Табиғат ресурстарын пайдалану принциптері
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Табиғат ресурстарын пайдалану принциптері 6
1.1 Минералдық ресурстарды пайдалану принциптері 6
1.2 Жер ресурстарын пайдалану 9
1.3 Су ресурстарын ұтымды пайдалану 16
2 Табиғат ресурстарына экономикалық тұрғыдан баға беру 23
2.1 Минералдық ресурстардың экономикалық тұрғыдан бағалануы 23
2.2. Кен орындарын экономикалық тұрғыдан бағалау әдістері 25
2.3. Жер ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалаудың әдістері 31
3 Территорияның табиғи ресурстық потенциалы 41
3.1 Территорияның табиғат жағдайы мен табиғат ресурстары 41
3.2 Аймақтық - өндірістік кешеннің тиімділігі арқылы бағалау 48
3.3 Жер ресурстарын бағалаудың ландшафтық – экологиялық тәсілі 52
Қорытынды 59
Қолданылған әдебиеттер: 62
Қосымша мәліметтер: 64
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі: Адамзат қоғамы дамуының барлық кезеңдерінде
табиғи ресурстар оның әлеуметтік - экономикалық прогресінің маңызды алғы
шарты болып табылады. Табиғатты пайдалану процесінде табиғи ресурстарды
ғылыми негізде шаруашылық тұрғысынан бағалаудың маңызды мәні бар. Оның
құрамдас элементтері табиғи ресурстарды барлау, анықтап ашу, инвентарлау,
сондай-ақ мөлшері мен сапасы тұрғысынан бағалау болып табылады. Табиғи
байлықтарды мұқият есепке алмайынша , өміріміздің барлық салаларында
олардың тұтынылуын бақылаудың мінсіз қалыптасқан жүйесі болмайынша және бұл
ресурстарды барынша үнемдемейінше алдыңғы мемлекеттер қатарында болу
қиындыққа соқтыруы мүмкін. Сондықтан-да зерттеу тақырыбында табиғат
ресурстарын тиімді пайдаланудың маңыздылығына ерекше көңіл бөлінеді. Табиғи
ресурстардың материктер мен мемлекеттерде орналасуы бүгінгі таңда нарық
экономикасының бүкіл қызметкерлерінің назарын аударуда. Өйткені,
халықаралық бизнес қазіргі әлемдік ортадағы іскер адамдар, менеджерлер,
инвесторлар және олардың компаниялары қоғамдық пәндердің соның ішінде,
экономика, география,тарих, саясаттану, заң және антропология салаларында
білімі болуын талап етеді.
Мәселенің өңделуі: Ең бастысы минералды ресурстарға, жер,су
ресурстарының пайдалану принциптеріне басты назар аударылады.Олардың
пайдалануына экономикалық тұрғыдан баға беріледі. Экономика облысындағы
білімі олар үшін оның компаниясының, өз елінің және шетелдің экономикасына
ықпалын, олар жүргізген экономикалық саясаттың, өз табысын анықтайтын
аналитикалық құрал болып табылады.Сонымен бірге, экономикалық теория
халықтар не үшін тауар айырбастайды,бір екінші елге халықтар не үшін
араласуда, не үшін бір елдің валютасы белгілі бір елдің пропорцияда екінші
елде бар деген сұрақтарды түсіндіруге мүмкіндік береді.Сонымен қатар
географияны білген өте маңызды, себебі ол іскер адамдарға басты және екінші
ресурстарды сандық және сапалық орналастыру, олардың эксплуатацияға
жататындығын анықтауға көмектеседі.Ресустардың әркелкі орналасуы
өнеркәсіптің түрлі тауарларының айналуына және олар қызмет етіп жатқан
елдегі тиімді жерлерде тиімді қызмет көрсетуіне мүмкіндік туғызады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Еліміздегі табиғат ресурстарының пайдалану
бағыты, ұтымды және ұтымсыз пайдалану себептерінен ресурстардың азаюы. Оны
экономикалық тұрғыдан бағалануы.Әлемдік экономикалық ортада қызмет істейтін
іскер адамдар өз компаниясының шегіндегі географияны, яғни бұл елдің табиғи
ресурстарының орналасуы, оның экономикасын, өнеркәсіп объектілерінің пайда
болу тарихы мен дамуын білуі қажет(1).
Зерттеу жұмысының міндеті: Табиғи - ресурстық потенциалға байланысты
ұғымдардың анықтамасын білумен бірге, олардың мазмұны мен өзара байланысын
білу қажет.Табиғи ресурстар адам тіршілігінің табиғи жағдайларының барлық
жиынтығының бір бөлігін құрайды, қоғамдық өндіріс үрдісінде қоғамның
материалдық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданылатын
оның табиғи ортасының маңызды компоненттері.
Зерттеу жұмысының нысаны: Табиғи ресурстардың негізгі түрлері – күн
энергиясы, жердің ішкі жылуы, су, жер, минералды, өсімдік(орман), жануарлар
әлемінің ресурстары.
Ресурстар бүгінде үлкен көлемде қолданылуда, сондықтанда адамзатты
табиғи ресурстармен қамтамасыз ету әлемдегі басты мәселелердің бірі.
Ресурстардың кейбір түрі мысалы минералдық ресурстарды тек қана бір рет
қолданамыз. Ресурстың бұндай түрі сарқылатын немесе қайтып қалпына
келмейтін ресурс деп аталады. Олардың қоры жерде қайта толықпайды.
Біріншіден, олардың миллиондаған жылдар бойы қалыптасуына жағдай жоқ болса,
екіншіден, пайдалы қазбалардың қалыптасу жылдамдығы адам тұтынуынан баяу
болып келеді. Минералды ресурстар қайтып қалпына келмейтін ресурстарға
жатады.Олардың қалыптасу темпі оларды жер қойнауынан қазып алудан баяу
жүреді.Сондықтанда, адамзаттың болашақ тарихына қайтып қалпына келмейтін
ресурстарды тиімді пайдалану құралы мен тәсілі, сонымен бірге шикізатты
қайта өңдеу тәсілін енгізу қажет.
Тәрбиелік құндылығы: Минералды ресурстардың маңыздылығын олардың
алуантүрлілігі және күнделікті өмірде көп қолданылуынан – ақ байқауға
болады. Кейбір минералдар адам өмірі мен денсаулығына ауа мен судай қажет.
Пайдалы қазбаларды қазып алу кезіндегі шығынның мөлшерін азайту шараларын
қолдану қажет. Пайдалы қазбаларды өңдейтін орындарға тасымалдау процесінде
де оларды шығынсыз сақтау қажет экономикалық тұрақтылығы, оның тұрақты
дамуы үшін табиғи ресурстарды тиімді әрі кешенді пайдаланудың ғылыми негізі
қажет.
Экономикалық ресурстар материалдық, еңбек және қаржылық ресурстар болып
бөлінеді.
Материалдық ресурстар өз кезегінде қоғам қазіргі уақытта тұтынып
жатқан өнеркәсіп табысы мен тұтыну құралдарынан тұрады. Олар өнекәсіп,
импорт және басқада кіріс қорларынан тұрады. Оларды ұлғайтудың басты көзі
қоғамдық өнеркәсіптің үздіксіз өсуі болып табылады. Ресурстарды кешенді
өңдеу мәселесінің идеясы – бұл экономикалық потенциал тұтқасын құраушы
өнеркәсіп ресурстарын көбейту, пайдалану мәселесін шешудегі өзара
байланысты бір қадам болып табылады.
Еңбек ресурстары еңбекке қабілетті жастағы халықтың саны (мүгедектер
мен еңбекке жарамсыз тұлғаларды қоспағанда), сонымен бірге бұл жастан өтіп
кеткен бірақ жұмыс істеп жатқан тұлғалармен анықталады. Жеке ресурстар саны
мен олардың шаруашылық әрекеттерде қолданылуы еңбек балансында беріледі.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен және
негізгі үш тараудан тұрады. Кіріспе бөлімде табиғат ресурстарының ұғымына
түсінік беріле отырып табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен экономикалық
маңызына көп мән берілген. Бірінші тарауда табиғат ресурстарын; минералды
ресурстар, жер ресурстары, су ресурстарының пайдалану әдістері қамтылса,
екінші тарауда осы ресурстарға экономикалық тұрғыдан баға беріледі. Үшінші
тарауда территорияның табиғи ресурстық потенциалына ғылыми тұрғыдан талдау
жасалынған.
1 Табиғат ресурстарын пайдалану принциптері
1.1 Минералдық ресурстарды пайдалану принциптері
Біздің республикамызда минералдық ресурстарды қорғау және оны орынды
пайдаланудың келесі шарттарын орындаумен қорытындыланады:
1) табиғаттағы барлық ресурстардың түрлері мамлекет меншігінде,
сондай-ақ оларды болашақ ұрпақ үшін жер қойнауының байлығын сақтап,
пайдалануды кешенді және жоспарлы түрде орындайды;
2) қоғамдық қажетті шығындардың ең азымен халық шаруашылығын
минералдық шикізаттармен қамтамасыз етуді жүзеге асыру, тау-кен өнеркәсіп
өндірісінің қоршаған ортаға келтіретін зиянды әсерінің деңгейін төмендету
үшін қалдықсыз және қалдығы аз үдемелі технологияны енгізу.
Қазіргі таңда Қазақстанда жер қойнауын пайдалану мәселесі ҚР
Президентінің Жарлығымен 1996 ж. қаңтарындағы Жер қойнауын пайдалану
туралы қолданысқа енген күші бар заңмен реттеледі. Осы жарлыққа және
республика Конституциясына сәйкес барлық жер қойнауы және оның пайдалы
қазбалары мемлекеттің меншігінде болады.
Еліміздің үкіметі келесі функцияларды орындайды:
- мемлекеттік жер қойнауының қорын басқаруды ұйымдастырады;
- жер қойнауын пайдалану тәртібін белгілейді;
- мемлекеттік қажеттілікті қанағаттандыруға арнналған стратегиялық
және тапшы минералдық шикізат түрлерінің учаскелерін анықтайды, ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету ісінде жер қойнауын пайдалануды шектейді,
қоршаған табиғат ортасының шырышы бұзылмай сақталуын және халықтың
қауіпсіздігін белгілейді. Болашақ ұрпақтың мүдесіне сай қор сақтау үшін
консервация жасайды;
- кен өндіруші өнеркәсіп саласында қызметін жүзеге асырушылардың
жер қойнауын пайдаланушылар үшін салықтар мен төлемдердің төлену тәртібін
белгілейді;
- лицензиямен жасалған өзара шарттың тәртібін анықтайды;
- өзара шарттар мен т.б. лицензиялардың шарттарын орындау мен
оның сақталуына бақылау жасайды, сонымен қатар жер қойнауын пайдалануға
құқықтық лицензияны беруде жүзеге асырады.
Өзара шартты жасағанда және оның жұмыстарын жүргізгенде келесі
терминология пайдаланылады:
- мемлекеттік геологиялық жер қойнауын зерттеу- жер қойнауы
жағдайының мониторингісімен байланысты жұмыстар (операциялар), республика
аумағының барлық бөлігін түгелдей, учаскелердің геологиялық құрылымын
зерттеу жер қойнауын пайдаланудың ақпараттық негізін құрайтын мемлекеттік
геологиялық картаны жасайды, пайдалы қазбалардың болашақтағы бар көлемін
анықтап белгілейді;
- өндіру-технологиялық барлық операцияларды қосқанда минералдық
шикізаттарды өңдеу күйіне дейін жеткізу, мемлекет меншігішдегі техногенді
жерлерден түзіліп құрылған минералды жер қойнауынан пайдалы қазба түрінде
жер бетіне шығару мен байланысты жұмыстар;
- құзыретті орган өзара шарттардың жасалуы және оның
орындалуымен тікелей байланысты құқығы табысталған атқарушы орган;
- өзара шарт- жер қойнауын байдалану бойынша құзырлы
органдардың өткізген операциялары мен жер қойнауын пайдаланушылар
(мердігер) арасындағы шарт;
- лицензия - өзара шарт аумағының шеңберінде белгіленген
мерзімге жер қойнауын пайдалану бойынша операция жүргізуге құқық беретін
лицензиялық органның (беретін) рұқсаты;
- минерал шикізаты – құрамында пайдалы қазбалары бар жер бетіне
шығарылған кен жынысы тау жынысы, руда шикізаты мен т.б.;
- үлгілі өзара шарт – Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекіткен өнегелі шарт, кейбір шарттың жекелеген түрінің ерекшеліктері
көрінетін немесе жер қойнауын пайдалану бойынша жүргізілген жекелеген
операцияның ерекшеліктері мен өзара шарт жасағанда үлгі ретінде
пайдаланылады;
- жер қойнауын пайдаланушы (мердігер) – жер қойнауын пайдалану
бойынша операцияны жүзеге асыруға құқық алушы халықаралық ұйым және
мемлекет, заңды тұлға немесе азамат;
- жер қойнауы – топырақ қабатынан төмен орналасқан жер қыртысы,
ал оның жоқ кезінде – жер бетінен төменде, тереңге дейін жайылып жатқан су
нормаларының табаны (түбі), үдемелі ғылыми техниканы есепке ала отырып, жер
қойнауын пайдалану бойынша операциялар жасау үшін қол жеткізу;
- жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар – жер қойнауын
мемтекеттік, геологиялық тұрғыдан зерттеуге жататын жұмыстар, барлау мен
өндіру, емдік балшық, жерасты суларын төгіндісі үшін жер қойнауын барлау,
сонымен қатар өндіруге байланысты емес құрылыс бойынша жұмыстар мен жер
асты ғимаратын пайдалану;
- пайдалы қазбалар – материалдық өндірісте пайдалануға жарайтын
газ тәрізді немесе сұйық, қатты күйде жер қойнауында сақталатын табиғи
минералдық заттектер;
- жұмыс бағдарламасы – жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар
жүргізу үшін дайындалғын жоспардың барлық түрі, мемлекеттік геологиялық жер
қойнауын зерттеу, барлау мен өндіру бойынша жоспарларды да қосқанда;
- барлау – пайдалы қазбалар орындарын іздеу және оны бағалауға
байланысты жұмыстар (операциялар);
- өндіруге байланысты емес жер асты ғымаратының құрылысы және
оны пайдалану – құрылыс бойынша және жер асты ғимаратын жалпы шаруашылық
үшін пайдалануды белгілеу, сонымен қатар радиоактив қалдықтарын көму,
зиянды закеттер мен ағын суларға байланысты жұмыстар;
- техногенді минералдық түзілуі – металургиялық байыту
фабрикасының тау – кен қалдықтары мен пайдалы қазбалары бар өндірістің
басқа түрлері (шлактар, үйінділер т.б.).
Жер қойнауын пайдалану құқығы келесі операцияны жүргізу үшін беріледі:
1) жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу;
2) барлау;
3) өндіру;
4) өндіруге қатысы жоқ жер асты ғимараттарын пайдалану және оның
құрылысы;
Жерді пайдалану құқығы тұрақты немесе уақытша, басыбайлы немесе
шеттету болып, тегін немесе орны толтырып берілуі мүмкін.
Жер қойнауын тегін және тұрақты пайдалану құқығы жалпы таралған
пайдалы қазбаларды жер учаскелерінде өзінің меншік қажеттілігі үшін
өндіруді жүзеге асырғанда, жер қойнауын пайдаланушының жеке меншік құқығына
жататын немесе тұрақты жер пайдалануға жататын кезде іске асырады.[13]
Жер қойнауын пайдалану бойынша қалған барлық операцияларды түрлері жер
қойнауын уақытша және орнын толтыру негізінде жүзеге асады.
Ұлттық жер қойнауын пайдаланушылар – Қазақстан Республикасының
азаматтары мен қазақстандық заңды тұлғалар.
Шетелдік жер қойнауын пайдаланушылар – шетел азаматтары, шетелдік
заңды тұлғалар, шетел мемлекеттері, халықаралық ұйымдар.
Жер қойнауын тұрақты пайдаланушылар – жер қойнауын пайдалану құқығы
шексіз сипаттағы тұлғалар.
Жер қойнауын уақытша пайдаланушылар – жер қойнауын пайдалану құқығы
шектеулі мерзімге белгіленген тұлғалар.
Жер қойнауын пайдалану құқығы берілетіндер:
- өндіруге байланысты жоқ жер асты ғимаратын пайдалануға жіне
оның құрылғысына, барлауға, өзара шарт пен лицензия негізінде атқарылады;
- жалпы таралған пайдалы қазбаларды коммерциялық мақсатта
өндіру облыстық атқару органдары берген лицензия негізінде атқарылады;
- жер қойнауын геологиялық мемлекеттік тұрғыда зерттеу ісі
ведомствоға қарайтын ұйымдарға бағытталған немесе өзара шарт, жер қойнауын
қорғау мен пайдалану бойынша өкілетті органның әкімшілік актісі негізінде
атқарылады;
- жалпы таралған пайдалы қазбаларды және жер асты суларын
меншік қажеттігі үшін өндіру бір мезгілде жер учаскесін берумен , оның
астында жатқан жалпы таралған пайдалы қазбалар мен жер асты суларын жеке
меншікке жер пайдалануға берумен атқарылады;
- жер учаскесін уақытша пайдалануға берген кезде жалпы таралған
пайдалы қазбалар мен жер асты суларын меншік қажетіне пайдалану шарты
уақытша жер пайдалану туралы шартта ескертілуі мүмкін:
Барлау немесе өндіру үшін лицензия құқығы қағида бойынша конкурс
негізінде инвестициялық бағдарламаға беріледі.
Жалпы таралған пайдалы қазбаларды коммерциялық мақсатқа өндіруді
қоспағанда, барлау мен өндіруге лицензияны беруді облыстық атқарушы
органдар атқарады.
Барлауға арналған лицензия алты жыл мерзімге беріледі. Өзара шарт пен
лицензияда көрсетілгендей өзге міндеттемелерді және бағдарламалық
жұмыстарды орындаған жағдайда лицензия алушының оның мерзімін ұзартуға
құқығы бар. Барлауға берілген лицензияның әрбір кезеңінің ұзақтығын екі
жылға дейінгі мерзім күші екі рет ұзартылуы мүмкін.
Өндіруге берілген лицензияның мерзім кезеңі – 25 жылға дейін болады.
Лицензияның күші мына жағдайда тоқтатылады:
1) лицензияда көрсетілген мерзімнің өтуі бойынша;
2) лицензиялық орган қайтарып алғанда;
3) жер қойнауын пайдаланушының шартты орындамаған кезінде шығатын
лицензиядан өзара шарттың үзілуі жағдайында немесе шартты жарамсыз
деп танығанда;
4) заңды тұлғаның таратылуы кезінде.
Берілген лицензияны лицензиялық органның келесі жағдайда қайтарып
алуға құқығы бар:
1) лицензияның күшін тоқтату туралы қабылданған шешім тудырған
немесе оларды болдырмау үшін жеткілікті уақытта жоймаған себепте, лицензия
алушы себепті жоюдан бас тартқанда;
2) орынды себептер тудырған немесе жер қойнауын пайдаланушының
кінәсінен болмаған басқа жағдайларда, өзара шарт жасалған мерзім жөніндегі
лицензия шартын бұзғанда.
Лицензия органына біле тұра қате ақпарат беріп, соның ықпалымен сол
тұлғаға лицензия беруге шешім шығарған фактілері сот арқылы анықталғанда,
лицензия жарамсыз деп танылады.
1997 ж. қыркүйегіндегі жағдай бойынша 950 лицензия берілген, соның
ішінде қатты пайдалы қазбаларға – 733, мұнайға – 170, суға – 47. Лицензия
шетелдік өнімдерге беріледі. Сол кезде 46 өзара шарт жасалған болатын.
1.2 Жер ресурстарын пайдалану
Жерді пайдаланудың функциялық ерекшелігі оның табиғи ресурстардың
арасындағы орнын анықтап береді. Ол қоғам мүшелерінің әл-ауқатының
бастапқы материалдық негізі, адамдарды қоңыстандырудың және өндірістік
күштерді орналастырудың кеңестік базисі әрі барлық экономикалық
факторының еңбек, материалдық - техникалық және табиғи ұдайы
өндірістік процестердің қалыпты жүзеге асуының болып табылады. Тарих
В.Петти формуласының дұрыс көрсетті, оның ойынша: Еңбек - заттай
байлықтың атасы, ал жер - анасы.
Құрал ретінде жер өндірісінің, әсіресе, өндірістің жасалған құралымен
салыстырып қарағанда өзіндік еркін болады.
Біріншіден, жер - табиғаттың өнімі, сондықтан да бастапқы жағдайда
оның құны болмайды, өйткені оны жасайтын адам еңбегіне жұмсалатын шығын
жоқ. Өндірістің басқа құралдары адам еңбегімен жасалатындықтан, олардың
құны болады.
Екіншіден, өндірістің қолдан жасалған құралы физикалық тозуына карай
ұдайы өндірілуі мүмкін. Жердің топырақ жамылғысы да жаңғыртылатын табиги
ресурс болып табылады, алайда табиғи жолмен қалпына келтіру үшін жүздеген
жыл қажет. Бұл мынаны білдіреді: келешекте бүлінген қабаттары
қарқынды шаруашылық қызметке жарамсыз болады.
2,5 см қалындықтағы топырақ кабатының калпына 300 - 1000 жыл кереқ,
ал 18 см егістік қабатының қалпыны үшін 2-7 мың жыл қажет болады екен. Бұл
жерді және жаңғырықтылмайтын табиғи ресурстарды қолдануды жоспарлауда
тәсілдемелердің салыстырмалылығына себепкср болады. Жерді дұрыс пайдалану,
үнемдеу және оны қоргау оның биологиялық әлеуеті мен өнімділігін бұрынғы
қалпында ұстауға да мүмкіндік беріп қана қоймай, оны айтарлықтай тыңайтады
да.
Жер ресурстары. Біздің планетамыздың беті - 510 млн км2 (51 000 млн
га). Оның көп бөлігі - 361 млн км2 (36 100 млн га), яғни 71%-ін су алып
жатыр; құрлыққа тиесілісі - 149 млн км ( 14 900 млн га). Бұл территорияның
4 060 млн га (28%-ін), орман алып жатыр, шалғын мен жайылым - 2 600 млн га
(17%). Өңделетін жер (егістік) - 1 450 млн га (10%). Жер категориясы
бойынша жер ресурстарының бөлінуі диаграммада бейнеленген
Бұрынғы КСРО территориясы – 22,3 млн км2 (2 230 млн га); Қазақстанның
территориясы – 2,72 млн км2 (272 млн га).Ауыл шаруашашылығы жарамды жердің
үлес салмағы елдер бойынша: ТМД – 27%, АҚШ – 53%, Кнада – 7%, Бразилия –
28%, Аргентина – 65%, Қытай – 40%, Жапония – 6%, Үндістан – 60%, ГФР – 50%,
Франция – 63%. Бұл айырмашылық олардың (әртүрлі елдердің) табиғи климаттық
жағдайларымен түсіндіріледі (суық немесе жылы климат, шөл, таулы және
т.б.)Ауыл шаруашылығына пайдалы жердің динамикасына толып жатқан процестер
өз әсерін тигізеді: ғылыми – техникалық процестің шапшаң қарқыны,
урбанизацияның өсуі, қолайсыз табиғи факторлар, жаңа территорияларды
игеру, аграрлық жер құрылымының өзгеруі және т.б. Өнеркәсіптердің,
инфрақұрылымның және қалалардың дамуы пайдалы жердің
кәсіпорындардың, су электр станцияларының, кең өнеркәсіптері
объектілерінің, көлік коммуникациясының, тұрғын үй массивтерінің және т.б.
иеленуіне алып келді. Сонымен бірге жердің көп бөлігінің су және жел
эрозиясына ұшырауы шаң бұрқасынның, сай-салалардың, қуаңшылықтың пайда
болуы сортандануы, батпаққа айналуы жер ресурстарыны және олардың
құнарлылығынан айырылуына әкеп соқтырады.
Жер жағдайының нашарлауы ауыл шаруашылық жұмыстарының қаркынын ұдайы
арттыруға, жерге салынатын күрт өсіруге ықпал етіп отыр. Ауыл
шаруашылығында машиналарды, тыңайтқыштар мен улы химикаттарды пайдалану
күннен-күнге артып келеді, оның үстіне аграрлық техниканың күрделі құрылымы
да жер жағдайын қиындатады. Осылардың салдарынан жерге шектен тыс салмақ
түсіп отыр.
Көптеген дамыған елдерде ауыл шаруашылығына жарамды жердің көлемі
тарылып барады. Мәселен, АҚШ-та пайдалы жердің көлемі 1960 жылы 540
млн га-дан 1990 жылы 492 га-ға дейін, ал Жапонияда 7-ден 5,6 млн га-
ға дейін, Францияда 39-дан 35 млн га-ға дейін, ГФР-да 14-тен 12 млн га-
ға дейін. Италияда 22-ден 20 млн га-ға дейін кеміген. Халық өсімінде бұл
өнеркәсіптердің, көліктің, қалалардың өсу есебінен жердің орташа
қамтамасыз етілу деңгейінің төмендеуі әкеледі. Бүгінгі таңда халықтың
жан басына орташа есеппен 0,28 га егістік жерден келеді екен. Жекелеген
елдер бойынша: жан басына шаққанда ТМД-да - 0,81, АҚШ-та 0,63, Қытайда -
0,16, ГФР-да - 0,15, Ұлыбританияда - 0,13, Жапонияда – 0,04 га-дан келеді
екен.
Әлемде қосымша пайдалануға болатын алаңдар бар олардың сапасы төмен,
өйткені ауыл шаруашылығына шырайлы алаңдар бос емес әрі бұл алаңдардың
көлемін кеңейтудің мүмкіндіктері шектеулі.
Ауыл шаруашылығына жарамды жердің жетіспеушілігін оны (жерді)
карқынды пайдалануымен, оның өнімділігін арттыру арқылы бұл олқылықтың
орнын толтыруға болады. 1987 жылы дәнді және дәнді-бұршақты дақылдың
өнімділігі АҚШ-та 47 гац-ді, дамыған еуропалық елдер мен Жапонияда 50-60
гац-ді, Шығыс Еуропа елдерінде 40-50 гац-ді, Қытайда – 39, Аргентинада -
22, Бразилияда - 16, Үндістанда - 13, ал КСРО-да 18 гац-ді құрады
(Т.С.Хачатуровтың келтірген мәліметі бойынша алынып отыр).
Тұтастай алғанда әлемде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру
өсіп келеді. Мәселен, 1950 жылы дәнді және дәнді-бұршақты дақылдан
700 млн теңге, ал 1987 жылы 1843 млн тенге жиналды. Индонезия, Тайланд,
Бангладеш, Филиппин, Мексика секілді елдердегі Жасыл революцияның
нәтижесінде астық, күріш жиын-теріні көп артқан. Бұл елдерде
ауыл шаруашылығын, селекцияны (іріктелім) және түсімділікті үйіп-төгіп
беретін тыңайтқыштарды қолдануды, топырақты құнарландыру мәдениетін
арттыруды қарқындандыру жөніндегі, сондай-ақ тракторларды және басқа да
машиналарды пайдалану
бойынша шаралар қабылданды (сұр революция). Ауыл шаруашылығын
қарқындандыру көп шығынды қажет етеді. Тағамның құнарлылығына қол жеткізу
үшін өндіріске шамамен 10 ккал жұмсау керек, тыңайтқыштар, ауыл
шаруашылық машиналары қажет және олар жұмыс істеуі тиіс, мелиорацияны
(топырақты күтіп-баптау шараларының жиынтығы) және т.б. орындау керек.
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылық ғылымы мен техникасы топырақтың
құнарлылығын қаз-қалпында сақтайтын, тіпті оны арттыратын мүмкіндіктерге
ие. ГФР, Франция елдерінің ауыл шаруашылық өндірісінің жағдайына жоғары
баға беруге болады: екі ел астық бойынша да, жүзім бойынша да, өндірістік
мүмкіндіктерді толық пайдаланады, бұл елдердегі топырак құнарлылығын
жоғалтпаған.
Дамыған елдерде ауыл шараушылығын химияландыру, минералдық
тыңайтқыштардың барлық түрі, пестицидтер, гербицидтер және т.б. кеңінен
қолданылады. 1 га егістікке Франция 300 кг-нан Нидерландияда 800 кг-ға
дейін, Жапония шамамен 400 кг-ға дейін, АҚШ-та 110 кг-ға дейін, Канадада 56
кг-ға дейін тыңайтқыш қолданылады. Дегенмен мазмұны пайдалы заттармен
байытылса да химиялық тыңайтқыштардың көмігімен өсірілген ауыл шаруашылық
өнімдерінің сапасын көптеген тұтынушылардың көңілдері толмайтынын айта кету
керек. Көптеген жағдайларда тұтынушы бағасы қымбат болса да сапасы жоғары,
химиялық тыңайткыштарынсыз өсірілген экологиялық шаруашылық өнімдерін
артық көреді.
Ауыл шаруашылық өндірісінің көлемі бойынша АҚШ алдыңғы орында тұр.
Бұған елдің қолайлы табиғи жайылымы байтақ жазық даласы, оңтүстіктен
субтропикалыққа біркелкі климаты, ылғалдың жеткіліктілігі өз әсерін
тигізеді.
Жерді өндеудің әдістерін жақсарту, механикаландандыру еңбек
өнімділігін арттырады. АҚШ-тағы ауыл шаруашылық жұмыспен қамтылудың
бір орнына 100 л.с. кетеді екен. Еңбек өнімділігі артқан сайын ауыл
шаруашылығында жұмыспен қамтылғандардың саны кеміген (қазіргі таңда
3,1 млн адам немесе жалпы жұмыспен қамтылғандар санында 1,7%). Суармалы
жердің көлемі артқан - 1940 жылмен салыстырғанда ол үшін есеге өскен. Бұл
суармалы жер 14-ке дейін түсім береді. Алайда егістікті суару әрдайым
дұрыс жүргізіле бермейді, бұл өз кезегінде топырақ жамылғысының
шайылып кетуіне, нәрлі элементтердің жоғалуына, жердің сортаңдануына әкеп
соқтырады. Байлығы аз ұсақ фермерлердің жерінде жерді оңдеудің
жетілдірілмеген әдістері жиі қолданылады, ал бұл өз кезегінде жердің
эрозияға ұшырауына, бүлінуіне, құнарсыздануына әкеп соқтырады. Алайда аса
ірі фермаларда қолданылатын осы заманғы техника да топырақтың сапасын жиі
бұзады.
Салмағы ауыр тракторлар топырақты жаншып (тығыздығын арттырады), оның
құнарлылығын кемітеді. Су шайып кететіндіктен минералдық тыңайтқыштардың
бір бөлігі өсімдіктерге сіңбей қалады десе де болады. Гербицидтер мен
педицидтер суды ластап, ұсак жәндіктердің қырылуына себепші болып отыр.
Африка, Азия және Оңтүстік Америка құрлығының елдеріндегі ауыл
шаруашылық саласында үлкен кемшіліктер бар. Осы күнге дейін олар ағаштың
шіріген қалдықтарын немесе олардың күлін тыңайтқыш ретінде
пайдаланатындықтан, жайқалып өсіп тұрған ағаштарды отау немесе оларды өртеу
секілді жыртқыштық әдістерді қолданып келеді.
Бұл қоршаған ортаға үлкен зиян
шектіреді.
Орман-тоғайларда
топырақтың қабаты жұқа болады, ал ондағы ағаштар оталатын болса, топырақ
тропикалық нөсерден шайылып, шөлге айналады. Мал
шаруашылығында да кемшіліктер орын алган. Ең үлкен кемшілік қайылымның мал
тұяғының астында тапталуына жол бере отырып, шектен тыс жаю. Мұның
барлығы ауыл шаруашылығын интенсивті жүргізудің нәтижесінде пайда болып
отыр. Соңғы 100 жылда әлемдегі ауыл шаруашылығына пайдалы жердің шамамен
27%-і жарамсыз болып қалған, оның ішінде пайдалы жердің көбісі таусылудан
(истощения) жарамсыз болды. Әрине, топырақ қалпына келтірілетін ресурс.
Сөйтсе де, қарашіріктің (гумус) қабаты жұқа болғандыктан оның қалпыпа келуі
өте баяу болады әрі көп шығынды қажет етеді.
Жер ресурстарының өнімділігі мен ауданын (алаңын) климаттық
жағдайлар да көп шектеп, тарылтып отыр. ТМД-дағы 60%-тен көп ауыл
шаруашылығына пайдалы жер +5°С орташа жылдық температурадан төмен
аудандарда кездеседі, ал АҚШ-та - 10% қана. Жылына 700 мм. жауын-шашын
түсетін аймақтарға ТМД-ның 1% егістігі ғана кіреді, ал АҚШ-тың 60% егістігі
осы аймаққа жатады. Бұл факті былайша түсіндіріледі: ресурстарының ауыл
шаруашылығына пайдалы жердің және егістіктің үлес салмағы бұрынғы КСРО
территориясында орташа әлемдік деңгейден төмен (33%).
Ауыл шаруашылық аудандарда қолайлы агрофонмен жерді пайдалану
экологиялык баланстың шегіне жетті. Орташа есеппен алғанда ТМД
бойынша егістік барлық территорияның 10%-ін, ал жыртылатын жер ТМД,
Украина, Молдавия елдерінін еуропалық бөлігінің орталық аудандарында 50-80%-
ін құрайды. Еуропа мен АҚШ-та өңделетін (істелетін) топырақ барлық
алаңның 30-36%-інен аспайды.
Жер ресурстарын қолдануда қалыптасқан жағдай келешекте ауыл
шаруашылығына пайдалы жердің көлемін арттыруға мүмкіндік бермейді.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің өсімін алу үшін ендігі жерде, яғни бұдан былай
өзгермейтін пайдалы жер пайдаланылады.
ҚР Мемлекетгік жер комитеті бұрынғы Кеңес Одағы республикаларындағы
жан басына келетін ауыл шаруашылығына пайдалы жердің көлемі туралы мынадай
мәлімет келтірген (кесте).
1-кесте
Ауыл шаруашылығына пайдалы жердің көлемі, оның ішінде жан басына
келетін егістіктің көлемі
Елдер Ауыл шаруа- Көп жылғы Егістік
шылығына егістік
пайдалы
жер, га-мен
Қазақстан 14,18 2,26 2,25
Өзбекстан 1,58 0,26 0,24
Қырғыстан 2,26 0,36 0,34
Тәжікстан 1,00 0,21 0,19
Түркіменстан 12,32 0,36 0,34
Тұтастай
алғанда КСРО 2,20 0,84 0,81
бойынша, оның
ішінде
Ресей 1,60 0,95 0,94
Украина 0,83 0.70 0.68
Белоруссия 0,98 0,64 0,62
Кеңес Одағы планетадағы құрлықтың алтыдан бір бөлігін алғанына
қарамастан ауыл шаруашылыгына пайдалы жері - барлық ауыл шаруашылық
өндірісінің негізі - 1990 жылы (статистикалық баскарманың мәліметі бойынша)
600 млн га-дан сәл асып түсетін, яғни ел территориясының 27,3%-ін құрады,
оның ішінде 228 млн га-ды, яғни 10,2%-ін егістік құрады. Барлық ауыл
шаруашылығына пайдалы жердің шамамен 70%-і құрғак аудандарда, оның көп
бөлігі шектен тыс ылғалды аудандарда орналасқан, оның үштен екісі
топырақтың құнарлы қабатын жоятын әр түрлі эрозиялық процесстерге ұшыраған.
Соңғы 60-70 жылда орыс жазығындағы қара топырақ эрозияның және
дефляцияның нәтижесінде өз қарашірігінің үштен бірінен айырылып қалды, оның
құнарлы қабаты 10-15 см-ге кеміп кетті. Осыған орай, бұрынғы КСРО-дағы
егістіктің биологиялық өнімділігі, шамамен, АҚШ-қа қарағанда 2,4 есеге
кеміген.
Жер шарында жерді игеру қандай қарқынмен жүргізілді? Жердің ең
қарқынды жыртылған кезі (П.И.Полетаевтың мәліметі бойынша) 1940-1965 ж.ж.
Бұл кезеңдегі бүкіл әлемдегі өңделетін жер 830 млн га-дан 1,5 млн га-га
дейін артқан. Алғашқы он жылдықта бұл өсім 5%-ті құраса, соңғы жылдары -2%
қана.
1965 жылдан 1970 жылға дейін жыртылатын жер ауданы 28 млн га-ға дейін
кеміген және бұл көрсеткіш сол күйі өзгеріссіз қалды десе де болады.
Өнеркәсібі дамыган елдерге келетін болсақ, статистиканың көрсетуінше, ауыл
шаруашылығына тән жердің тұрақгы түрде кемуі байқалған. Мәселен, АҚШ-та жыл
сайын ауыл шаруашылық айналымынан 1 млн га жер колданыстан шығып отырады.
Бұл миллион жаңа жолдың, зауыттардың құрылысына, қалаларды салуға және т.б.
пайдаланылған. Жаңа территорияларды игерудің есебінен американдықтар жыл
сайын 0,5 млн га бойынша орнын толтырады, яғни таза залал оның қақ жарымын
(тең жартысын) құраған.
Мұндай жағдай басқа да елдерде кездеседі. Белгілі топырақ танушы
В.А.Ковдының мәліметі бойынша, жыл сайын әлемде ауыл шаруашылығына пайдалы
жердің 5-7 млн га пайдаланылмайды екен. Әрі жуық арада бұл қарқын
баяулайды, деп тұжырым жасауға ашқандай негіз жок. Керісінше, америкалық
сарапшылардың пікірінше, ол өсе түседі, 2010 жылы ауыл шаруашылығы үшін
пайдаланылатын жердің 650-700 млн га-ры айналымнан шығады, ягни
пайдаланылмайды деп болжам жасалған болатын.
Әлемдегі егістік жердің кемуіне адам ғана кінәлі емес, яғни егістік
ауданының кемуіне адамдар ғана себепші болып отырған жоқ, бұл арада
эрозияның да зияны орасан зор. Тек соңғы 100 жылда эрозияға ұшыраудан 20
млн км2 топырақ жарамсыз болып қалған, бұл барлық егістік алабының 28%-ін
құрайды. Егер осылай жалғаса беретін болса, онда тағаммен қамтамасыз етіп
отырған жердің көлемі қаншаға кемиді? Рас, ғылым тағамның басқа да көздерін
іздестіріп жатыр. Бірақ, сәтсіз. Мұхиттар мен теңіздердің болжанған жоғары
биологиялық өнімділігіне қарай келешекте құрлықтағы ауыл шаруашылық
өндірісін мұхит және теңізбен біріктіру көзделіп отыр. Дегенмен құрлықтың
биологиялық өнімділігі әлдеқайда жоғары. Келешекте халықтың тағам өнімдерін
қамтамасыз етілу проблемасы турасына айтатын болсақ, ғалымдардың пікірінше,
оны шешудің екі жолы бар.
1. Біріншісі (әлбетте, негізінен бүгінгі күнді қамтиды) мыналарды
ұйғарады: осы заманғы ауыл шаруашылық технологиясын жетілдіру;
өндірісті қарқындандыру; мәдени өсімдіктердің түсімділігін арттыру;
мелиорацияның, химияландырудың негізінде топырақты құнарландыру,
сондай-ақ жаңа территорияларды игеру.
2. Екінші жолы – келешекте ауыл шаруашылығына тән өсімдік өнімдерінің
өнеркәсіптік өндірісінің мүлдем жаңа биотехнологиясын жасауға
мүмкіндік беретін жасанды алаңды нұсқайды.Бақыланатын және реттелетін
жасанды ортада өсімдіктерді өсірудің процесін автоматтандырудың
жоғары деңгейін пайдалана отырып, ол табиғи ресурстарды қорғаудың
негізгі талаптарын қатаң сақтайтын шартты басшылыққа алып, мәдени
ауыл шаруашылық өсімдіктерін жыл бойы өндірудің қарқындылығын және
пайдалылығын қамтамасыз етуі керек.
Қазақстанның топырақ жамылғысы, Қазақстан Республикасы орман-
тоғай алқабын, жазық даласын, жартылай шөлді және шөлейт аймақтарын қоса
алғанда территория көлемі бойынша әлемде 9-шы орынды иеленеді (272,5 млн.
га). Еліміздегі топырақтың әр түрлі болуы (И.А.Гвоздецкий, В.И.Никол
бойынша) кең, зоналылығымен батыстан шығысқа дейін созылған климаттың
қуаңшылыққа ұшырау деңгейінің артуы территорияның әр қилы
бөліктеріндегі геологиялық-геоморфологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Қазақстан жазығындағы топырақтың аймақтық түрі бұрынғы КСРО-
ның Еуропалық бөлігіндегі біздікіне ұқсаас зоналық топырағынан біршама
айрықшаланады. Бұл айырмашылық негізінен мыналарда:
1. Батыс-Сібір жазығына жататын республиканын солтүстік
бөлігіндегі суайрықты кеңістік (водоразделыные пространства) жоғары
гидроморфологиялығымен сипатталады Сондықтан да ондағы топырақ
жамылғысының шектен тыс батпаққа айналуы мен кешенділік (әр түрлі
топырақтың ұсақ учаскелерінің заңды алмасуымен байланысты болатын ала-
құлалық (пестрота) байқалады, сонымен қатар өзен-көлді (сулы) аудандардағы
топырақ секілді жақсы сорғытылған жағдайда қалыптасқан. Зоналық кара
топырақ қарашірінді қабатының аз ғана қуатына, бұл қабаттың біркелкі емес
төменгі шекарасына және қарашірігінің жоғары мазмұнына ие.
2. Қазақстанның орташа ендік жолағында зоналық топырақ каштанды болып
келеді және климаттың құрғақтығымен әрі топырақ түзуші (қалыптастырушы)
жыныстың сортандануымен байланысты топырақ көп сортаңданған. Ұсақ шоқылы
өңірде лебіз дамыған және қуаты аз тығыз жынысты, ұсақ тас шоқылы топырақ
үстемдік етеді. Бұл орташа жолақтағы топырақ жамылғысын одан бетер әркелкі
әрі кешенді етеді.
3.Қазакстанның оңтүстігінде қуаңшылықтан және шектен тыс қуаңшылықтан
құба (бурый), сұр-кұба, тақыр түсті және сұр топырақ түзілген, батысынан
шығысына қарай топырактағы қарбонаттың біртіндеп кемуімен сипатталады (бұл
гидротермикалық режимнің ерекшеліктерімен және шығысында карбонатсыз
жыныстың болуымен түсіндіріледі).
4. Тұтастай алғанда оңтүстікте барлық ендік зонаны алып жатқан жазықтағы
топырақ жамылғысының қуаңшылық климатының және континенталдығының арқасында
бұл өңір үлкен кешенділігімен айрықшаланады. Сортаң (солонцы), сор
(солончаки), шұрай (солоди) және басқа да тұзды фунттық судың, аналық
жыныстың және территорияның даму тарихы әсерімен түзілген интробелдемдік
топырақ (интрозональные почвы) кең жайылған. Жауын-шашынның бұл өңірдегі
салыстырмалы түрде аз түсуіне қарай топырактың көп шайылмауы елеулі
нивелирлейтін ықпалға жол бермейді.
Батыс-Сібір жазығының орманды дала зонасына жататын елдің ең
солтүстігінде шалғынды-қара топырақ (әлсіз сорғытылған суайрықты
кеңістігінде), сұр орманды топырақ және сілтісіздендірілген қара топырақ
(выщелоченные черноземы) кеңінен тараған.
Бұл өңірде сортанды қара топырақ және шалғында-қара топырак та
ұшырасады. Оңтүстікке қарай кара топырақты далада сілтісіздендірілген қара
топырақ, әдеттегі жай және сонан соң оңтүстікке тән болып келетін топырақ
алмастырады. Солтүстік Қазақстанның қара топырақты даласында бөртпелі
топырақта өсетін шоқ қайың (березовые колки с осолоделыми почвами) және
ойпаңды шұраттар (солодями в западинах) көп ұшырасады.
Қарашірінді жай қара топырақ солтүстіктегі ылғалы бір қалыпты қара
топырақты дала зонасының белдемшесінде (қылқанды дала) кең тараған
әрі бұлар далалық бетегелі (ақ селеу) және әр түрлі өсімдіктердің әсерімен
түзілген. Қазақстанның ұсақ шоқылы беткейлері бойынша олар абсолюттік
биікке - 400 метрге дейін көтерілген. Олардың жоғары қабатындағы
қарашірінді 6-9% мөлшерінде болады. Топырақ элементтерге, әсіресе, қальций
мен магнийге бай. Жоғары қабатындағы реакция бейтарапты (нейтралды) болады,
ал төменгісінде - сілтілі (щелочная). Азоттың жалпы қоры шамамен 0,5%-ті,
фосфор 0,2%-ті құрайды. Жай қара топырақ толық жыртылатын алаңға кіретін
ең құнарлы топырақ болып табылады.
1.3 Су ресурстарын ұтымды пайдалану
Қазақстан Республикасы жер үсті өзен суы ресурстарының ҚР Мемлекеттік
су комитетінің мәліметі бойынша бір жылдағы сулылығы орта есеппен алғанда -
100,9 млрд м3. Оның 56,5%-і - Қазақстанның өз территориясында түзілсе,
44,4%-ін - Қазақстанмен шектесіп жатқан территориялардан келетін өзен суы
құрайды (ҚХР, Өзбекстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы және Ресей
Федерациясы).
Қазақстанның су ресурстары бұрынғы Кеңес Одағы ресурстарының 2,1% -
ын құрайды. Біздің еліміз сумен қамтамасыз етілу деңгейі бойынша бұрынғы
одақтас республикалардың ішінде соңғы орынды иеленіп отыр. Сумен қамтамасыз
етілудің үлесі шаршы шақырыммен алғанда 36,4 мың м³ - ке тең, ал жан басына
шакқанда жылына 6,0 мың м³ - ті құрайды.
Жер үсті су ресурстары территория бойынша біркелкі емес әрі жылдар
аралығында және жылдың ішінде ауытқып тұратындықтан республика облыстарының
сумен қамтамасыз етілуі біркелкі болған емес. Сумен ең көп камтамасыз
етілген облыс — Шығыс Қазақстан - 1 шаршы шақырымға 290 мың м3 - тан
келеді, ал сумен ең төмен қамтамасыз етілген Атырау, Қызылорда, әсіресе,
Маңғыстау облысында - 1 шаршы шақырымға 0,36 мың м3-тан келеді.
Алайда ағынды өзен ресурстарын халық шаруашылығы үшін толық пайдалану
мүмкін емес, өзендердің төменгі сағасынан (Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле,
Тобыл, Есіл) міндетті түрде жіберілетін (босатылатын) судың,
республикамыздан тыс өңірлерге ағып кететін өзен суының, су қоймаларда және
өзен арналарында ысырап болатын судың жиынтық мөлшері жылына шамамен 54,8
млрд м3-ты құрайды. Жердің үстінгі жағындағы пайдаланылатын өзен суы
ресурстарының бір жылдағы сулылығы орташа есеппен алғанда 45,9 млрд м³ -
мөлшерінде бағаланып отыр.
Ертіс, Тобыл және Есіл өзендерінің суын қорғау әрі олардың
пайдаланылуын реттеу Ресей Федерациясымен келісіліп орындалады. Бұл
бассейндегі кешенді пайдаланылатын орташа және ірі бөгендер (водохранилища)
гидроэнергия, ирригация, кемені жүздіру, балық шаруашылығы және т.б. үшін
қажет. Жыл сайын Бұқтырма және Шульба бөгендерінен Павлодар және Шығыс
Қазақстан облыстарының территориясындағы Ертіс өзенінің жайылмасын (пойма)
толтыру үшін ирригациялық (жерді сулаңдыратын) су жіберіледі. Жіберілген
судың мөлшері -2,5—5,0 км³. 1993 жылы 5,2 км3 су жіберіліп, жайылмадағы
354,5 мың гектар шабындық пен көлдетіп суарылатын жер суға толтырылды.
Сырдария өзені суының мол болуы нәтижесінде Арал теңізіне қүйылатын су
1989 жылы 4,3 км³-тен 1994 жылы 7,4 км³- ке дейін артты.
Сырдария өзеніндегі су ресурстарын пайдалану бойынша мемлекеттер
арасында келісімнің болғанына қарамастан 1993 - 1994 жылдардағы қыс
мерзімінде Қырғызстан және Өзбекстан республикалары электр энергиясын
өндіру мақсатында суды артық пайдаланды. Бұл Қызылорда облысының
территориясындағы аталмыш өзеннің төменгі сағасында жағымсыз салдарды
тудырды (елді мекендердің, халық шаруашылығы обьектілерінің су астында
қалуы, каналдар (арналар) мен суару жүйесінің бүлінуі). Оның үстіне,
Арнасай ойпатына қажетсіз жиналған судың мөлшері 2,5 км³ - ті құрады (1994
ж. шамамен - 10,0 км3).
Каспий - Жайық бассейіні су ресурстары мүлдем таусылған аймақты қамтиды,
бұл аймақтағы судың тапшылығы шамамен алғанда 6 км³ мөлшерінде болады.
Теңіз, Қарашығанақ және басқа да мұнай-газ химиялық кен орындарын игере
отырып, бұл аймақты қосымша көздерсіз, яғни Еділ-Жайық каналының
құрылысынсыз одан ары дамыту мүмкін емес.
Соңғы бес жыл ішінде Жайық өзеніндегі судың мол болуы нәтижесінде
адамдар мен ауыл шаруашылығы үлкен зиян шекті (нормадан 150% артық).
Соңғы жылдардың ішінде Шу өзенінен су жіберу (босату) есебінен Оңтүстік
Қазақстан облысындағы Созақ ауданын сумен қамтамасыз ету бойынша шара
жүзеге асырылды.
Балқаш көлі бассейнінің суы өз нормасының шегінде калды және Іле өзені
бойынша 18,4 км³ -ті құрады. Қапшағай бөгенінен жіберілген судың табиғи
тасқынмен ұштасуы (14,0 км3) Балқаш көлінің деңгейін 341,0 метр және одан
да көп метрге дейін сақтауға мүмкіндік берді.
Республикада тұтынылатын судың негізгі үлесін ауыл шаруашылық өндірісі
құрап отыр: жалпы мөлшердің 77-80%-ын құрайды. Суармалы жерге су ағызылатын
бас тоған 1985 жылы 23,4 км³-тен 1993 жылы 19,6 км3-ке дейін азайса,
суармалы жердің ауданы 123,0 гектарға кеміді, ал бір гектарға шаққанда
тұтынылатьш судың үлесі 1985 жылы гектарына 10354 м3-тен 1993 жылы
гектарына 9156 м3-ке дейін ауытқыды.
Коммуналдық-тұрмыстық қажеттілікті өтейтін бас тоғанның көлемі 1985 жылы
1,1 км3-тен 1998 жылы 1,49 км3-ке дейін өсті. Жан басына шығындалатын судың
үлесі соңғы бес жылда - 1989 жылы тәулігіне 210 литрден 1998 жылы тәулігіне
245 литрге дейін өсті.
Өнеркәсіптің қажетін өтейтін бас тоғанның көлемі 1998 жылы 6,4 км³ -ті
құрады, бұл көрсеткіш белгіленген лимиттен 0,87 км³ -ке кем. Экономика
жағдайының нашарлауынан, өндірістің құлдырауынан, республикамыздағы бүкіл
кәсіпорындар бойынша өнеркәсіп кажетіне тұтынылатын судың мөлшері 1986
жылмен салыстырғанда 1,2 км³ -ге кеміген. Әсіресе, түрлі-түсті металлургия,
химия және ауыр өнеркәсіптері кәсіпорындарының суды тұтынуы кеміген.
Сонымен бірге, көптеген кәсіпорындар бойынша өнім бірлігіне шығындалатын
таза судың үлесі айналыммен қайталанып (оборотно-повторно) пайдаланылатын
судың мөлшерін кемітудің есебінен жоғары болып тұр.
Соңғы жылдары айналыммен қайталанып пайдаланылатын судың мөлшері күрт
кеміп кетті.
Республикамыздың территориясында су айнасының ауданы 2 шаршы
шақырымнан да көп болатын шамамен 4 мың көл және су айнасының ауданы 100
шаршы шақырымнан асып түсетін 17 көл бар. Көлдердегі судың жалпы мөлшері -
190 млрд м³, оның 10%-ын суы тұщы көлдер құрайды. Тұщы көлдердің суы
негізінен сумен қамтамасыз етуде және мал суаруда пайдаланылады. Су қоры
елеулі ауытқуға ұшыраған бұл ұсақ су қоймаларының көп бөлігі жылдың құрғақ
немесе ылғалды (жауын-шашынды) болуына қарай кеміп немесе артып отырады.
Сол себепті де бұл көлдерге кепілдікті сумен қамтамасыз етудің көздері
ретінде сенімділікпен қарауға болмайды.
Республикамыздағы Геология және қазба байлықты қорғау министрлігінің
мәліметі бойынша 1995 жылы жер асты суының болжам жасалған пайдаланылатын
қоры жылына шамамен 41-42 млрд м³-ті құрайды, ал бекітілген, барлаған жер
асты суының қоры 17,3 млрд м3-ке тең. Алайда, пайдаланылып жүрген жер асты
суының мөлшері 2,6 млрд м ³-тен аспайды.
Республикамыз 55-56 млрд м3 табиғи алғашқы су ресурстарына ие, оның көп
бөлігін елімізбен шектес территориялардан ағып келетін су құрайды.
Мәселен, біздің жерімізге Қытай Халық Республикасының территориясынан
шамамен 24 км3 су ағып келеді, оның ішінде Іле өзені бойынша - 12 км³ және
судың қалған мөлшерін Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарының шекаралас
аудандарындағы су ресурстары құрайды. Елімізбен шектес жатқан ҚХР
территориясынан ағып келетін су Қазақстанның барлық су ресурстарының бестен
бір бөлігін құрайды. Сондықтан да Іле, Ертіс және басқа да өзендердің су
ресурстарын бірігіп пайдалану және қорғау мақсатында Қытай Халық
Реснубликасымен Мемлекеттік су органдары деңгейінде келіссөздер жүргізіліп
жатыр. Бүгінгі таңда екі ел арасындағы шекараны қиып ағатын Алматы
облысындағы Қорғас және Сүмбе өзендерінің су ресурстарын бөліп пайдалану
мәселесі бойынша жергілікті келісім бекітілді. Бұл келісім жергілікті су
шаруашылығы органдарының және екі мемлекеттің шекара өкілдерінің қатысуымен
бекітілді.
Қазақстан мен Ресей Федерациясы Үкіметтері трансшекаралық су
объектілерін бірігіп пайдалану және қорғау бойынша Қазақстан—Ресей
комиссиясын құрды.
Біздің республика Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, Еділ өзендерінің су
ресурстарын Ресеймен бірігіп пайдаланады. Бұл аталмыш өзендердің су
ресурстарын Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Ақмола, Солтүстік
Қазақстан, Қостанай, Ақтөбе. Батыс Қазақстан және Атырау облыстарында
пайдаланылады.
Комиссияның негізгі міндеттері - Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, Үлкен және
Кіші өзен, Еділ - негізгі трансшекаралық ағын су бойынша әр тараптъщ суды
тұтыну лимитін жыл сайын әзірлеп, бекіту олардағы бөгендердің жұмыс режимін
әзірлеу, экологиялық талаптарды және екі жақтың да мүдделерін
қанағаттандыра отырып, нақты қалыптасқан су шаруашылығындағы ахуалды
жағдайда суды бөлуді басқару.[16]
Бұл принциптер Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан және
Өзбекстан республикалары арасындағы 1992 жылдың 18 ақпанында Алматы
қаласында осы мемлекеттердің Үкіметтері атынан қол қойылған Мемлекеттер
аралық көздердің су ресурстарын пайдалануды және қорғауды бірігіп басқару
саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді бекітуде ескерілді. Амудария
мен Сырдария, Шу және Талас өзен бассейндеріндегі су ресурстарын бірлесіп
пайдалану мәселесін қарастыратын су шаруашылығын мемлекет аралық үйлестіру
комиссиясы (СМҮК) құрылды.
СМҮК атқарған жұмыстың тәжірибесі көрсеткендей, комиссия дер уақытында
құрылды, өйткені Арал дағдарысын жеңу қажеттілігі бассейндерде бірыңғай су
шаруашылығының саясатын жүзеге асыруды керек етеді. СМҮК пен оның
құрылымдық бөлімшелері құрылған уақыттан бері жинақталған тәжірибе -
сұлылығы әр түрлі болатын жылдары, әсіресе, су азайғанда экономика
салаларын ұдайы сумен қамтамасыз етудің және шиеленіскен жағдайларды
шешудің сенімді негізі.
Мемлекеттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Табиғат ресурстарын пайдалану принциптері 6
1.1 Минералдық ресурстарды пайдалану принциптері 6
1.2 Жер ресурстарын пайдалану 9
1.3 Су ресурстарын ұтымды пайдалану 16
2 Табиғат ресурстарына экономикалық тұрғыдан баға беру 23
2.1 Минералдық ресурстардың экономикалық тұрғыдан бағалануы 23
2.2. Кен орындарын экономикалық тұрғыдан бағалау әдістері 25
2.3. Жер ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалаудың әдістері 31
3 Территорияның табиғи ресурстық потенциалы 41
3.1 Территорияның табиғат жағдайы мен табиғат ресурстары 41
3.2 Аймақтық - өндірістік кешеннің тиімділігі арқылы бағалау 48
3.3 Жер ресурстарын бағалаудың ландшафтық – экологиялық тәсілі 52
Қорытынды 59
Қолданылған әдебиеттер: 62
Қосымша мәліметтер: 64
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі: Адамзат қоғамы дамуының барлық кезеңдерінде
табиғи ресурстар оның әлеуметтік - экономикалық прогресінің маңызды алғы
шарты болып табылады. Табиғатты пайдалану процесінде табиғи ресурстарды
ғылыми негізде шаруашылық тұрғысынан бағалаудың маңызды мәні бар. Оның
құрамдас элементтері табиғи ресурстарды барлау, анықтап ашу, инвентарлау,
сондай-ақ мөлшері мен сапасы тұрғысынан бағалау болып табылады. Табиғи
байлықтарды мұқият есепке алмайынша , өміріміздің барлық салаларында
олардың тұтынылуын бақылаудың мінсіз қалыптасқан жүйесі болмайынша және бұл
ресурстарды барынша үнемдемейінше алдыңғы мемлекеттер қатарында болу
қиындыққа соқтыруы мүмкін. Сондықтан-да зерттеу тақырыбында табиғат
ресурстарын тиімді пайдаланудың маңыздылығына ерекше көңіл бөлінеді. Табиғи
ресурстардың материктер мен мемлекеттерде орналасуы бүгінгі таңда нарық
экономикасының бүкіл қызметкерлерінің назарын аударуда. Өйткені,
халықаралық бизнес қазіргі әлемдік ортадағы іскер адамдар, менеджерлер,
инвесторлар және олардың компаниялары қоғамдық пәндердің соның ішінде,
экономика, география,тарих, саясаттану, заң және антропология салаларында
білімі болуын талап етеді.
Мәселенің өңделуі: Ең бастысы минералды ресурстарға, жер,су
ресурстарының пайдалану принциптеріне басты назар аударылады.Олардың
пайдалануына экономикалық тұрғыдан баға беріледі. Экономика облысындағы
білімі олар үшін оның компаниясының, өз елінің және шетелдің экономикасына
ықпалын, олар жүргізген экономикалық саясаттың, өз табысын анықтайтын
аналитикалық құрал болып табылады.Сонымен бірге, экономикалық теория
халықтар не үшін тауар айырбастайды,бір екінші елге халықтар не үшін
араласуда, не үшін бір елдің валютасы белгілі бір елдің пропорцияда екінші
елде бар деген сұрақтарды түсіндіруге мүмкіндік береді.Сонымен қатар
географияны білген өте маңызды, себебі ол іскер адамдарға басты және екінші
ресурстарды сандық және сапалық орналастыру, олардың эксплуатацияға
жататындығын анықтауға көмектеседі.Ресустардың әркелкі орналасуы
өнеркәсіптің түрлі тауарларының айналуына және олар қызмет етіп жатқан
елдегі тиімді жерлерде тиімді қызмет көрсетуіне мүмкіндік туғызады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Еліміздегі табиғат ресурстарының пайдалану
бағыты, ұтымды және ұтымсыз пайдалану себептерінен ресурстардың азаюы. Оны
экономикалық тұрғыдан бағалануы.Әлемдік экономикалық ортада қызмет істейтін
іскер адамдар өз компаниясының шегіндегі географияны, яғни бұл елдің табиғи
ресурстарының орналасуы, оның экономикасын, өнеркәсіп объектілерінің пайда
болу тарихы мен дамуын білуі қажет(1).
Зерттеу жұмысының міндеті: Табиғи - ресурстық потенциалға байланысты
ұғымдардың анықтамасын білумен бірге, олардың мазмұны мен өзара байланысын
білу қажет.Табиғи ресурстар адам тіршілігінің табиғи жағдайларының барлық
жиынтығының бір бөлігін құрайды, қоғамдық өндіріс үрдісінде қоғамның
материалдық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданылатын
оның табиғи ортасының маңызды компоненттері.
Зерттеу жұмысының нысаны: Табиғи ресурстардың негізгі түрлері – күн
энергиясы, жердің ішкі жылуы, су, жер, минералды, өсімдік(орман), жануарлар
әлемінің ресурстары.
Ресурстар бүгінде үлкен көлемде қолданылуда, сондықтанда адамзатты
табиғи ресурстармен қамтамасыз ету әлемдегі басты мәселелердің бірі.
Ресурстардың кейбір түрі мысалы минералдық ресурстарды тек қана бір рет
қолданамыз. Ресурстың бұндай түрі сарқылатын немесе қайтып қалпына
келмейтін ресурс деп аталады. Олардың қоры жерде қайта толықпайды.
Біріншіден, олардың миллиондаған жылдар бойы қалыптасуына жағдай жоқ болса,
екіншіден, пайдалы қазбалардың қалыптасу жылдамдығы адам тұтынуынан баяу
болып келеді. Минералды ресурстар қайтып қалпына келмейтін ресурстарға
жатады.Олардың қалыптасу темпі оларды жер қойнауынан қазып алудан баяу
жүреді.Сондықтанда, адамзаттың болашақ тарихына қайтып қалпына келмейтін
ресурстарды тиімді пайдалану құралы мен тәсілі, сонымен бірге шикізатты
қайта өңдеу тәсілін енгізу қажет.
Тәрбиелік құндылығы: Минералды ресурстардың маңыздылығын олардың
алуантүрлілігі және күнделікті өмірде көп қолданылуынан – ақ байқауға
болады. Кейбір минералдар адам өмірі мен денсаулығына ауа мен судай қажет.
Пайдалы қазбаларды қазып алу кезіндегі шығынның мөлшерін азайту шараларын
қолдану қажет. Пайдалы қазбаларды өңдейтін орындарға тасымалдау процесінде
де оларды шығынсыз сақтау қажет экономикалық тұрақтылығы, оның тұрақты
дамуы үшін табиғи ресурстарды тиімді әрі кешенді пайдаланудың ғылыми негізі
қажет.
Экономикалық ресурстар материалдық, еңбек және қаржылық ресурстар болып
бөлінеді.
Материалдық ресурстар өз кезегінде қоғам қазіргі уақытта тұтынып
жатқан өнеркәсіп табысы мен тұтыну құралдарынан тұрады. Олар өнекәсіп,
импорт және басқада кіріс қорларынан тұрады. Оларды ұлғайтудың басты көзі
қоғамдық өнеркәсіптің үздіксіз өсуі болып табылады. Ресурстарды кешенді
өңдеу мәселесінің идеясы – бұл экономикалық потенциал тұтқасын құраушы
өнеркәсіп ресурстарын көбейту, пайдалану мәселесін шешудегі өзара
байланысты бір қадам болып табылады.
Еңбек ресурстары еңбекке қабілетті жастағы халықтың саны (мүгедектер
мен еңбекке жарамсыз тұлғаларды қоспағанда), сонымен бірге бұл жастан өтіп
кеткен бірақ жұмыс істеп жатқан тұлғалармен анықталады. Жеке ресурстар саны
мен олардың шаруашылық әрекеттерде қолданылуы еңбек балансында беріледі.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен және
негізгі үш тараудан тұрады. Кіріспе бөлімде табиғат ресурстарының ұғымына
түсінік беріле отырып табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен экономикалық
маңызына көп мән берілген. Бірінші тарауда табиғат ресурстарын; минералды
ресурстар, жер ресурстары, су ресурстарының пайдалану әдістері қамтылса,
екінші тарауда осы ресурстарға экономикалық тұрғыдан баға беріледі. Үшінші
тарауда территорияның табиғи ресурстық потенциалына ғылыми тұрғыдан талдау
жасалынған.
1 Табиғат ресурстарын пайдалану принциптері
1.1 Минералдық ресурстарды пайдалану принциптері
Біздің республикамызда минералдық ресурстарды қорғау және оны орынды
пайдаланудың келесі шарттарын орындаумен қорытындыланады:
1) табиғаттағы барлық ресурстардың түрлері мамлекет меншігінде,
сондай-ақ оларды болашақ ұрпақ үшін жер қойнауының байлығын сақтап,
пайдалануды кешенді және жоспарлы түрде орындайды;
2) қоғамдық қажетті шығындардың ең азымен халық шаруашылығын
минералдық шикізаттармен қамтамасыз етуді жүзеге асыру, тау-кен өнеркәсіп
өндірісінің қоршаған ортаға келтіретін зиянды әсерінің деңгейін төмендету
үшін қалдықсыз және қалдығы аз үдемелі технологияны енгізу.
Қазіргі таңда Қазақстанда жер қойнауын пайдалану мәселесі ҚР
Президентінің Жарлығымен 1996 ж. қаңтарындағы Жер қойнауын пайдалану
туралы қолданысқа енген күші бар заңмен реттеледі. Осы жарлыққа және
республика Конституциясына сәйкес барлық жер қойнауы және оның пайдалы
қазбалары мемлекеттің меншігінде болады.
Еліміздің үкіметі келесі функцияларды орындайды:
- мемлекеттік жер қойнауының қорын басқаруды ұйымдастырады;
- жер қойнауын пайдалану тәртібін белгілейді;
- мемлекеттік қажеттілікті қанағаттандыруға арнналған стратегиялық
және тапшы минералдық шикізат түрлерінің учаскелерін анықтайды, ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету ісінде жер қойнауын пайдалануды шектейді,
қоршаған табиғат ортасының шырышы бұзылмай сақталуын және халықтың
қауіпсіздігін белгілейді. Болашақ ұрпақтың мүдесіне сай қор сақтау үшін
консервация жасайды;
- кен өндіруші өнеркәсіп саласында қызметін жүзеге асырушылардың
жер қойнауын пайдаланушылар үшін салықтар мен төлемдердің төлену тәртібін
белгілейді;
- лицензиямен жасалған өзара шарттың тәртібін анықтайды;
- өзара шарттар мен т.б. лицензиялардың шарттарын орындау мен
оның сақталуына бақылау жасайды, сонымен қатар жер қойнауын пайдалануға
құқықтық лицензияны беруде жүзеге асырады.
Өзара шартты жасағанда және оның жұмыстарын жүргізгенде келесі
терминология пайдаланылады:
- мемлекеттік геологиялық жер қойнауын зерттеу- жер қойнауы
жағдайының мониторингісімен байланысты жұмыстар (операциялар), республика
аумағының барлық бөлігін түгелдей, учаскелердің геологиялық құрылымын
зерттеу жер қойнауын пайдаланудың ақпараттық негізін құрайтын мемлекеттік
геологиялық картаны жасайды, пайдалы қазбалардың болашақтағы бар көлемін
анықтап белгілейді;
- өндіру-технологиялық барлық операцияларды қосқанда минералдық
шикізаттарды өңдеу күйіне дейін жеткізу, мемлекет меншігішдегі техногенді
жерлерден түзіліп құрылған минералды жер қойнауынан пайдалы қазба түрінде
жер бетіне шығару мен байланысты жұмыстар;
- құзыретті орган өзара шарттардың жасалуы және оның
орындалуымен тікелей байланысты құқығы табысталған атқарушы орган;
- өзара шарт- жер қойнауын байдалану бойынша құзырлы
органдардың өткізген операциялары мен жер қойнауын пайдаланушылар
(мердігер) арасындағы шарт;
- лицензия - өзара шарт аумағының шеңберінде белгіленген
мерзімге жер қойнауын пайдалану бойынша операция жүргізуге құқық беретін
лицензиялық органның (беретін) рұқсаты;
- минерал шикізаты – құрамында пайдалы қазбалары бар жер бетіне
шығарылған кен жынысы тау жынысы, руда шикізаты мен т.б.;
- үлгілі өзара шарт – Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекіткен өнегелі шарт, кейбір шарттың жекелеген түрінің ерекшеліктері
көрінетін немесе жер қойнауын пайдалану бойынша жүргізілген жекелеген
операцияның ерекшеліктері мен өзара шарт жасағанда үлгі ретінде
пайдаланылады;
- жер қойнауын пайдаланушы (мердігер) – жер қойнауын пайдалану
бойынша операцияны жүзеге асыруға құқық алушы халықаралық ұйым және
мемлекет, заңды тұлға немесе азамат;
- жер қойнауы – топырақ қабатынан төмен орналасқан жер қыртысы,
ал оның жоқ кезінде – жер бетінен төменде, тереңге дейін жайылып жатқан су
нормаларының табаны (түбі), үдемелі ғылыми техниканы есепке ала отырып, жер
қойнауын пайдалану бойынша операциялар жасау үшін қол жеткізу;
- жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар – жер қойнауын
мемтекеттік, геологиялық тұрғыдан зерттеуге жататын жұмыстар, барлау мен
өндіру, емдік балшық, жерасты суларын төгіндісі үшін жер қойнауын барлау,
сонымен қатар өндіруге байланысты емес құрылыс бойынша жұмыстар мен жер
асты ғимаратын пайдалану;
- пайдалы қазбалар – материалдық өндірісте пайдалануға жарайтын
газ тәрізді немесе сұйық, қатты күйде жер қойнауында сақталатын табиғи
минералдық заттектер;
- жұмыс бағдарламасы – жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар
жүргізу үшін дайындалғын жоспардың барлық түрі, мемлекеттік геологиялық жер
қойнауын зерттеу, барлау мен өндіру бойынша жоспарларды да қосқанда;
- барлау – пайдалы қазбалар орындарын іздеу және оны бағалауға
байланысты жұмыстар (операциялар);
- өндіруге байланысты емес жер асты ғымаратының құрылысы және
оны пайдалану – құрылыс бойынша және жер асты ғимаратын жалпы шаруашылық
үшін пайдалануды белгілеу, сонымен қатар радиоактив қалдықтарын көму,
зиянды закеттер мен ағын суларға байланысты жұмыстар;
- техногенді минералдық түзілуі – металургиялық байыту
фабрикасының тау – кен қалдықтары мен пайдалы қазбалары бар өндірістің
басқа түрлері (шлактар, үйінділер т.б.).
Жер қойнауын пайдалану құқығы келесі операцияны жүргізу үшін беріледі:
1) жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу;
2) барлау;
3) өндіру;
4) өндіруге қатысы жоқ жер асты ғимараттарын пайдалану және оның
құрылысы;
Жерді пайдалану құқығы тұрақты немесе уақытша, басыбайлы немесе
шеттету болып, тегін немесе орны толтырып берілуі мүмкін.
Жер қойнауын тегін және тұрақты пайдалану құқығы жалпы таралған
пайдалы қазбаларды жер учаскелерінде өзінің меншік қажеттілігі үшін
өндіруді жүзеге асырғанда, жер қойнауын пайдаланушының жеке меншік құқығына
жататын немесе тұрақты жер пайдалануға жататын кезде іске асырады.[13]
Жер қойнауын пайдалану бойынша қалған барлық операцияларды түрлері жер
қойнауын уақытша және орнын толтыру негізінде жүзеге асады.
Ұлттық жер қойнауын пайдаланушылар – Қазақстан Республикасының
азаматтары мен қазақстандық заңды тұлғалар.
Шетелдік жер қойнауын пайдаланушылар – шетел азаматтары, шетелдік
заңды тұлғалар, шетел мемлекеттері, халықаралық ұйымдар.
Жер қойнауын тұрақты пайдаланушылар – жер қойнауын пайдалану құқығы
шексіз сипаттағы тұлғалар.
Жер қойнауын уақытша пайдаланушылар – жер қойнауын пайдалану құқығы
шектеулі мерзімге белгіленген тұлғалар.
Жер қойнауын пайдалану құқығы берілетіндер:
- өндіруге байланысты жоқ жер асты ғимаратын пайдалануға жіне
оның құрылғысына, барлауға, өзара шарт пен лицензия негізінде атқарылады;
- жалпы таралған пайдалы қазбаларды коммерциялық мақсатта
өндіру облыстық атқару органдары берген лицензия негізінде атқарылады;
- жер қойнауын геологиялық мемлекеттік тұрғыда зерттеу ісі
ведомствоға қарайтын ұйымдарға бағытталған немесе өзара шарт, жер қойнауын
қорғау мен пайдалану бойынша өкілетті органның әкімшілік актісі негізінде
атқарылады;
- жалпы таралған пайдалы қазбаларды және жер асты суларын
меншік қажеттігі үшін өндіру бір мезгілде жер учаскесін берумен , оның
астында жатқан жалпы таралған пайдалы қазбалар мен жер асты суларын жеке
меншікке жер пайдалануға берумен атқарылады;
- жер учаскесін уақытша пайдалануға берген кезде жалпы таралған
пайдалы қазбалар мен жер асты суларын меншік қажетіне пайдалану шарты
уақытша жер пайдалану туралы шартта ескертілуі мүмкін:
Барлау немесе өндіру үшін лицензия құқығы қағида бойынша конкурс
негізінде инвестициялық бағдарламаға беріледі.
Жалпы таралған пайдалы қазбаларды коммерциялық мақсатқа өндіруді
қоспағанда, барлау мен өндіруге лицензияны беруді облыстық атқарушы
органдар атқарады.
Барлауға арналған лицензия алты жыл мерзімге беріледі. Өзара шарт пен
лицензияда көрсетілгендей өзге міндеттемелерді және бағдарламалық
жұмыстарды орындаған жағдайда лицензия алушының оның мерзімін ұзартуға
құқығы бар. Барлауға берілген лицензияның әрбір кезеңінің ұзақтығын екі
жылға дейінгі мерзім күші екі рет ұзартылуы мүмкін.
Өндіруге берілген лицензияның мерзім кезеңі – 25 жылға дейін болады.
Лицензияның күші мына жағдайда тоқтатылады:
1) лицензияда көрсетілген мерзімнің өтуі бойынша;
2) лицензиялық орган қайтарып алғанда;
3) жер қойнауын пайдаланушының шартты орындамаған кезінде шығатын
лицензиядан өзара шарттың үзілуі жағдайында немесе шартты жарамсыз
деп танығанда;
4) заңды тұлғаның таратылуы кезінде.
Берілген лицензияны лицензиялық органның келесі жағдайда қайтарып
алуға құқығы бар:
1) лицензияның күшін тоқтату туралы қабылданған шешім тудырған
немесе оларды болдырмау үшін жеткілікті уақытта жоймаған себепте, лицензия
алушы себепті жоюдан бас тартқанда;
2) орынды себептер тудырған немесе жер қойнауын пайдаланушының
кінәсінен болмаған басқа жағдайларда, өзара шарт жасалған мерзім жөніндегі
лицензия шартын бұзғанда.
Лицензия органына біле тұра қате ақпарат беріп, соның ықпалымен сол
тұлғаға лицензия беруге шешім шығарған фактілері сот арқылы анықталғанда,
лицензия жарамсыз деп танылады.
1997 ж. қыркүйегіндегі жағдай бойынша 950 лицензия берілген, соның
ішінде қатты пайдалы қазбаларға – 733, мұнайға – 170, суға – 47. Лицензия
шетелдік өнімдерге беріледі. Сол кезде 46 өзара шарт жасалған болатын.
1.2 Жер ресурстарын пайдалану
Жерді пайдаланудың функциялық ерекшелігі оның табиғи ресурстардың
арасындағы орнын анықтап береді. Ол қоғам мүшелерінің әл-ауқатының
бастапқы материалдық негізі, адамдарды қоңыстандырудың және өндірістік
күштерді орналастырудың кеңестік базисі әрі барлық экономикалық
факторының еңбек, материалдық - техникалық және табиғи ұдайы
өндірістік процестердің қалыпты жүзеге асуының болып табылады. Тарих
В.Петти формуласының дұрыс көрсетті, оның ойынша: Еңбек - заттай
байлықтың атасы, ал жер - анасы.
Құрал ретінде жер өндірісінің, әсіресе, өндірістің жасалған құралымен
салыстырып қарағанда өзіндік еркін болады.
Біріншіден, жер - табиғаттың өнімі, сондықтан да бастапқы жағдайда
оның құны болмайды, өйткені оны жасайтын адам еңбегіне жұмсалатын шығын
жоқ. Өндірістің басқа құралдары адам еңбегімен жасалатындықтан, олардың
құны болады.
Екіншіден, өндірістің қолдан жасалған құралы физикалық тозуына карай
ұдайы өндірілуі мүмкін. Жердің топырақ жамылғысы да жаңғыртылатын табиги
ресурс болып табылады, алайда табиғи жолмен қалпына келтіру үшін жүздеген
жыл қажет. Бұл мынаны білдіреді: келешекте бүлінген қабаттары
қарқынды шаруашылық қызметке жарамсыз болады.
2,5 см қалындықтағы топырақ кабатының калпына 300 - 1000 жыл кереқ,
ал 18 см егістік қабатының қалпыны үшін 2-7 мың жыл қажет болады екен. Бұл
жерді және жаңғырықтылмайтын табиғи ресурстарды қолдануды жоспарлауда
тәсілдемелердің салыстырмалылығына себепкср болады. Жерді дұрыс пайдалану,
үнемдеу және оны қоргау оның биологиялық әлеуеті мен өнімділігін бұрынғы
қалпында ұстауға да мүмкіндік беріп қана қоймай, оны айтарлықтай тыңайтады
да.
Жер ресурстары. Біздің планетамыздың беті - 510 млн км2 (51 000 млн
га). Оның көп бөлігі - 361 млн км2 (36 100 млн га), яғни 71%-ін су алып
жатыр; құрлыққа тиесілісі - 149 млн км ( 14 900 млн га). Бұл территорияның
4 060 млн га (28%-ін), орман алып жатыр, шалғын мен жайылым - 2 600 млн га
(17%). Өңделетін жер (егістік) - 1 450 млн га (10%). Жер категориясы
бойынша жер ресурстарының бөлінуі диаграммада бейнеленген
Бұрынғы КСРО территориясы – 22,3 млн км2 (2 230 млн га); Қазақстанның
территориясы – 2,72 млн км2 (272 млн га).Ауыл шаруашашылығы жарамды жердің
үлес салмағы елдер бойынша: ТМД – 27%, АҚШ – 53%, Кнада – 7%, Бразилия –
28%, Аргентина – 65%, Қытай – 40%, Жапония – 6%, Үндістан – 60%, ГФР – 50%,
Франция – 63%. Бұл айырмашылық олардың (әртүрлі елдердің) табиғи климаттық
жағдайларымен түсіндіріледі (суық немесе жылы климат, шөл, таулы және
т.б.)Ауыл шаруашылығына пайдалы жердің динамикасына толып жатқан процестер
өз әсерін тигізеді: ғылыми – техникалық процестің шапшаң қарқыны,
урбанизацияның өсуі, қолайсыз табиғи факторлар, жаңа территорияларды
игеру, аграрлық жер құрылымының өзгеруі және т.б. Өнеркәсіптердің,
инфрақұрылымның және қалалардың дамуы пайдалы жердің
кәсіпорындардың, су электр станцияларының, кең өнеркәсіптері
объектілерінің, көлік коммуникациясының, тұрғын үй массивтерінің және т.б.
иеленуіне алып келді. Сонымен бірге жердің көп бөлігінің су және жел
эрозиясына ұшырауы шаң бұрқасынның, сай-салалардың, қуаңшылықтың пайда
болуы сортандануы, батпаққа айналуы жер ресурстарыны және олардың
құнарлылығынан айырылуына әкеп соқтырады.
Жер жағдайының нашарлауы ауыл шаруашылық жұмыстарының қаркынын ұдайы
арттыруға, жерге салынатын күрт өсіруге ықпал етіп отыр. Ауыл
шаруашылығында машиналарды, тыңайтқыштар мен улы химикаттарды пайдалану
күннен-күнге артып келеді, оның үстіне аграрлық техниканың күрделі құрылымы
да жер жағдайын қиындатады. Осылардың салдарынан жерге шектен тыс салмақ
түсіп отыр.
Көптеген дамыған елдерде ауыл шаруашылығына жарамды жердің көлемі
тарылып барады. Мәселен, АҚШ-та пайдалы жердің көлемі 1960 жылы 540
млн га-дан 1990 жылы 492 га-ға дейін, ал Жапонияда 7-ден 5,6 млн га-
ға дейін, Францияда 39-дан 35 млн га-ға дейін, ГФР-да 14-тен 12 млн га-
ға дейін. Италияда 22-ден 20 млн га-ға дейін кеміген. Халық өсімінде бұл
өнеркәсіптердің, көліктің, қалалардың өсу есебінен жердің орташа
қамтамасыз етілу деңгейінің төмендеуі әкеледі. Бүгінгі таңда халықтың
жан басына орташа есеппен 0,28 га егістік жерден келеді екен. Жекелеген
елдер бойынша: жан басына шаққанда ТМД-да - 0,81, АҚШ-та 0,63, Қытайда -
0,16, ГФР-да - 0,15, Ұлыбританияда - 0,13, Жапонияда – 0,04 га-дан келеді
екен.
Әлемде қосымша пайдалануға болатын алаңдар бар олардың сапасы төмен,
өйткені ауыл шаруашылығына шырайлы алаңдар бос емес әрі бұл алаңдардың
көлемін кеңейтудің мүмкіндіктері шектеулі.
Ауыл шаруашылығына жарамды жердің жетіспеушілігін оны (жерді)
карқынды пайдалануымен, оның өнімділігін арттыру арқылы бұл олқылықтың
орнын толтыруға болады. 1987 жылы дәнді және дәнді-бұршақты дақылдың
өнімділігі АҚШ-та 47 гац-ді, дамыған еуропалық елдер мен Жапонияда 50-60
гац-ді, Шығыс Еуропа елдерінде 40-50 гац-ді, Қытайда – 39, Аргентинада -
22, Бразилияда - 16, Үндістанда - 13, ал КСРО-да 18 гац-ді құрады
(Т.С.Хачатуровтың келтірген мәліметі бойынша алынып отыр).
Тұтастай алғанда әлемде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру
өсіп келеді. Мәселен, 1950 жылы дәнді және дәнді-бұршақты дақылдан
700 млн теңге, ал 1987 жылы 1843 млн тенге жиналды. Индонезия, Тайланд,
Бангладеш, Филиппин, Мексика секілді елдердегі Жасыл революцияның
нәтижесінде астық, күріш жиын-теріні көп артқан. Бұл елдерде
ауыл шаруашылығын, селекцияны (іріктелім) және түсімділікті үйіп-төгіп
беретін тыңайтқыштарды қолдануды, топырақты құнарландыру мәдениетін
арттыруды қарқындандыру жөніндегі, сондай-ақ тракторларды және басқа да
машиналарды пайдалану
бойынша шаралар қабылданды (сұр революция). Ауыл шаруашылығын
қарқындандыру көп шығынды қажет етеді. Тағамның құнарлылығына қол жеткізу
үшін өндіріске шамамен 10 ккал жұмсау керек, тыңайтқыштар, ауыл
шаруашылық машиналары қажет және олар жұмыс істеуі тиіс, мелиорацияны
(топырақты күтіп-баптау шараларының жиынтығы) және т.б. орындау керек.
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылық ғылымы мен техникасы топырақтың
құнарлылығын қаз-қалпында сақтайтын, тіпті оны арттыратын мүмкіндіктерге
ие. ГФР, Франция елдерінің ауыл шаруашылық өндірісінің жағдайына жоғары
баға беруге болады: екі ел астық бойынша да, жүзім бойынша да, өндірістік
мүмкіндіктерді толық пайдаланады, бұл елдердегі топырак құнарлылығын
жоғалтпаған.
Дамыған елдерде ауыл шараушылығын химияландыру, минералдық
тыңайтқыштардың барлық түрі, пестицидтер, гербицидтер және т.б. кеңінен
қолданылады. 1 га егістікке Франция 300 кг-нан Нидерландияда 800 кг-ға
дейін, Жапония шамамен 400 кг-ға дейін, АҚШ-та 110 кг-ға дейін, Канадада 56
кг-ға дейін тыңайтқыш қолданылады. Дегенмен мазмұны пайдалы заттармен
байытылса да химиялық тыңайтқыштардың көмігімен өсірілген ауыл шаруашылық
өнімдерінің сапасын көптеген тұтынушылардың көңілдері толмайтынын айта кету
керек. Көптеген жағдайларда тұтынушы бағасы қымбат болса да сапасы жоғары,
химиялық тыңайткыштарынсыз өсірілген экологиялық шаруашылық өнімдерін
артық көреді.
Ауыл шаруашылық өндірісінің көлемі бойынша АҚШ алдыңғы орында тұр.
Бұған елдің қолайлы табиғи жайылымы байтақ жазық даласы, оңтүстіктен
субтропикалыққа біркелкі климаты, ылғалдың жеткіліктілігі өз әсерін
тигізеді.
Жерді өндеудің әдістерін жақсарту, механикаландандыру еңбек
өнімділігін арттырады. АҚШ-тағы ауыл шаруашылық жұмыспен қамтылудың
бір орнына 100 л.с. кетеді екен. Еңбек өнімділігі артқан сайын ауыл
шаруашылығында жұмыспен қамтылғандардың саны кеміген (қазіргі таңда
3,1 млн адам немесе жалпы жұмыспен қамтылғандар санында 1,7%). Суармалы
жердің көлемі артқан - 1940 жылмен салыстырғанда ол үшін есеге өскен. Бұл
суармалы жер 14-ке дейін түсім береді. Алайда егістікті суару әрдайым
дұрыс жүргізіле бермейді, бұл өз кезегінде топырақ жамылғысының
шайылып кетуіне, нәрлі элементтердің жоғалуына, жердің сортаңдануына әкеп
соқтырады. Байлығы аз ұсақ фермерлердің жерінде жерді оңдеудің
жетілдірілмеген әдістері жиі қолданылады, ал бұл өз кезегінде жердің
эрозияға ұшырауына, бүлінуіне, құнарсыздануына әкеп соқтырады. Алайда аса
ірі фермаларда қолданылатын осы заманғы техника да топырақтың сапасын жиі
бұзады.
Салмағы ауыр тракторлар топырақты жаншып (тығыздығын арттырады), оның
құнарлылығын кемітеді. Су шайып кететіндіктен минералдық тыңайтқыштардың
бір бөлігі өсімдіктерге сіңбей қалады десе де болады. Гербицидтер мен
педицидтер суды ластап, ұсак жәндіктердің қырылуына себепші болып отыр.
Африка, Азия және Оңтүстік Америка құрлығының елдеріндегі ауыл
шаруашылық саласында үлкен кемшіліктер бар. Осы күнге дейін олар ағаштың
шіріген қалдықтарын немесе олардың күлін тыңайтқыш ретінде
пайдаланатындықтан, жайқалып өсіп тұрған ағаштарды отау немесе оларды өртеу
секілді жыртқыштық әдістерді қолданып келеді.
Бұл қоршаған ортаға үлкен зиян
шектіреді.
Орман-тоғайларда
топырақтың қабаты жұқа болады, ал ондағы ағаштар оталатын болса, топырақ
тропикалық нөсерден шайылып, шөлге айналады. Мал
шаруашылығында да кемшіліктер орын алган. Ең үлкен кемшілік қайылымның мал
тұяғының астында тапталуына жол бере отырып, шектен тыс жаю. Мұның
барлығы ауыл шаруашылығын интенсивті жүргізудің нәтижесінде пайда болып
отыр. Соңғы 100 жылда әлемдегі ауыл шаруашылығына пайдалы жердің шамамен
27%-і жарамсыз болып қалған, оның ішінде пайдалы жердің көбісі таусылудан
(истощения) жарамсыз болды. Әрине, топырақ қалпына келтірілетін ресурс.
Сөйтсе де, қарашіріктің (гумус) қабаты жұқа болғандыктан оның қалпыпа келуі
өте баяу болады әрі көп шығынды қажет етеді.
Жер ресурстарының өнімділігі мен ауданын (алаңын) климаттық
жағдайлар да көп шектеп, тарылтып отыр. ТМД-дағы 60%-тен көп ауыл
шаруашылығына пайдалы жер +5°С орташа жылдық температурадан төмен
аудандарда кездеседі, ал АҚШ-та - 10% қана. Жылына 700 мм. жауын-шашын
түсетін аймақтарға ТМД-ның 1% егістігі ғана кіреді, ал АҚШ-тың 60% егістігі
осы аймаққа жатады. Бұл факті былайша түсіндіріледі: ресурстарының ауыл
шаруашылығына пайдалы жердің және егістіктің үлес салмағы бұрынғы КСРО
территориясында орташа әлемдік деңгейден төмен (33%).
Ауыл шаруашылық аудандарда қолайлы агрофонмен жерді пайдалану
экологиялык баланстың шегіне жетті. Орташа есеппен алғанда ТМД
бойынша егістік барлық территорияның 10%-ін, ал жыртылатын жер ТМД,
Украина, Молдавия елдерінін еуропалық бөлігінің орталық аудандарында 50-80%-
ін құрайды. Еуропа мен АҚШ-та өңделетін (істелетін) топырақ барлық
алаңның 30-36%-інен аспайды.
Жер ресурстарын қолдануда қалыптасқан жағдай келешекте ауыл
шаруашылығына пайдалы жердің көлемін арттыруға мүмкіндік бермейді.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің өсімін алу үшін ендігі жерде, яғни бұдан былай
өзгермейтін пайдалы жер пайдаланылады.
ҚР Мемлекетгік жер комитеті бұрынғы Кеңес Одағы республикаларындағы
жан басына келетін ауыл шаруашылығына пайдалы жердің көлемі туралы мынадай
мәлімет келтірген (кесте).
1-кесте
Ауыл шаруашылығына пайдалы жердің көлемі, оның ішінде жан басына
келетін егістіктің көлемі
Елдер Ауыл шаруа- Көп жылғы Егістік
шылығына егістік
пайдалы
жер, га-мен
Қазақстан 14,18 2,26 2,25
Өзбекстан 1,58 0,26 0,24
Қырғыстан 2,26 0,36 0,34
Тәжікстан 1,00 0,21 0,19
Түркіменстан 12,32 0,36 0,34
Тұтастай
алғанда КСРО 2,20 0,84 0,81
бойынша, оның
ішінде
Ресей 1,60 0,95 0,94
Украина 0,83 0.70 0.68
Белоруссия 0,98 0,64 0,62
Кеңес Одағы планетадағы құрлықтың алтыдан бір бөлігін алғанына
қарамастан ауыл шаруашылыгына пайдалы жері - барлық ауыл шаруашылық
өндірісінің негізі - 1990 жылы (статистикалық баскарманың мәліметі бойынша)
600 млн га-дан сәл асып түсетін, яғни ел территориясының 27,3%-ін құрады,
оның ішінде 228 млн га-ды, яғни 10,2%-ін егістік құрады. Барлық ауыл
шаруашылығына пайдалы жердің шамамен 70%-і құрғак аудандарда, оның көп
бөлігі шектен тыс ылғалды аудандарда орналасқан, оның үштен екісі
топырақтың құнарлы қабатын жоятын әр түрлі эрозиялық процесстерге ұшыраған.
Соңғы 60-70 жылда орыс жазығындағы қара топырақ эрозияның және
дефляцияның нәтижесінде өз қарашірігінің үштен бірінен айырылып қалды, оның
құнарлы қабаты 10-15 см-ге кеміп кетті. Осыған орай, бұрынғы КСРО-дағы
егістіктің биологиялық өнімділігі, шамамен, АҚШ-қа қарағанда 2,4 есеге
кеміген.
Жер шарында жерді игеру қандай қарқынмен жүргізілді? Жердің ең
қарқынды жыртылған кезі (П.И.Полетаевтың мәліметі бойынша) 1940-1965 ж.ж.
Бұл кезеңдегі бүкіл әлемдегі өңделетін жер 830 млн га-дан 1,5 млн га-га
дейін артқан. Алғашқы он жылдықта бұл өсім 5%-ті құраса, соңғы жылдары -2%
қана.
1965 жылдан 1970 жылға дейін жыртылатын жер ауданы 28 млн га-ға дейін
кеміген және бұл көрсеткіш сол күйі өзгеріссіз қалды десе де болады.
Өнеркәсібі дамыган елдерге келетін болсақ, статистиканың көрсетуінше, ауыл
шаруашылығына тән жердің тұрақгы түрде кемуі байқалған. Мәселен, АҚШ-та жыл
сайын ауыл шаруашылық айналымынан 1 млн га жер колданыстан шығып отырады.
Бұл миллион жаңа жолдың, зауыттардың құрылысына, қалаларды салуға және т.б.
пайдаланылған. Жаңа территорияларды игерудің есебінен американдықтар жыл
сайын 0,5 млн га бойынша орнын толтырады, яғни таза залал оның қақ жарымын
(тең жартысын) құраған.
Мұндай жағдай басқа да елдерде кездеседі. Белгілі топырақ танушы
В.А.Ковдының мәліметі бойынша, жыл сайын әлемде ауыл шаруашылығына пайдалы
жердің 5-7 млн га пайдаланылмайды екен. Әрі жуық арада бұл қарқын
баяулайды, деп тұжырым жасауға ашқандай негіз жок. Керісінше, америкалық
сарапшылардың пікірінше, ол өсе түседі, 2010 жылы ауыл шаруашылығы үшін
пайдаланылатын жердің 650-700 млн га-ры айналымнан шығады, ягни
пайдаланылмайды деп болжам жасалған болатын.
Әлемдегі егістік жердің кемуіне адам ғана кінәлі емес, яғни егістік
ауданының кемуіне адамдар ғана себепші болып отырған жоқ, бұл арада
эрозияның да зияны орасан зор. Тек соңғы 100 жылда эрозияға ұшыраудан 20
млн км2 топырақ жарамсыз болып қалған, бұл барлық егістік алабының 28%-ін
құрайды. Егер осылай жалғаса беретін болса, онда тағаммен қамтамасыз етіп
отырған жердің көлемі қаншаға кемиді? Рас, ғылым тағамның басқа да көздерін
іздестіріп жатыр. Бірақ, сәтсіз. Мұхиттар мен теңіздердің болжанған жоғары
биологиялық өнімділігіне қарай келешекте құрлықтағы ауыл шаруашылық
өндірісін мұхит және теңізбен біріктіру көзделіп отыр. Дегенмен құрлықтың
биологиялық өнімділігі әлдеқайда жоғары. Келешекте халықтың тағам өнімдерін
қамтамасыз етілу проблемасы турасына айтатын болсақ, ғалымдардың пікірінше,
оны шешудің екі жолы бар.
1. Біріншісі (әлбетте, негізінен бүгінгі күнді қамтиды) мыналарды
ұйғарады: осы заманғы ауыл шаруашылық технологиясын жетілдіру;
өндірісті қарқындандыру; мәдени өсімдіктердің түсімділігін арттыру;
мелиорацияның, химияландырудың негізінде топырақты құнарландыру,
сондай-ақ жаңа территорияларды игеру.
2. Екінші жолы – келешекте ауыл шаруашылығына тән өсімдік өнімдерінің
өнеркәсіптік өндірісінің мүлдем жаңа биотехнологиясын жасауға
мүмкіндік беретін жасанды алаңды нұсқайды.Бақыланатын және реттелетін
жасанды ортада өсімдіктерді өсірудің процесін автоматтандырудың
жоғары деңгейін пайдалана отырып, ол табиғи ресурстарды қорғаудың
негізгі талаптарын қатаң сақтайтын шартты басшылыққа алып, мәдени
ауыл шаруашылық өсімдіктерін жыл бойы өндірудің қарқындылығын және
пайдалылығын қамтамасыз етуі керек.
Қазақстанның топырақ жамылғысы, Қазақстан Республикасы орман-
тоғай алқабын, жазық даласын, жартылай шөлді және шөлейт аймақтарын қоса
алғанда территория көлемі бойынша әлемде 9-шы орынды иеленеді (272,5 млн.
га). Еліміздегі топырақтың әр түрлі болуы (И.А.Гвоздецкий, В.И.Никол
бойынша) кең, зоналылығымен батыстан шығысқа дейін созылған климаттың
қуаңшылыққа ұшырау деңгейінің артуы территорияның әр қилы
бөліктеріндегі геологиялық-геоморфологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Қазақстан жазығындағы топырақтың аймақтық түрі бұрынғы КСРО-
ның Еуропалық бөлігіндегі біздікіне ұқсаас зоналық топырағынан біршама
айрықшаланады. Бұл айырмашылық негізінен мыналарда:
1. Батыс-Сібір жазығына жататын республиканын солтүстік
бөлігіндегі суайрықты кеңістік (водоразделыные пространства) жоғары
гидроморфологиялығымен сипатталады Сондықтан да ондағы топырақ
жамылғысының шектен тыс батпаққа айналуы мен кешенділік (әр түрлі
топырақтың ұсақ учаскелерінің заңды алмасуымен байланысты болатын ала-
құлалық (пестрота) байқалады, сонымен қатар өзен-көлді (сулы) аудандардағы
топырақ секілді жақсы сорғытылған жағдайда қалыптасқан. Зоналық кара
топырақ қарашірінді қабатының аз ғана қуатына, бұл қабаттың біркелкі емес
төменгі шекарасына және қарашірігінің жоғары мазмұнына ие.
2. Қазақстанның орташа ендік жолағында зоналық топырақ каштанды болып
келеді және климаттың құрғақтығымен әрі топырақ түзуші (қалыптастырушы)
жыныстың сортандануымен байланысты топырақ көп сортаңданған. Ұсақ шоқылы
өңірде лебіз дамыған және қуаты аз тығыз жынысты, ұсақ тас шоқылы топырақ
үстемдік етеді. Бұл орташа жолақтағы топырақ жамылғысын одан бетер әркелкі
әрі кешенді етеді.
3.Қазакстанның оңтүстігінде қуаңшылықтан және шектен тыс қуаңшылықтан
құба (бурый), сұр-кұба, тақыр түсті және сұр топырақ түзілген, батысынан
шығысына қарай топырактағы қарбонаттың біртіндеп кемуімен сипатталады (бұл
гидротермикалық режимнің ерекшеліктерімен және шығысында карбонатсыз
жыныстың болуымен түсіндіріледі).
4. Тұтастай алғанда оңтүстікте барлық ендік зонаны алып жатқан жазықтағы
топырақ жамылғысының қуаңшылық климатының және континенталдығының арқасында
бұл өңір үлкен кешенділігімен айрықшаланады. Сортаң (солонцы), сор
(солончаки), шұрай (солоди) және басқа да тұзды фунттық судың, аналық
жыныстың және территорияның даму тарихы әсерімен түзілген интробелдемдік
топырақ (интрозональные почвы) кең жайылған. Жауын-шашынның бұл өңірдегі
салыстырмалы түрде аз түсуіне қарай топырактың көп шайылмауы елеулі
нивелирлейтін ықпалға жол бермейді.
Батыс-Сібір жазығының орманды дала зонасына жататын елдің ең
солтүстігінде шалғынды-қара топырақ (әлсіз сорғытылған суайрықты
кеңістігінде), сұр орманды топырақ және сілтісіздендірілген қара топырақ
(выщелоченные черноземы) кеңінен тараған.
Бұл өңірде сортанды қара топырақ және шалғында-қара топырак та
ұшырасады. Оңтүстікке қарай кара топырақты далада сілтісіздендірілген қара
топырақ, әдеттегі жай және сонан соң оңтүстікке тән болып келетін топырақ
алмастырады. Солтүстік Қазақстанның қара топырақты даласында бөртпелі
топырақта өсетін шоқ қайың (березовые колки с осолоделыми почвами) және
ойпаңды шұраттар (солодями в западинах) көп ұшырасады.
Қарашірінді жай қара топырақ солтүстіктегі ылғалы бір қалыпты қара
топырақты дала зонасының белдемшесінде (қылқанды дала) кең тараған
әрі бұлар далалық бетегелі (ақ селеу) және әр түрлі өсімдіктердің әсерімен
түзілген. Қазақстанның ұсақ шоқылы беткейлері бойынша олар абсолюттік
биікке - 400 метрге дейін көтерілген. Олардың жоғары қабатындағы
қарашірінді 6-9% мөлшерінде болады. Топырақ элементтерге, әсіресе, қальций
мен магнийге бай. Жоғары қабатындағы реакция бейтарапты (нейтралды) болады,
ал төменгісінде - сілтілі (щелочная). Азоттың жалпы қоры шамамен 0,5%-ті,
фосфор 0,2%-ті құрайды. Жай қара топырақ толық жыртылатын алаңға кіретін
ең құнарлы топырақ болып табылады.
1.3 Су ресурстарын ұтымды пайдалану
Қазақстан Республикасы жер үсті өзен суы ресурстарының ҚР Мемлекеттік
су комитетінің мәліметі бойынша бір жылдағы сулылығы орта есеппен алғанда -
100,9 млрд м3. Оның 56,5%-і - Қазақстанның өз территориясында түзілсе,
44,4%-ін - Қазақстанмен шектесіп жатқан территориялардан келетін өзен суы
құрайды (ҚХР, Өзбекстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы және Ресей
Федерациясы).
Қазақстанның су ресурстары бұрынғы Кеңес Одағы ресурстарының 2,1% -
ын құрайды. Біздің еліміз сумен қамтамасыз етілу деңгейі бойынша бұрынғы
одақтас республикалардың ішінде соңғы орынды иеленіп отыр. Сумен қамтамасыз
етілудің үлесі шаршы шақырыммен алғанда 36,4 мың м³ - ке тең, ал жан басына
шакқанда жылына 6,0 мың м³ - ті құрайды.
Жер үсті су ресурстары территория бойынша біркелкі емес әрі жылдар
аралығында және жылдың ішінде ауытқып тұратындықтан республика облыстарының
сумен қамтамасыз етілуі біркелкі болған емес. Сумен ең көп камтамасыз
етілген облыс — Шығыс Қазақстан - 1 шаршы шақырымға 290 мың м3 - тан
келеді, ал сумен ең төмен қамтамасыз етілген Атырау, Қызылорда, әсіресе,
Маңғыстау облысында - 1 шаршы шақырымға 0,36 мың м3-тан келеді.
Алайда ағынды өзен ресурстарын халық шаруашылығы үшін толық пайдалану
мүмкін емес, өзендердің төменгі сағасынан (Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле,
Тобыл, Есіл) міндетті түрде жіберілетін (босатылатын) судың,
республикамыздан тыс өңірлерге ағып кететін өзен суының, су қоймаларда және
өзен арналарында ысырап болатын судың жиынтық мөлшері жылына шамамен 54,8
млрд м3-ты құрайды. Жердің үстінгі жағындағы пайдаланылатын өзен суы
ресурстарының бір жылдағы сулылығы орташа есеппен алғанда 45,9 млрд м³ -
мөлшерінде бағаланып отыр.
Ертіс, Тобыл және Есіл өзендерінің суын қорғау әрі олардың
пайдаланылуын реттеу Ресей Федерациясымен келісіліп орындалады. Бұл
бассейндегі кешенді пайдаланылатын орташа және ірі бөгендер (водохранилища)
гидроэнергия, ирригация, кемені жүздіру, балық шаруашылығы және т.б. үшін
қажет. Жыл сайын Бұқтырма және Шульба бөгендерінен Павлодар және Шығыс
Қазақстан облыстарының территориясындағы Ертіс өзенінің жайылмасын (пойма)
толтыру үшін ирригациялық (жерді сулаңдыратын) су жіберіледі. Жіберілген
судың мөлшері -2,5—5,0 км³. 1993 жылы 5,2 км3 су жіберіліп, жайылмадағы
354,5 мың гектар шабындық пен көлдетіп суарылатын жер суға толтырылды.
Сырдария өзені суының мол болуы нәтижесінде Арал теңізіне қүйылатын су
1989 жылы 4,3 км³-тен 1994 жылы 7,4 км³- ке дейін артты.
Сырдария өзеніндегі су ресурстарын пайдалану бойынша мемлекеттер
арасында келісімнің болғанына қарамастан 1993 - 1994 жылдардағы қыс
мерзімінде Қырғызстан және Өзбекстан республикалары электр энергиясын
өндіру мақсатында суды артық пайдаланды. Бұл Қызылорда облысының
территориясындағы аталмыш өзеннің төменгі сағасында жағымсыз салдарды
тудырды (елді мекендердің, халық шаруашылығы обьектілерінің су астында
қалуы, каналдар (арналар) мен суару жүйесінің бүлінуі). Оның үстіне,
Арнасай ойпатына қажетсіз жиналған судың мөлшері 2,5 км³ - ті құрады (1994
ж. шамамен - 10,0 км3).
Каспий - Жайық бассейіні су ресурстары мүлдем таусылған аймақты қамтиды,
бұл аймақтағы судың тапшылығы шамамен алғанда 6 км³ мөлшерінде болады.
Теңіз, Қарашығанақ және басқа да мұнай-газ химиялық кен орындарын игере
отырып, бұл аймақты қосымша көздерсіз, яғни Еділ-Жайық каналының
құрылысынсыз одан ары дамыту мүмкін емес.
Соңғы бес жыл ішінде Жайық өзеніндегі судың мол болуы нәтижесінде
адамдар мен ауыл шаруашылығы үлкен зиян шекті (нормадан 150% артық).
Соңғы жылдардың ішінде Шу өзенінен су жіберу (босату) есебінен Оңтүстік
Қазақстан облысындағы Созақ ауданын сумен қамтамасыз ету бойынша шара
жүзеге асырылды.
Балқаш көлі бассейнінің суы өз нормасының шегінде калды және Іле өзені
бойынша 18,4 км³ -ті құрады. Қапшағай бөгенінен жіберілген судың табиғи
тасқынмен ұштасуы (14,0 км3) Балқаш көлінің деңгейін 341,0 метр және одан
да көп метрге дейін сақтауға мүмкіндік берді.
Республикада тұтынылатын судың негізгі үлесін ауыл шаруашылық өндірісі
құрап отыр: жалпы мөлшердің 77-80%-ын құрайды. Суармалы жерге су ағызылатын
бас тоған 1985 жылы 23,4 км³-тен 1993 жылы 19,6 км3-ке дейін азайса,
суармалы жердің ауданы 123,0 гектарға кеміді, ал бір гектарға шаққанда
тұтынылатьш судың үлесі 1985 жылы гектарына 10354 м3-тен 1993 жылы
гектарына 9156 м3-ке дейін ауытқыды.
Коммуналдық-тұрмыстық қажеттілікті өтейтін бас тоғанның көлемі 1985 жылы
1,1 км3-тен 1998 жылы 1,49 км3-ке дейін өсті. Жан басына шығындалатын судың
үлесі соңғы бес жылда - 1989 жылы тәулігіне 210 литрден 1998 жылы тәулігіне
245 литрге дейін өсті.
Өнеркәсіптің қажетін өтейтін бас тоғанның көлемі 1998 жылы 6,4 км³ -ті
құрады, бұл көрсеткіш белгіленген лимиттен 0,87 км³ -ке кем. Экономика
жағдайының нашарлауынан, өндірістің құлдырауынан, республикамыздағы бүкіл
кәсіпорындар бойынша өнеркәсіп кажетіне тұтынылатын судың мөлшері 1986
жылмен салыстырғанда 1,2 км³ -ге кеміген. Әсіресе, түрлі-түсті металлургия,
химия және ауыр өнеркәсіптері кәсіпорындарының суды тұтынуы кеміген.
Сонымен бірге, көптеген кәсіпорындар бойынша өнім бірлігіне шығындалатын
таза судың үлесі айналыммен қайталанып (оборотно-повторно) пайдаланылатын
судың мөлшерін кемітудің есебінен жоғары болып тұр.
Соңғы жылдары айналыммен қайталанып пайдаланылатын судың мөлшері күрт
кеміп кетті.
Республикамыздың территориясында су айнасының ауданы 2 шаршы
шақырымнан да көп болатын шамамен 4 мың көл және су айнасының ауданы 100
шаршы шақырымнан асып түсетін 17 көл бар. Көлдердегі судың жалпы мөлшері -
190 млрд м³, оның 10%-ын суы тұщы көлдер құрайды. Тұщы көлдердің суы
негізінен сумен қамтамасыз етуде және мал суаруда пайдаланылады. Су қоры
елеулі ауытқуға ұшыраған бұл ұсақ су қоймаларының көп бөлігі жылдың құрғақ
немесе ылғалды (жауын-шашынды) болуына қарай кеміп немесе артып отырады.
Сол себепті де бұл көлдерге кепілдікті сумен қамтамасыз етудің көздері
ретінде сенімділікпен қарауға болмайды.
Республикамыздағы Геология және қазба байлықты қорғау министрлігінің
мәліметі бойынша 1995 жылы жер асты суының болжам жасалған пайдаланылатын
қоры жылына шамамен 41-42 млрд м³-ті құрайды, ал бекітілген, барлаған жер
асты суының қоры 17,3 млрд м3-ке тең. Алайда, пайдаланылып жүрген жер асты
суының мөлшері 2,6 млрд м ³-тен аспайды.
Республикамыз 55-56 млрд м3 табиғи алғашқы су ресурстарына ие, оның көп
бөлігін елімізбен шектес территориялардан ағып келетін су құрайды.
Мәселен, біздің жерімізге Қытай Халық Республикасының территориясынан
шамамен 24 км3 су ағып келеді, оның ішінде Іле өзені бойынша - 12 км³ және
судың қалған мөлшерін Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарының шекаралас
аудандарындағы су ресурстары құрайды. Елімізбен шектес жатқан ҚХР
территориясынан ағып келетін су Қазақстанның барлық су ресурстарының бестен
бір бөлігін құрайды. Сондықтан да Іле, Ертіс және басқа да өзендердің су
ресурстарын бірігіп пайдалану және қорғау мақсатында Қытай Халық
Реснубликасымен Мемлекеттік су органдары деңгейінде келіссөздер жүргізіліп
жатыр. Бүгінгі таңда екі ел арасындағы шекараны қиып ағатын Алматы
облысындағы Қорғас және Сүмбе өзендерінің су ресурстарын бөліп пайдалану
мәселесі бойынша жергілікті келісім бекітілді. Бұл келісім жергілікті су
шаруашылығы органдарының және екі мемлекеттің шекара өкілдерінің қатысуымен
бекітілді.
Қазақстан мен Ресей Федерациясы Үкіметтері трансшекаралық су
объектілерін бірігіп пайдалану және қорғау бойынша Қазақстан—Ресей
комиссиясын құрды.
Біздің республика Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, Еділ өзендерінің су
ресурстарын Ресеймен бірігіп пайдаланады. Бұл аталмыш өзендердің су
ресурстарын Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Ақмола, Солтүстік
Қазақстан, Қостанай, Ақтөбе. Батыс Қазақстан және Атырау облыстарында
пайдаланылады.
Комиссияның негізгі міндеттері - Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, Үлкен және
Кіші өзен, Еділ - негізгі трансшекаралық ағын су бойынша әр тараптъщ суды
тұтыну лимитін жыл сайын әзірлеп, бекіту олардағы бөгендердің жұмыс режимін
әзірлеу, экологиялық талаптарды және екі жақтың да мүдделерін
қанағаттандыра отырып, нақты қалыптасқан су шаруашылығындағы ахуалды
жағдайда суды бөлуді басқару.[16]
Бұл принциптер Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан және
Өзбекстан республикалары арасындағы 1992 жылдың 18 ақпанында Алматы
қаласында осы мемлекеттердің Үкіметтері атынан қол қойылған Мемлекеттер
аралық көздердің су ресурстарын пайдалануды және қорғауды бірігіп басқару
саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді бекітуде ескерілді. Амудария
мен Сырдария, Шу және Талас өзен бассейндеріндегі су ресурстарын бірлесіп
пайдалану мәселесін қарастыратын су шаруашылығын мемлекет аралық үйлестіру
комиссиясы (СМҮК) құрылды.
СМҮК атқарған жұмыстың тәжірибесі көрсеткендей, комиссия дер уақытында
құрылды, өйткені Арал дағдарысын жеңу қажеттілігі бассейндерде бірыңғай су
шаруашылығының саясатын жүзеге асыруды керек етеді. СМҮК пен оның
құрылымдық бөлімшелері құрылған уақыттан бері жинақталған тәжірибе -
сұлылығы әр түрлі болатын жылдары, әсіресе, су азайғанда экономика
салаларын ұдайы сумен қамтамасыз етудің және шиеленіскен жағдайларды
шешудің сенімді негізі.
Мемлекеттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz