Сэй (1767-
1832) "кәсіпкерді өз есебінен, өз тәуекелімен, өзіне пайда табу ушш өнім
шығарушы адам" - деі! түсіндірді. Ғалымнын ойынша кәсіпкерде тұрақтылык,
айналадағы жағдайды сезгіштік, адамдармсн түсінісе алушылық касиеттерімен
қатар өндірістің үш факторын - табиғатты, еңбек нен капиталды - біріктіріп,
іске коса алатын мықты кабілеттілік болуы тиіс.
Кейінрек ағылшын оқымыстысы А.Маршалл (1842-1924) "кәсіпкердің
жаңашылдығын (инновация)", неміс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) мен
В.Зомбарт (1863-1947) "көтеріліс рухы" дәріптеді. М.Вебер "кәсіпксрлік
Дегеніміз - іс адам үшін емес, адам іс үшін өмір сүру тәсілі" десе,
В.Зомбарт кәсіпкерлікпен сггі айналысу үшін "әр заманның өзіне тән рухын
терең сезініп, дөп баса білу керек", тек осылай өткенде ғана кәсіпкердің
ісі оңға басады деп түсіндірді.
Кәсіпкерлік теориясына аса маңызды үлес қосушылардын бірі — австро-
американдық экономист - социолог ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тиімділігі.
Жоспар
Кіріспе
І Тарау Шағын кәсіпкерлікті қолдау тәжірибесі және онын нарық
жағдайындағы даму деңгейі
І.1. Қазіргі жағдайдағы шағын кәсіпкерліктің даму проблемалары
І.2. Шағын кәсіпкерліктің даму денгейін кешенді бағалау
ІІ-тарау. Қазіргі Қазақстандағы шағын бизнестің жағдайы
ІІ.1. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қазақстандағы шағын бизнестің дамуы
ІІ.2. Шағын бизнестің Қазақстан экономикасына қосатын үлесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе.
Әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу және жалпылау кәсіпкерліктің
тектік түсінігінің мәнін, сонымен қатар кәсіпкер мен кәсіпкерлік табыс
түсініктерін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайдағы іс-әрекеті мен
пайда болуын ескеріп, кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет: Кәсіпкерлік -бұл
табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін
және толык экономикалық жауапкершілікке негізделген, қауіптін және
белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-өзі
ұйымдастыру процесі. Ал кәсіпкер - бүл табысты алу мақсатымен кауіп және
белгісіздік жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік-шаруашылық қызметтің
барлық аймақтарындағы жаналықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен
ақпараттың белгілі деңгейіне ие адам. Өз кезегінде кәсіпкерлік табыс - бұл
кәсіпкердің пайдасы (таза табысы) және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсшкерліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ьнтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты - кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі
қағидалардың бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты
екендігін атап кету қажет, бірақ сонымен қатар, кәсіпкерліктің әрбір
формасының өзіне тән ерекшелігінің болатынын ескереміз.Нарықтың әр түрлі
сфераларын жеңіп алу және әлемдік қауымдастықтың көптеген елдерінде шағын
кәсіпкерліктің өркендеуі, кәсіпкерліктің осы формасының ТМД
республикаларында, соның ішінде Қазақстанда кең таралуын анықтады. Шағын
кәсіпкерліктің өзіне тән ерекше белгілері мен артықшылықтарын зерттеп,
біздің ғалымдар шағын кәсіпкерліктің келесі түснігін ұсынды: Шағын
кәсіпкерлік - бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық экономикалық
жауапкершілігіне, ынталы, инновациялық қызметіне негізделген, қаржы
қорларының шектелген жағдайларында жұмыс істейтін, қауіптің және
белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын; табысты алу мақсатымен
өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің
өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, өзін-өзі
ұйымдастыру процесі.
І Тарау Шағын кәсіпкерлікті қолдау тәжірибесі және онын нарық
жағдайындағы даму деңгейі
І.1. Қазіргі жағдайдагы шағын кәсіпкерліктің даму проблемалары
Шағын кәсіпкерлік - бүл қаржы ресурстарының шектелген жағдайларында жұмыс
істейтін, қауіптің және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, толық
экономикалық жауапкершілікке негізделген, табысты алу мақсатымен өндірістің
барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің өндіріс пен
басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ынталы, инновациялык қызметі.
Берілген анықтама шағын кәсіпкерлік процесін толық көлемде сипаттайды,
оның мәнін инновация ретінде анықтайды, кәсіпкерлер қызметінде кауіп және
белгісіздік элементерінің болуын білдіреді, өндіріс және басқару процесінде
меншік иесінің ролін анықтайды, және ең бастысы - кәсіпкерлік кызметтің
ынталандырушысы болып алынатын табыс келеді. Шағын кәсіпкерліктің
түжырымдалған анықтамасы шағын бизнестен түбегейлі ерекшелінеді. Берілген
анықтамаға сәйкәс шағын кәсіпкерлікке өндірілетін өнім мен қызметтердің,
өндірісті ұйымдастырудың қолданылатын әдістерінің үнемі жаңартылуы, жоғары
өнімді жабдықтар мен жаңа технологияларды енгізу, пайданы ғана емес,
сонымен қатар үстеме пайданы алу тән. Ал шағын бизнеске репродуктивтік
кызметтерді атқару және жоспарланған пайданы алу тән.
Шағын кәсіпкерлік экономикасы дамыған елдерде экономиканың басымды
салаларының бірі - қоғамда болып жатқан барлық кешенді түрде дамуда. Бұл
елдердің үкіметі шағын кәсіпкерліктің дамуына белсенді қолдау көрсетеді,
оның қызмет етуі үшін қолайлы жағдайларды құру көрініс тапкан.
Осы жұмыста отандык кәсіпкерлікті дамыту үшін жарамды, қолдаудың әр түрлі
формаларын анықтауда шағын кәсіпкерлікті қолдаудың шетелдік тәжірибесі
зерттелген болатын. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудьщ шетелдік тәжірибесін
зерттеу, әлемдік аренада шағын кәсіпкерлікке негізінен қолдаудын екі түрі
керсетілетінін анықтады: мемлекеттік және орталықтандырылмаған, олар өз
кезегінде әр түрлерге бөлінеді. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
келесі формаларда жүзеге асырылады: қаржылық, инновациялық, экономикалық,
сыртқы экономикалық және ұйымдастыру-басқарушылык; орталықтандырылмаған -
франчайзинг, венчурлік бизнес, субмердігерлік, лизинг формаларында.
Мемлекеттік қолдаудың негізгі формасы қаржылық қолдау болып табылады, ол
қайтарымсыз көмек, несиелер, венчурлік бизнес, салык жеңілдіктері және тағы
басқалар түрінде көрсетіледі. Шетелдегі қаржылык қолдаудың әр түрлі
формаларын талдау, олардын арасында ШКС ұзақ мерзімді несиелеу жүйесі,
мемлекет кепілдігімен және төмен пайыздық ставкалармеи несиелерді беру;
елдің экономикасы артта қалған аудандарында орналасқан немесе жаңа
технологияларды игеруші ШКС салық жеңілдіктерін беру; пайдаға салынатын
салық дифференциациясы көңіл бөлуге тұрарлық.
ШКС инновациялық қолдау жаңалықтарды дайындаумен ғана емес, сонымен қатар
оларды белсенді түрде енгізумен айналысатын кәсіпорындарды ерекше қолдаудан
тұрады, бүл да ғылыми-техникалық прогресті жетілдірудің шарттарьшың бірі
болып табылады. Мұндай қолдауды жүзеге асыру инновациялық жобаларды
қолдайтын және қаржыландыратын арнайы ұйымдардың, төменгі пайыздық
ставкалардың, ұзақ мерзімді несиелеудің, технопарктердің болуына
байланысты. Елдің шағын кәсіпкерлігінде инновациялық процесті белсендету
үшін инновациялық жобаларды төменгі пайыздық ставкалармен ұзақ мерзімге
несиелейтін қолдаушы және қаржыландырушы арнайы органдар жүйесін
ұйымдастыру қажет.
Шағын кәсіпкерлікті экономикалық қолдаудың бір формасы оны мемлекеттік
келісім-шарттарды орындауға қатыстыру болып табылады. Қолдаудың бүл түрін
экономиканың отандық секторында іске асыру шағын кәсіпорындарды
субмердігерлер ретінде тарту кажеттілігін қарастыратын арнайы заңды
қабылдау арқасында мүмкін.
Соңғы он жылда көптеген мемлекетгер шағын кәсіпкерлікті
орталықтандырылған қолдаудың жеке объектісі ретінде сыртқы экономикалық
қызметгі анықтады. Көптеген өнеркәсібі дамыған елдердің шағьш кәсіпкерлігі
сыртқы нарықта өзін жақсы көрсетті. Қолдаудын берілген түрін көрсетудін
шетелдік тәжірибесінен бізге өнімді экспортқа шығарумен айналысатын ШКС
несиелеудің және салық салудың жеңілдетілген түрлерінен үлгі алу қажет.
Шетелдерде орталықтандырылған мемлекеттік қолдаудын соңғы объектісі
кәсіпорындарды тіркеуден, кәсіпкерлерді оқытудан, ақпараттық қызмет
көрсетуден тұратын, ұйьмдастыру-басқарушылық қолдау болып табылады.
Экономикасы дамыған барлық елдерде ШКС тіркеуге алудын ықшамдалған тәртібі
бар. Кейбір елдерде бүл рәсім 24 сағат қана алады. Бүл аймақта ШКС қазіргі
заманғы компьютерлік технологиялар көмегімен коммерциялық ақпаратпен
қамтамасыз ету тәжірибесі қызықты.
Шетелдерде шағын кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші субъектілеріне
орталыктандырылған мемлекеттік қолдаумен қоса жеке ірі бизнес жағынан
орталықтандырылмаған қолдау көрсетіледі. Оның қажеттілігі мемлекеттін қаржы
ресурстарының объективті ташпылығымен байланысты.
Орталықтандырылмаған қолдаудың арасында шетелде франчайзинг кең
колдауға ие болды, ол бір сауда белгісімен жұмыс істейтін, бірдей
кәсіпорындардың кең жүйесін кұруды қарастырады. Франчайзинг XXғасырдын:
ортасында өз өрлеуіне жетті. Қарастырылған қызмет сферасында көпшіліке
танымал лидері болып Макдональдс, Зингер, Херц,Кодак,Холидей-Инн
және тағы басқалар болып табылады. Қазіргі кезде отандық
кәсіпкерлікте шағын кәсіпкерліктің қүрылымына өндірістік және сауда
Фракчайзингін енгізуге мүмкінідіктер көп.
Орталықтандырылмаған қолдаудың екінші формасы, ірі компаниялар жағынан
қаржыландыру мен бақылау жағдайында шағын кәсіпорындар кұтаімен ғылыми-
техникалық жобаларды жүзеге асыруды қарастыратын, венчурлік бизнес болып
табылады. Венчурлік бизнес шағын кәсіпорындарға аз шығындармен және едәуір
қысқа мерзімдерде инновациялық әзірлемелерді енгізуді қамтамасыз етеді.
Ірі бизнес жағынан шағын кәсіпкерлікке көрсетілетін қолдаудың келесі
бағыты - субмердігерлік, ол шағын кәсіпкерлікке дайын өнімді өндіруге үнемі
өзгеріп отырған жартылай фабрикаттар мен жинақтаушы бұйымдарды шығаруға
мүмкіндік береді. Сонымен коса, ірі корпорациялар белгілі шарттармен шағын
кәсіпорындарға өндірістік жабдықты жалға бере алады, ол аз шығындармен өнім
мен қызметтер өндірісін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қолдаумен салыстырғанда шағын кәсіпкерлікті
орталықтандырылмаған қолдаудың шетелдік тәжірибесін зерттеу елдің шағын
кәсіпкерлігін дамыту себебінің қуатты факторы болып табылатынын көрсетті.
Берілген қолдаудың барлық қарастырылған формалары республикада кең қолдау
таппады, сондықтан шағын кәсіпкерліктің потенциалын толық жүзеге асыру үшін
оның барлық формаларын пайдалану қажет.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың отандық тәжірибесі кабылданған нормативті-
құықтық актлер көмегімен және оларды іске асыру нәтижелері бойынша
зерттелді. Тұтастай республикада шағын кәсіпкерліктің даму
аралығын үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең (1997-200 жылдар) елдің
осы секторының қалыптасуымен, нормативті-кұқыктық базаның құрылуымен
сипатталады. Екінші кезең (2002 жыл және қазіргі кезде дейін) - кәсіпкерлік
дамуьшың тұрақтану аралығы. Бұл кезеңнің басталуы ҚР Үкіметінің 2002-2004
жылдарға бағдарламасын қабылдауға негізделген, онда шағын кәсіпкерлік
болашақтары үлттық экономиканы дамытудың жалпы жүйесімен кешенді түрде
қарастырылады. Үшінші кезең - бұл экономиканың осы секторының тұракты өсу
кезеңі, яғни экономикасы дамыған елдердің шағын кәсіпкерлігімен қол
жеткізген әлеуметгік-экономикалык елшемдерге жету.
Экономиканын осы секторының он үш жылдық даму кезеңі шағъга кәсіпкерлікке
қәсіпкерлік аймағында жұмыспен қамтылғандар санын он есеге үлғайтуға, өнім
мен кызметтердің үнемі есуін қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Экономиканың
осы саласының шаруашылық жүргізуші субъектілерімея өндірілетін өнім және
кызметтер көлемдерінің өсуі бір жағынан оны қарқынды несиелеуге байланысты.
Кәсіпкерлердің өздерінің айналым қаржыларьк; толықтыруға, қажетгі жабдықты
сатып алуға мүмкіндіктері туындалдьу Жұмыста салынған несиелердің әр
теңгесімен осы салада болатын өзгерістерді анықтау бойынша зерттеулер
орындалған, яғни несиелік қаржылар мен кәсіпкерліктің даму деңгейін
сипаттайгын көрсеткіштер арасындағы сандыа, өзара байланысты анықтау.
Есепті шешу нәтижесінде келесі нәтижелер алынды:
1 .ШКС-мен өндірілген, енім мен қызметгер көлемі және несиелер сомасы мен
қайта қаржыландыру ставкасы арасында:
у, =9910,5+6,04! - 291,8х2 (1)
2.ШКС-мен аударылған, бюджетке төленген телемдер жөне несиелер сомасы
мен қайта қаржыландыру ставкасы арасында:
у2 = 1457,О+О,ЗХ! - 34,8х2 (2)
З.Қызмет ететін ШКС-нің жалпы сандағы үлес салмағы және несиелер
сомасы мен қайта қаржыландыру ставкасы арасывда:
у3 = 98,47+0,0053х,-1,206х2 (3)
Алынған тәуелділіктерден көріп отырғандай, салынған несиелер сомасының 1
млн.тг. өсуімен өнім мен қызметтер көлемі 6,0 млн.тг. үлғаяды, ал қайта
қаржыландыру ставкасының бір пайызға өсуімен өнім мен қызметтер көлемдері
291,8 млн.тг. азаяды. Өз кезегінде шағын кәсіпкерліктің дамуына жұмсалған
несиелер сомасының 1 млн.тг. есуі ШКС-мен аударылған төлемдерді 0,3 млн.тг.
жоғарылатады, ал қайта қаржыландыру ставкасының бір пайызға өсуі бюджетке
аударылған төлемдерді 34,8 мың тг. төмендетеді. Жұмсалған несиелер
сомасынын 1 млн.тг. ұлғайуы қызмет ететін ШКС-рі санынын олардьщ жалпы
санындағы үлесін 0,0053% артгырады, ал қайта қаржыландыру ставкасының бір
пайызға өсуімен қызмет ететін ШКС үлес салмағы 1,206% төмендейді. Берілген
тәуелділіктерді тек өңірлік деңгейде пайдалануға болады. Сонымен, несиелік
қаржылардың бір тецгесі ендірілетін өнім мен қызметгер көлемін 6,0 теңгеге,
бюджетке аударылатын төлемдерді 0,3 теңгеге ұлғайтады, ал 1,0 млн.тг.
сомасындағы несиелік қаржылар жиырмадай шаруашылық жүргізуші субъектілерге
өзінің өндірістік-шаруашылық қызметін жандандыруға мүмкіндік береді. Мұндай
нәтижелерге ШКС үшін қайта қаржыландыру ставкасы қолайлы болған кезде
жетуге болады.
Дамуындағы жағымсыз тенденцияларды көрсетпесек Республикада шағын
кәсіпкерліктің даму жағдайы толық болмайды:
1000 тұрғынға шаққанда шағын және орташа кәсіпорындардың саны төмен болуы -
9,3 бірлік, соның ішінде шағын кәсіпорындар - 8,5, ол экономикасы дамыған
елдердегі көрсеткіш деңгейінен 2-9 есе төмен; Республика өңірлері бойынша
ШКС ұтьмсыз орналасуы. 2003 жылдың басына ШКС көпшілігі жалпы саннан 18,4%,
Оңтгүстік Қазақстан облысында, ең аз 2,1% Маңғыстау облысында шоғырланған;
аймақтар бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұтымсыз таралуына
жұмыспен қамтылған жұмыскерлер санының. бөлінуіндегі кемшіліктер де ықпал
етті. 2003 жылдың басына шағын кәсіпкерлікте жұмыспен қамтылған
жұмыскерлердің ең көбі жалпы санынан алғанда 14,8% Алматы қаласында
шоғырланған, жұмыспен қамтылғандардың ең аз үлесі Маңғыстау облысында -
2,1%;
Республика кәсіпкерлерінін біразына жеке кәсіпкерлік тартымды болып
қалуда. 2003 жылдың басына шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандардың
үлесі 49,2%, жеке кәсіпкерлікте - 50,8% тең болады; шағын кәсіпкерліктегі
жұмыс бастылық деңгейі жұмыссыздық проблемаларын шешуге және қоғамдағы
әлеуметтік шиеленісушілікті жоюға көмектеспейді. 2003 жылдың басында
экономиканың осы аймағында ел экономикасында жұмыспен қамтылғандардың жалпы
санының 21,0% жұмыс істеді, ол экономикасы дамыған елдердегі қол жеткен
деңгейден 2,4-2,9 есе төмен;
шағын кәсіпкерлік жұмыскерлерінің жалақысының едәуір дифференциялануы
байқалады;
Республиканың ЖЮ-гі ШКС-мен өндірілген енім мен қызметтердің көлемдері
экономикасы дамыған елдердегі қол жеткен керсеткіштерден 3 есе төмен, және
де ең үлкен үлес салмағы 46,3% сауда-делдалдық операцияларға тиеді, ал
өнімнің маңызды түрлерінің үлесі 21,4%, ол сауда-делдалдық операциялар
үлесінен 24,9% төмен;
Республиканың жалпы йрісіндегі ІІІКС-ң қызметінен түскен төлемдердін
үлесі 10% аспайды, ол сондай-ақ экономикасы дамыған елдердегі қол жеткен
нәтижелерден 3-4 есеге төмен.
Сонымен, қол жеткен табыстарға қарамастан, Қазақстанда шағын
кәсіпкерлік нарықтық экономиканың тиімді бәсекелестік қүрылымының
талаптарына сай емес, ол шағын кәсіпкерліктің даму жолының басында пайда
болып, қазіргі таңда да бар, тез шешуді талап ететін проблемаларға
негізделген.
Елдегі шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейтін, аталған проблемалардың
арасындағы ең маңыздысы 1991-1996 жылдардағы экономиканың осы саласының
дамуы туралы нақты ақпараттың болмауы болып табылады, бұл кәсіпкерлік
құрылымдарының қызметін терең талдауғг мүмкіндік бермейді. Біздің жағдайда,
ресми статистикалық базаның сапасы объективтік және субъективтік шарттарға
байланысты. Объективті себептерге шаруашылық жүргізуші субъектілер
есептерін бұрмалануын, субъектілерді экономиканың осы секторына жатқызудың
бағалау өлшемдерінің тұрақсыздығын жатқызуға болады. Субъективтік
себеотерге ҚР статистика жөніндегі Агентгік және белгілі бір уақыттар
аралықтарында елдегі шағын кәсіпкерлікті тікелей тексеретін ұйымдар
берілетін алғашқы статистикалык ақпараттың арасындағы өзгешеліктер жатады.
Оларға экономика және сауда Министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау
Департаментін, стратегиялық жоспарлау және қайта құрулар жөніндегі
Агентігін, ҚР табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және
шағын бизнесті қолдау жөніндегі Агенттігін, индустрия және сауда
Министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі Комитетін жатқызуға
болады.
Осыған сәйкес, экономикалық әдебиеттер мен диссертациялық жұмыстарда ШКС-
рі қызметі туралы едәуір қайшы келетін ақпарат берілді. Сонымен қоса,
ақпараттық база шаруа (фермерлік) қожалықтары мен жеке тұлғалар жұмысының
нәтижелерін назардан тыс қалдырып, негізінен тек шағын кәсіпорындардың
қызметін қамтыды.
Статистикалық акпаратгы талдау 1997-2001 жылдар аралығында ҚР табиғи
монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау
жөніндегі Агенттігінің мәліметтерін пайдалану қажеттілін көрсетті. Бұл
ақпарат барлық шаруашылық жүргізуші ШКС, соньвд ішінде заңды және жеке
тұлғалары қызметінің нәтижелерін қамтыды. Берілген Агенттіктің ақпараты,
облыс, Астана және Алматы қалалары әкімдері беретін, есептілік
мәліметгеріне негізделеді.
Берілген Агенттіктің ақпараты" Республикадағы шағын кәсіпкерлікті дамыту
мен қолдаудың 1999-2000, 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламаларын дайындауда, 2000 жылы кәсіпкерлер форумындағы ел басы
баяндамасында пайдаланылды. 2002 жылдан бастап, ҚР статистика жөніндегі
Агенттігінің мәліметгерін пайдалану үсынылады.
Екінші жағынан статистикалық ақпараттың күмәнділігі ШКС-н нақты
жіктемесінің болмауына негізделген. Қазіргі кезде ресігубликаның ШКС шағын
кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлер (жеке тұлғалар) болып табылады. Біздіқ
зерттеулерімізде шағыв кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің
жіктемесі толықгарылып дәлелденген, ол мемлекет заңдарымен бекітіліп,
бағалау өлшемдері бойынша орындалған (сурет 1).
Ұсынылған жіктемеде, халықтық кәсіппен айналысатын жеке кәсіпкерлер жеке
топқа бөлінген - қоленершілер. Бұл қазақ халқынын салт-дәстүрлерін
жаңдандыруға, қолөнершілер өнімі мен қызметтеріне сұраныстың
тұрақсыздығымен, берілген ШКС қолайлы нормативті-кұқықтық базаны кұру
қажеттілігімен, арнайы салық жеңілдіктерін берумен түсіндіріледі. Сонымен
катар, біз жұмыскерлер санына байланысты кәсіпорындарды дифференциялауды
ұсындық: микрокәсіпорындар - 10 адамға дейін, ұсақ - 11-ден 25 адамға дейін
және шағын кәсіпорындар - 26-дан 50 адамға дейін, бұл кәсіпорындардың әр
тобы үшін, олардың салалық тиістілігіне карамай, нормативті-қүқықтық
актлерді мақсатты түрде дайындауды камтамасыз етеді.
Шағын кәсіпкерліктің келесі проблемасы аймақтарда экономиканың осы
секторының даму деңгейін бағалаумен байланысты. Мұндай бағалауды кәсіпкер
өз бетінше орындай алмайды, арнайы дайындамаларды жүргізу қажет, ол
ғалымдардың жұмыс зерттеулерінің бір бағыты болып табылады. Берілген
бағалау тек жеке алынған кәсіпкерге ғана емес, сонымен қоса атқарушы
өкіметтің әр түрлі органдары үшін де қажет.
Шағын кәсіпкерлікгщ шаруашылық жүргізуші субъектілері қызметімен тікелей
байланысты проблемаларды анықтау үшін ғалымдар Жамбыл облысы
кәсіпкерлерінің мониторингін жүргізді. Сұралған кәсіпкерлер, соның ішінде
шағын кәсіпорындар жетекшілері, аймақта шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеп
тұрған сегіз негізгі проблемаларды көрсетті. Олар зерттеу объектісіне
көрсететін әсеріне байланысты рангтерге бөлінді. Рангтерге бөлу нәтижелері
2 суретте көрсетілген. Белгілерді бөлу гистограммасына сәйкәс, облыстағы
ШКС кездесетін проблемаларды, рангтер сомасы бойынша екі топқа бөлуге
болады: бірінші топ - облыс шағын кәсіпкерлігінің дамуына
кедергі болатын проблемалар, рангтер сомасы 450 баллға дейін; екінші топ
- облыс шағын кәсіпкерлігінің дамуына кедергі болатын проблемалар, рангтер
сомасы 450 баллдан жоғары. Проблемалардың бірінші тобы мәнділігі жағынан
тез шешуді талап етеді.
Мониторинг нәтижелерін талдаудан көріп отырғанымыздай, көбіне өзінің
негізгі қорына иелік етуші, облыс кәсіпкерлеріне алғашқы кезекте өзінің
айналым қаржыларын қүру немесе толықтыру үшін несие қаржылары қажет
(рангтер сомасының ең азы - 270,0). Бірақ несиені алу іс жүзінде мүмкін
емес. Сауалнамаға жауап берушілердің жауабына қарағанда, кәсіпкерлердің 82%
қажетті кепілдіктің жоқтығын, 56% пайыздық ставканың жоғары екендігін, 48%
- несиелеу мерзімінің қысқа екендігін, 26% несиелер туралы ақпараттың
жетіспейтіндігін айтады, ал 14% несиені алудағы қажетті қүжаттарды толтыру,
түсіндіру және жинауда шенеуніктер тарапынан қажетгі қолдаудың болмауына
наразылык білдіреді, 42% несие қаржыларын алудағы қажетті қүжатгарды
жинаумен байланысты қиыншылықтарға кездесетіндігін хабарлады.
Екіншіден, бизнесмендер еліміздегі, онын, ішінде облыстағы жалпы
экономикалық жағдайдьщ тұрақсыздығын көрсетеді (рангтер сомасы 300,0). Оған
шағын кәсіпкерлік қызметіне байланысты жоғарғы қауіп тән. Қауіп бірінші
кезекте халықтьщ төмен төлеу қабілетіне - 51%, ел экономикасының даму
процессінің доллар курсына тәуелділігіне - 37%, инфляцияның орын алуына -
28%, кәсіпкерлікті ресмилендірілмеуне - 68% негізделген.
Кәсіпкерлер үшінші орынға өнімді еткізу проблемасын койды (рангтер сомасы
413,5). Ол бірінші кезекте халықтың төлем қабілетінің төмендігіне 51%,
отандық енімнің қымбатгығына - 16%, жергілікті нарықтардағы үқсас шетелдік
өнімнің болуына - 10% негізделген.
Тертінші орынға ІІІКС-рі жұмысына жергілікті өкіметтің атқарушы
оргаидарынын тиісті баға бермеуін жатқызады, ол сондай-ақ оның дамуына
кедергі болады (рангтер соммасы 413,5). Сонымен, ШКС-рі жұмысын бағалау
республикалық, облыстық, аудандық деңгейлерде және жеке алынған субъектіде
жүргізілуі қажет (52%). Мұнымен қоса, шағын кәсіпкерліктің дамуының
қабылданған бағдарламаларынан алынған нәтижелердін әрбір деңгейде ел
экономикасына қосқан үлесіне сәйкәс бағасы болу керек (48%).
Бесінші орынға кәсіпкерлер салық саясатының жетілдірілмегендігін қояды
(рангтер сомасы 497,0).
Алтыншы орынға мәнділік дәрежесі бойынша, кәсіпкерлер өнімді және
қызметтерді өндіру іфоцесінің үздіксіздігін қамтамасыз етудегі шикізат және
материалдармен жабдықтауға байланысты қиыншылықтарды қойды (рангтер сомасы
522,5). Осы өңірде өндіріс процесіне кедергі болатын негізгі себептері
-шикізаттың қымбаттығы - 39%, қажетті шикізатгың жоқтығы - 30%, кәсіпкерлер
сондай-ақ шикізаттарды жеткізу туралы кажетті ақпараттың болмауын айтады -
20%.
Жетінші орында, ШКС-нің қызметіне органдардын бақылауы мен араласуы тұр
(рангтер сомасы 558,5). Барлық рангтер шенеуніктердің қьізметі бір жағынан
облыстағы шағын кәсіпкерліктің дамуына ықпал етеді, бірақ, екінші жағынан
жиі тексерулер 56%, қызмет орнын дұрыс пайдаланбау 16%, олардың істі жете
білмеуі - 16%, және де күшпен алу фактілері - 13% шағын кәсіпорындар
жұмысын қиындатады.
Облыс кәсіпкерлері мониторингінің нәтижелерін талдау қазіргі кезде
аймақтық инфрақұрылымның шағын кәсіпкерліктің құрылуы мен дамуына
айтарлықтай әсер етпейтіндігін көрсетгі (рангтер сомасы 664,5). Осы
процеске әсер ету деңгейі бойынша олар оны сегізінші орынға қойды. Сонымен
бірге кәсіпкерлердің айтуынша, шағын кәсіпкерлікке әр тұрлі қызметтер
көрсететін ұйымдардың тармақталған жүйесі бар әрекет етуші инфрақұрылымыньщ
болуы заман талабы. Сөйтіп, кәсіпкерлердің 38% шағын кәсіпкерлікті қолдау
орталықтары жұмысының қанағатсызсыздығын пайымдады, 34% инфрақұрылым
субъектілері қызметі қүнының жоғары екендігін ескертеді, 23% бизнес-
орталықтарының жоқтығын мәлімдеді, 21% өнімді бірлесіп өндіруде шағын және
ірі кәсіпкерліктің арасында әлсіз езара байланыс болады деп айтады.
Мониторингтен алынған нәтижелердің дүрыстығы XV Конкордация коэффициенті
көмегімен және Пирсон критериясымен тексерілді, олардың мәңдері кездейсоқ
емес.
Қазіргі кезде ел Үкіметі жоғарыда аталған проблемаларды толық көлемде
немесе жартылай жою үшін жағдайлар жасауда. Сонымен, жүргізілген
реформалардың нәтижесінде инфляция деңгейінің төмендеуі, экономиканың
шамамен барлық саласындағы өндірістің жандануы, халық табысының жоғарылауы,
шағын кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған несие қаржысы көлемінің үлғайуы,
ШКС-рі есептерінің ықшамдалған схемасын кабылдау және тіркеу, салык салудың
жаңа жағдайлары, еліміздің әр түрлі өңірлерінде инфрақүрылым объектілерін
қүру және тағы басқалары бақыланады, бүл кезегінде елдегі жалпы
экономикалык жағдайды жақсартады, шағын кәсіпкерлікті тұрақтандырады.
Сонымен қоса, Жамбыл облысы кәсіпкерлері мониторингінің нәтижелері
бойынша анықталған, аймақтық деңгейде шағын кәсіпкерлік даму деңгейін
бағалаудын болмауы проблемасы шешілуді талап етеді, яғни республика, облыс
және аудандар деңгейлерінде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін бағалау,
шағын кәсіпкерлікті қолдаудың қабылданған бағдарламаларын бағалау
механизмін қалыптастыру.
І.2 Шағын кәсіпкерліктің даму денгейін кешенді бағалау
Мемлекеттік бағдарламалар ШКС мемлекеттік қолдау мен дамытудың негізгі
құралдары болып табылады. Қабылданған мемлекеттік және облыстық
бағдарламалардың кұтілген нәтижелері сандық және сапалық көрсеткіштермен
өлшенеді, және де сандық көрсеткіштер - абсолюттік немесе салыстырмалы
формаларда. Олардың көп болуы және көптеген жағдайларда өзара салыстыруға
болмайтындығы бағдарламалардан алынған нәтижелерді уақытта және кеңістікте
өзара салыстыруға мүмкіндік бермейді. Мұндай бағалауды жүргізу іске
асырылған бағдарламалардың экономикалық тиімділігін есептеу әдістемесінің
жоқтығына байланысты киындаған.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудын қабылданған бағдарламаларын
жүзеге асыру тиімділігін бағалау үшін бес жеке және бір жалпылама
керсеткіштерден тұратын, көрсеткіштердің келесі жүйесі ұсынылады:
ЖАӨ-нің жалпы көлеміндегі ШКС-рі өнімінің үлесі (К);
Жұмыскерлердің жалпы санындағы шағын кәсіпкерлікте
жұмыспен қамтылғандар санының үлесі (К);
ШКС-мен бағдарламаны жүзеге асыру мерзімі ішінде шығьндардың бір
тенгесіне шаққандағы бюджетке аударылған төлемдердің мөлшері (К3);
ШКС-мен бағдарламаны жүзеге асыру мерзімі ішінде шығындардың бір
теңгесіне шаққандағы өндірілген өнім көлемі (К4);
Бюджетке аударылған төлемдердің жалпы сомасындағы ШКС-мен
аударылған төлемдердің үлесі (К5).
Жүйеге жеке көрсеткіштерді енгізу кәсіпкерліктің осы формасымен
байнанысты мамавдардың пікірін сауалнамаға негізделген. Сауалнамадан
алынған нәтижелердің дұрыстығы Конкордация коэффициенті, Пирсон баға өлшемі
және әрбір көрсеткіішің салмақтылығы коэффициенті көмегімен
жүргізілді.
Көрсеткіштердің ұсынылған жүйесі әр түрлі бағдарламалардьщ жүзеге асырылу
тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Бірақ, екінші жағынан, олардың
кемегімен кез келген бағдарламаның орындалу тиімділігін олардың өсу
динамикасын байқамасақ, бағалау қиын. Кез келген деңгейдегі бағдарламаның
орындалуын динамикада, бір мағынада бағалайтьш немесе бірнеше
бағдарламалардың орындалуын салыстыратын интегралды көрсеткіш қажет.
Сонымен қатар, ол бағдарламаның барлық көрсеткіштерінің әсерін
корытындылауы тиіс. Бүл жағдайда біз интегралды көрсеткішті (КИНТеГ),
салмақтылық коэффициентін ескере отырып, жоғарыда аталған барлық
көрсеткіштердің көбейтіндісі түрінде берілген (4) формула бойынша есепгеуді
ұсынамыз:
Кинтег= 0,13К! *0,18К2 *О,32К3* 0,14К4* 0,23К5 (4)
Сөйтіп, интегралды көрсеткіштін кемепмен кеч келген бағдарламанын жұэеге
асырылу тиімділігін сандык формада бағалауға болады. Әрине, интегралды
көрсеткіш жоғары болған сайын аткарушы органдар, ШКС-мен алынған каржыларды
және мүмкіндіктерді жергілікті шағын кәсіпкерлікгі дамытуға жақсы
пайдаланды.
Әр түрлі деңгейде кабыдданған бағдарламаларды бағалау. олардын санына
тәуелсіз бір деңгсйде қабылданган бағдарламалардын нәтижелерін салыстыру
мүмкіндігі, әр түрлі аймақтар бағдарламаларының орындалу нәтижелерш
салыстыру, бағдарламанын бір жыллық немесе барлык қаралған уақыт ішндегі
орындалуына баға беру тұрғысынан үсынылған әдіс универсалды.
Әдістеме жалпы Республика бойынша екінші, үшінші бағдарламаларды және
төртінші бағдарламанын бірінші жылының нәтижелері бойьшша сыналған.
Төртінші бағдарламанын бірінші жыльның нәтижелерін бағалау 1 кестеде
көрсетілген.
Кесте 1 - Аймақтар бойынша интегралды коэффициент шамасына байланысты
бағдарлама
ларды орындау нәтижелерін топтастыру
..Жогарғы 675-901,69 1 Алматыоблысы 901,69
Орташа 450-675 _ __ 1
Төмен 225-450 __
Өте төмен 0-225 15 Қостанай 181,1
Онтүстік Қазакстан 95,76
Акмола 93,56
Батыс Камқстан 85,7
Қарағанды 38,3
Ақтөбе 32.56
Алмаіы каласы 30.94
Солтүстік Қазакстан 30,78
Қызылорда 29,9
Шығыс Қазақстан 24,18
Маңғыстау 14,8
Жамбыл 5,87
Атырау 3,46
Астана каласы 2,67
Мұндай бағалауды пайдалану мүмкіндігі атқарудағы органдарға шағын
кәсіпкерліктін дамуын бакылауға, халықтың қанағаттандырылмаған
кажеттіліктеріне байланысты жаңа ШКС ашуды немесе өндірістік қуаттарын
кенейтудің қажеттілігі пайда болған аумактык өңірлерге несиелік колдауды
керсетуіне; акпараттык кызмет көрсетуге: бизнес-жоспарларды дайындау
кезінде көмек көрсетуге жәие тағы басқаларга мүмкіндік туғызады.
Экономикалық іс тәжірибиде кәсіпкерлердің жұмысын бағалайтын жеке
көрсеткіштер немесе (.көрсеткіштер жүйелері бар.
Қолдағы бар көрсеткіштер жүйесін зертеп автор бірқатар кйрсеткішерді
үсьшады, олар Жамбыл облысы косіпкерлерін, шағын ь ісіпкерлікке қатысы бар
атқарушы оріандар және баска да ұйымдар к:л^меткерлерів сауалнама
арқасілнда дәлелдеп, толыктырды.
Көрсеткіштер жүйесі үш денгейге болінген; біріншісі - аймақтың ел
экономикасына қоскан үлесін; екіншісі - аймақтағы кәсіпкерлердің ынтасыіі
іа-луьін; үшініиі;і - аймақтағы шағын кәсінкерліктін дамуына атқарушы
ірпіндарднд косқан ұлесіа сипатгайды.
экономикасына косқан үлссін сипаттайтын көрсеткіштер: рйспубликанын ЖАӨ-ле
ШКС-мең өндірілген өнім және кызмепер көлеміюв үлесі;
- республика кірістерінің жалпы көлемінде аймақтык ШКС-р төлемдеріящ
үлесі;
- Қазақстан экономикасында ж9мыс істейтін жұмыскерлердің жалпы
савындағы
аймақтық шағын кәсіпкерліпнде жұмыс істейтіндердіц үлесі. . Аймақтағы
кәсіпкерлердін ынтасының даму децгейін бағалайтын
көрсеткіштер.
- аймактың 1000 түріғынына келетін жұмыс істейтін шағын кәсіпорындар
саны;1000 тұрғынға келетін жеке кәсіпкерлер саны
- аймақ экономикасьшда жұмыс істейтіндердің жалақы санында ШКС істейтін
жұмыскерлердін үлесі;
- облыстың аймактық ііикі өніміндегі өнім және қьпметтердің
маныіды
түрлерінінүлесі;
1000 тұррынға келетін ШКС-рі өшмі мен қызмеперінің көлемі;
1000 тұрғынға келетін бюджетке төленген төлсмдер көлемі;
- шағын кәсіпкерлікте істейтш бір жұмыскерге келетін ШКС-н онімі
мен қызметтері көлемі;
- ІІІКС-де істсйтін бір жұмыскерге келетіп бюджетке түскен төлөмдер
көлемі.
3 Шағьш кәсіпкерлік дамуына жергілікті атқарушы органдардың қоскан үлесін
сипатгайтын көрсеткіштер:
- ресиубликаныц ШКС-ң жалпы көлемінде аймактык ШКС-мен өндірілген өнім
және кызметтер көлемінің үлесі,
- республикалық шағын кәсіпкерліктің барлык шаруашылық
субъекгілерімен
аударылған төлемдер жалпы сомасықцағы аймақтың ШКС-рі төлемдерінің үлесі;
- республиканың шағын кәсіпкерлінде істейтін жұмыскерлердің
жалпы саньшдағы аймақ ШКС-де жұмыс істейтіндердің үлесі;
- шағын кәсіпкерлікті дамытуға жергілікті бюджеттіқ игерген қаржысының
сомасы;
- республиканьщ ШКС-не берілген несиелердің жалпы сомасындағы аймақ ШКС-
рі несиелерінің үлесі;
- аймақта шағын кәсіпкерліктің дамуын бағалайтын, барлық көрсеткіштер
бойынша рангтерге бөлінетін баллдар соммасы.
Көрсеткіштердің үшінші тобына шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін
рангтерге бөлу нәтижелерін енгізу, атқарушы органдар жұмысын бағалауға
олардың ықпал етуін көрсету мақсатынан туған. Өзінің рейтингін көтеру үшга
жергілікті өкіметтер, олардың қосқан үлесін сипатгайтьш, көрсеткіштер
шамасының өзгеруін қадағалап қана қоймай, сондай-ақ аймақта шағын
кәсшкерліктің даму деңгейін бағалайтын, көрсеткіштердің өзгеруіғ
қадағалайды.
Шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін бағалау әдістемесі рейтингтік жүйеге
негізделген. Есептеулер ыңғайлы болу үшін біз шаруашылық жүрпзуші
субъектілерді рейтингтік бағалаудың бағдарламасын дайындадық. Бағдарлама
Місгософт Ехсеі алгоритмдік тілде дайындалған. Ол автоматтандырылған және
мәліметтер базасын жаңарту барлык көрсеткіштер мен баллдарды автоматты
түрде қайта есептеуге, барлық үш топтың көрсеткіштерін рангтерге бөлуге
әкеледі. Әрі қарай шағын кәсіпкерліктің даму деңгейіне қатысть;
қарастырылған субъектілердің жіктемесі жүргізіледі, шағын кәсіпкерліктің
даму деңгейін бағалауға сәйкәс шаруашылық жүргізуші субъектілердің бөліну
диаграммасы дайындалады.
Шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін бағалау ұсынылған әдістемесі он төрт
облыс пен екі қаланьщ 2001 жылдағы жұмыс мәліметгері бойынша мақұлданған,
және де Жамбыл облысы мысалында жеке кәсіпкерлерлік пен шағын
кәсіпорындардың даму деңгейі анықталды. Барлық үш топтын керсеткіштері
бойынша шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін кешенді бағалау (кәсте 2) Алматы
қаласында экономиканың берілген. секторы ең жақсы дамығаның көрсетгі.
Дамудың орташа деңгейі жеті облыста: Ақтөбе, Алматы, Шығыс Қазақстан,
Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Оңтүстік Қазақстан жәнс Астана
қаласында. Дамудың төменгі деңгейі Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Атырау,
Жамбыл, Маңғыстау және Павлодар облыстарында. Шағын кәсшкерліктің дамуынын
ете төменгі деңгейі Қызылорда облысында. Сөйтіп,Кесте 2 - ШКС кешенді
бағалау негізінде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты өңірлерді
бөлу
Шағын Баллдар Бірліктер Аймақтардық тізімі Баллдар
кәсіпкерліктің сомасы саны мен даму деңгейі бағалау
жоғарғы 205-272 1 Алматы қ, 232
орташа 137-204 8 Қостанай 188
Шығыс-Қазақстан 181
Астана қ. 173
Батыс Қазақстан 162
Ақгөбе 160
Қарағанды 148
Овсгүстік Қазақстан 147
Алматы 145
темен 69-136 6 Манғыстау 134
Солтүстік Қазақстан 127
Ақмола 125
Атырау 118
Павлодар 109
Жамбыл 94
өте төмен 1-68 __1 Қызылорда 64
шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі Комитет Ақмола, Атырау, Жамбыл,
Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстары, әсіресе Қызылорда
облысында нашар дамуына көңіл бөлуі қажет Әрбір облыстың ШКС-н реттеу мен
қолдаудың тиімділігі оның аудандардағы даму деңгейіне байланысты. Жамбыл
облысы аудандары бойынша жүргізілген есептеулер шағын кәсіпкерліктің және
шағын кәсіпорындардың дамуының жоғарғы деңгейі Қордай ауданында
бақыланатынын көсетті. Дамудың орташа деңгейі - Тараз қ., Байзақ, Жамбыл,
Мойынқүм, Сарысу, Т.Рысқулов аудандарында. Төменгі деңгейі - Жуалы, Талас,
Шу, Меркі аудандарында. Шағын кәсіпкерліктің даму деңгейі өте төмен
аудандар жоқ.
Аймақта шағын кәсішсерлікті қолдауды ретгеуді әрі қарай жетілдіруде
кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарын дамытуға қаржы қүралдарын
үлестіру үшін бағдарлама шараларын орындауды және аймақта шағын
кәсіпкерліктің даму деңгейін дайындалған кешенді бағалауын пайдалану
ұсынылады. Бүл үшін біз әр түрлі аймақтардың шараларын орындау дәрежесін
және тікелей өңірлерде шағын кәсіпкерлік дамуының қол жеткізілген
деңгейінің арасындағы өзара байланыс матрицасын құруды ұсынамыз .
Алматы облысьшда - қаражаттардың 100% ШКС дамытуға бағыттайды, ал
Қостанай, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Қарағанды; Оңтүстік Қазақстан сиякты
облыстарда және Астана қаласында -25% ішкі ортаны дамытуға және 75% -
сыртқы ортаны; қаражаттардыц 50%: 50% үлестіру Мавдыстау, Солтүстік
Қазақстан, Ақмола, Атырау, Павлодар, Жамбыл облыстарында; Қызылорда
облысында қаражатгардың 75% ШКС қолдауға, ал 25% инфрақұрылымды дамытуға
бағытталады.
Сонымен, өңірде шағын кәсіпкерлікті реттеудің ұсынылған механизмін, ішкі
ортаны дамытуға және сыртқы ортаны құруға бағытгалған шараларды
каржыландыруды қарастыратын, кешенді бағалау жүйесімен үйлесімде пайдалану
ШКС қажеттіліктеріне бағдарламалар мақсаттарының сәйкестігі тұрғысынан
бағдарламалар сапасын, сондай-ақ олардың дамуының нақты деңгейін көтеруге
мүмкіндік береді.
Кәсіпкерліктің теориялық негіздерін зерттеу негізінде кәсіпкерлік,
кәсіпкер және кәсіпкерлік табыстың тектілік түсініктері дәлелденді.
Берілген терминдер бірдей дәрежеде кәсіпкерліктің барлық формаларына
қатысты. Сонымен қатар,оның әр формасына өзіндік ерекшеліктер
тән. Ғалым-экономистердің еңбектерін жалпылау және Қазақстанда
шағын кәсіпкерліктің даму ерекшеліктерін ескере отырып, кәсіпкерліктің
осы формасының үғымдық аппараты айқындалды, оның арқасында шағын бизнес
пен шағын кәсіпкерлік арасында айқын шекара жүргізілді.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың әлемдік тәжірибесін
талдауҚазақстанның ұлтгық экономикасындағы адам қызметінің осы
сферасыныңролін және орнын анықтауға мүмкіндік берді.
Республиканың шағын кәсіпкерлігі не халықты өніммен және қызметтермен
қамсыздандыруда, нежұмыссыздық проблемаларын шешуде, не ел бюджетіне
төлемдерді аудару алдынғы қатарлы позицияларды қамтамасыз етпейді.
Шағын кәсіпкерлік қызметін белсендету үшін ШКС несиелеу мен
салық салу аймағында , франчейзинтті, венчурлік бизнес, субмердігерлік,
лизингтің жинақталған әлемдік тәжірибені пайдалану қажет.
Елде шағын кәсіпкерліктің даму процесі үш кезеңге бөлінген. Бірінші
кезекте 1987 жылдан 2000 жылға дейінгі уақыт аралығын қамтыды, екінші кезең
2002 жылы басталып, қазіргі кезде жүзеге асырылып жатыр. Шағын
көсіпкерліктің қол жеткен нәтижелері экономикасы дамыған елдердің
нәтижелеріне сәйкес келгенде үшінші кезең басталады.
Республикада ШКС жіктемесі толықтырылды, оған сәйкәс барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілер заңды тұлғаны құрмай кәсіпкерлерге және
шағын кәсіпорындарға бөлінеді. Жіктемеде қолөнершілер жекетоп болып
көрсетілген, шағын кәсіпорындар дифференциациясы жүргізілген.
5. 1997-2002 жылдарда Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік
жағдайы мен даму деңгейі талданған. Қарастырылған аралықта кәсіпкерліктің
осы формасының дамуының жағымды және жағымсыз тенденциялары
анықталды.
6.Жамбыл облысы кәсіпкерлерін мониториктік зерттеу мен оның нәтижелерін
өңдеу негізінде шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын проблемалар
анықталды. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын проблеманың бірі
оның даму деңгейін бағалау механизмінің жоқтығы болып табылады. Шағын
кәсіпкерліктің даму деңгейін бағалаудын берілген механизмі кәсіпкерліктің
осы формасын қолдаудың қабылданған мемлектгік және аймақтық
бағдарламаларының тиімділігін, аймақтарда шағын кәсіпкерліктің даму
деңгейін бағалауды, салынған несиелік қаржылардың шағын кәсіпкерліктің
негізгі көрсеткіштерінің өзгеруіне әсерін бағалауды қарастырады.
7.Қабылданған бағдарламалардың орындалуын бағалау әдістемесі дайындалған,
ол бес жеке және бір интегралды көрсеткіштен тұрады.
8.Шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін рейтингтік бағалаудың дайындалған
әдістемесі үш деңгейден тұрады: бірінші - ел экономикасына аймақтың шағын
кәсіпкерлігі қосқан үлесін сипаттайды; екінші - аймақтағы кәсіпкерлер
ынтасының даму деңгейін; үшінші - аймақтағы шағын кәсіпкерліктің дамуына
жергілікті атқарушы органдардың қосқан үлесін сипаттайды. ¥сыньшған
әдістеменің артықшылығы мынада: жергілікті органдардың жұмысы аймақтардағы
шағын кәсіпкерліктің даму нәтижелерін есепке алу арқылы бағаланады.
Әдістеме сондай-ақ жекелей алынған аймақтардьщ аудандары бойынша жеке
кәсіпкерлік пен шағын кәсіпорындардың даму дёңгейін бағалауды қарастырады.
Барлық есептеулер "Місгоsот Ехсеі" алгоритм тілінде арнайы дайындалған
бағдарлама бойынша жүргізіледі. Ол автоматтандырылған және мәліметтер
базасын жаңарту барлык көрсеткіштерді және баллдарды автоматты түрде қайта
есептейді, барлық үш топ көрсеткіштерін рангтерге бөледі және жеке алынған
аймақ рейтингін анықтайды.
Төрт кезеңнен тұратын, шағын кәсіпкерліктің даму процесін басқарудың
алгоритмі қүрылды: бағдарлама алдындағы зерттеу, бағдарламаны дайьшдау мен
талқылау, бағдарламаны бекіту және басқару. Әрбір кезең орындалатын
жұмыстардың қажетті тізімін қамтиды. Сонымен қатар, алгоритм бағдарлама
шараларын орындау дәрежесі мен өңірде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін
кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау мен дамыту мәселесі Қазақстанның
экономикалық саясатының стратегиялық міндеттерінің қатарынан саналады.
Соңғы жылдардагы кәсіпкерлікті қолдау жөнінде қабылданган заңдар мен
бағдарламалардың шоғыры орталық басқару органдарының бұл салаға шынайы
назар аударғанын айғақтайды. Мемлекет басшысының "Қазақстан - 2030" ұзақ
мерзімді стратегиялық еңбегінде әлеуметтік-экономикалық дамудың басым
бағыттарының бірі ретінде кәсіпкерлікті қолдау атап өтілгені жайдан-жай
емес. Кәсіпкерлік пен бизнесті тиімді қолдау мен жеделдете дамыту міндетін
орындау жекелеген тұлғаның, кәсіпорыннның немесе шаруашылық саласының ғана
емес, тұтас мемлекеттің экономикалық болашағын айқындайтын негізгі
факторлардың бірі. Әлеуметтік басым бағыттағы нарық экономикасын дамытуға
талпынған біздіц мемлекетіміз үшін шағын кәсіпкерлік пен бизнестің мәні мен
құрылымын, тиімді үрдістерін зерттеп - зерделеп алу қай жағынан да өте
пайдалы болар еді. Сондықган да кәсіпкерлік пен бизнес дамуының әлемдік
тарихына ғылыми шолу жасау аса қажет.
Адамзат дамуының қай кезеңдерінде де кәсіпкерлік экономика ғылымының
назарынан тыс қалмаған. Тек маркстік теория ғана кәсіпкерлікті адамзатты
қанау ұғымымен біржақты түсіндіріп, көптеген социалистік мемлекеттерде
ондаған жылдар бойы бұл сала, тіпті, ғылыми терминологиядан да шығып қалды.
Жалпы, француз тілінен тараған "кәсіпкерлік" ұғымын экономика теориясына
он сегізінші ғасырда тұңғыш рет ағылшын банкирі әрі экономисі Р. Кантильон
енгізді. Р. Кантильон "кәсіпкер" деп бағаның тұрақсыздық мен болашағын
болжауға болмайтын жағдайда тауарларды сату мен сатып алу процестеріне
қатысатын, бірақ кірістерінің жалпы сомасын біле бермейтін адамдарды
(саудагерлерді, шаруаларды, колөнершілерді т.б.) атаған. Оның пікірінше,
кәсіпкердің басты ерекшелігі ретінде тәуекелшілдік қарастырылады.
Кәсіпкерлік ұғымын зерттеуге алғашқы ден қойғандар "саяси экономиканың"
ғылым ретінде қалыптасуының іргесін қалаған физиократия мектебінің өкілдері
болды. Аталмыш мектептің негізін салушы Ф. Кот(1694-1774), өнім өндіруші
фермерлерге әрқашай жоғары баға беріп отырған. Физиократтардың
пайымдауынша, жерді жалға алып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші
кәсіпкер-шаруа қоғамдық саудагерлікте басты рөль атқарады. Бұл ғылыми
бағытты француздың мемлекеттік қайраткері әрі экономисі А. Тюрго (1721-
1781) жалғастырған. Ол кәсіпкерлерді үш топқа бөлді:
1. өнім өндіруші (жерді жалға алушылар),
2. меншік иелері (жерді жалға берушілер) жэне
3. өнім өндірмейтіндер (осы жұмысқа қатысушы қалған адамдардың барлығы).
Осы соңғы топты А. Тюрго тағы да екіге бөлді:
а) кәсіпкер -мануфактурашылар, фабрика басшылары және қарапайым
қолөнершілер;
б) еңбек ақы алатын қарапайым жұмысшыларға аванс беретін
кәсіпкер капиталистер, яғни тікелей өнім өндірушілер. Ақырында, ол
кәсіпкер белгілі бір дәрежеде тәуекел етіп қана қоймайды, сонымен қатар
оньің белғілі бір дәрежеде басқарушылык қабілеті де болуға тиіс деген
түйін жасаған.
Саяси экономия өкілдерінің бірегейі, француз экономисі Ж.Б.Сэй (1767-
1832) "кәсіпкерді өз есебінен, өз тәуекелімен, өзіне пайда табу ушш өнім
шығарушы адам" - деі! түсіндірді. Ғалымнын ойынша кәсіпкерде тұрақтылык,
айналадағы жағдайды сезгіштік, адамдармсн түсінісе алушылық касиеттерімен
қатар өндірістің үш факторын - табиғатты, еңбек нен капиталды - біріктіріп,
іске коса алатын мықты кабілеттілік болуы тиіс.
Кейінрек ағылшын оқымыстысы А.Маршалл (1842-1924) "кәсіпкердің
жаңашылдығын (инновация)", неміс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) мен
В.Зомбарт (1863-1947) "көтеріліс рухы" дәріптеді. М.Вебер "кәсіпксрлік
Дегеніміз - іс адам үшін емес, адам іс үшін өмір сүру тәсілі" десе,
В.Зомбарт кәсіпкерлікпен сггі айналысу үшін "әр заманның өзіне тән рухын
терең сезініп, дөп баса білу керек", тек осылай өткенде ғана кәсіпкердің
ісі оңға басады деп түсіндірді.
Кәсіпкерлік теориясына аса маңызды үлес қосушылардын бірі — австро-
американдық экономист - социолог ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz