Қаржының экономикалық мәні және экономикалық өсудегі рөлі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ҚАРЖЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДЕГІ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.37
1.1. Қаржының түсінігі және экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Қаржының функциялары мен экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Экономикалық өсу факторлары және типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
II. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ҚАРЖЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.60
2.1. Экономикалық өсу: әдістерімен ұлттық экономикалық қырлымы ... 38
2.2. Қаржының негізі оның экономикалық өсуге әсері ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3. Инфляцияның табиғаты және оның қаржымен өзара байланысы ... .51
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61.72
3.1. Экономикалық өсу қамтамасыз етуде қаржы көздері ... ... ... ... ... ... .61
3.2. Қаржы.экономикалық өсуді өркендету кепілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
I. ҚАРЖЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДЕГІ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.37
1.1. Қаржының түсінігі және экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Қаржының функциялары мен экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Экономикалық өсу факторлары және типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
II. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ҚАРЖЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.60
2.1. Экономикалық өсу: әдістерімен ұлттық экономикалық қырлымы ... 38
2.2. Қаржының негізі оның экономикалық өсуге әсері ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3. Инфляцияның табиғаты және оның қаржымен өзара байланысы ... .51
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61.72
3.1. Экономикалық өсу қамтамасыз етуде қаржы көздері ... ... ... ... ... ... .61
3.2. Қаржы.экономикалық өсуді өркендету кепілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Қазақстан қазір ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған құрылымдық реформаның жаппай қамтитын бағдарламасын жұзеге асыруда. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жұзеге асырьша бастаған Қазақстандағы экономикалық реформа процесі, 1991 жылы желтоқсаңда тәуелсіздік жарияланғаннан кейін тіптен ұдеп кетті. Тәуелсіздік жарияланған сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық уақиғалар: 1992 жьшы қаңтарда бағаны ырықтандыру (либерализациялау), 1993 жылы қаңтарда қабылданған Конституцияда және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Жаңа Конституциясында жекеменшік құқықты мойындау, 1993 жылы сәуірде ұлттық жекешелендіру бағдарламасын жасау, 1993 жылы қарашада ұлттық валютаны енгізу; 1993-1994 ж.ж. дағдарысқа қарсы бағдарламаны жасау; 1994-1996 ж.ж. қатаң ақша-несие саясатын жұргізу; индикативті жоспарлар жасау, 1997 жылы қазан айында Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгі стратегиялық бағдарламасын қабылдау.
1. Экономикалық теория негіздері : оқу құралы. - Алматы: Аркаим, 2003ж.
2. Гайнуллин Ф.: Экономическая политика. Учебное пособие. /Под редакцией д.э.н. Д.К. Кабдиева. Алматы 1998. – 251с./
3. Экономика: Учебник / Под ред. АС. Булатова. - Алматы 1997 г.
4. Экономика. Учебник для экономических академий, вузов и факультетов. Под редакцией кандидата экономических наук, доцента А.С. Булатова. Издательство БЕК. А. 1998.
5. Статистикалық пресс – бюллетень. № 1. Алматы, 2002 жыл.
6. Назарбаев Н. А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента РК народу Казахстана. Алматы, 1997
7. Пошелюжня Л. Становление рынка государственных ценных бумаг Казахстана // РЦБК № 6, 1999
8. Пошелюжня Л. Становление рынка государственных ценных бумаг Казахстана // РЦБК № 6, 1999
9. Финансовые известия, 24 января 2002
10. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона "Об утверждении перечня приоритетных секторов экономики для привлечения прямых отечественных и иностранных инвестиций" от 15 декабря 2003.
11. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. - М.: Юристъ, 1997 г.
12. Кубаев Е. Экономичская политика и экономический рост. Алматы, 2000.
13. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста. Аламты, 2001 год.
14. Назарбаев НА. Казахстан - 2030. Алматы, І998.
15. Селезнев А. Макроэкономические факторы роста производства // Экономист. 1999, №5.
16. Шафранов А. Экономический рост как основа повышения эффективности производства // Экономист № 4 1999.
17. Нуреев Р. Теория развития: кейнсианские модели становления рыночной экономики // Вопросы экономики. 2000 №4.
18. Нуреев Р. Теория развития: Институциональные модели становления рыночной экономики // Вопросы экономики. 2000, № 6.
19. Журнал " Финансы и кредит" № 11 2001г. №6, 11 2002.
20. Арбабаева Г. На заседании правительства было отмечено снижение на-логовых поступлений в бюджет // Panorama. № 11, 19 марта 1999.
21. Нусупова А. Закономерный провал. // Деловая неделя. - 26 марта 2002 г.
22. Ежемесячный финансовый журнал «Банки Казахстана» № 1 от 2003 года статья «Основные направления денежно-кредитной политики Национального Банка на 2003-2005 годы», одобрено постановлением Правления НБРК от 16 ноября 2002 года№ 459.;
23. Конституция Республики Казахстан.
24. Закон Республики Казахстан «О полдержке и развитии предпринимательства в Республике Казахстан».
25. Карнеги Д. Как завоевывать друзей и оказывать влияние на людей. - М.: Прогресс, 2000
26. Кричевский Р. Л. Если Вы - руководитель. Элементы психологии менеджера в повседневной работе. - М.: Дело, 2001
27. Меньшиков С. М. Миллионеры и менеджеры. Современная структура финансовой олигархии США. - М., 1998
28. Мескон М. Х. и др. Основы менеджмента. - М.: Дело, 1999
29. Мильор Р. Г. Менеджмент: достижение и цели. Управление на основе здравого смысла. Планирование личных действий. - СПб.: ЛИК, 2001
30. Попов Г. Х. Эффективное управление. - М.: Экономика, 2002
31. Пронников В. А., Ладанов М. Д. Управление персоналом в Японии. Очерки. - М.: Наука, 2000
32. Тейлор Ф. У. Научная организация труда. В сб.: Научная организация труда и управление. Под ред. А. Н. Щербаня. - М.: Экономика, 1999
33. Терещенко В. И. Организация и управление. Опыт США. - М.: Экономика, 1998
34. Файоль А. Принципы управления. В сб.: Научная организация труда и управления. Под ред. А. Н. Щербаня. - М.: Экономика, 1999
35. Форрестер Дж. Основы кибернетики предприятия. Перевод с английского. - М.: Прогресс, 1999
36. Эмерсон Г. Двенандать принципов производительности. - М. - Л., Техника управления, 2001
2. Гайнуллин Ф.: Экономическая политика. Учебное пособие. /Под редакцией д.э.н. Д.К. Кабдиева. Алматы 1998. – 251с./
3. Экономика: Учебник / Под ред. АС. Булатова. - Алматы 1997 г.
4. Экономика. Учебник для экономических академий, вузов и факультетов. Под редакцией кандидата экономических наук, доцента А.С. Булатова. Издательство БЕК. А. 1998.
5. Статистикалық пресс – бюллетень. № 1. Алматы, 2002 жыл.
6. Назарбаев Н. А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента РК народу Казахстана. Алматы, 1997
7. Пошелюжня Л. Становление рынка государственных ценных бумаг Казахстана // РЦБК № 6, 1999
8. Пошелюжня Л. Становление рынка государственных ценных бумаг Казахстана // РЦБК № 6, 1999
9. Финансовые известия, 24 января 2002
10. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона "Об утверждении перечня приоритетных секторов экономики для привлечения прямых отечественных и иностранных инвестиций" от 15 декабря 2003.
11. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. - М.: Юристъ, 1997 г.
12. Кубаев Е. Экономичская политика и экономический рост. Алматы, 2000.
13. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста. Аламты, 2001 год.
14. Назарбаев НА. Казахстан - 2030. Алматы, І998.
15. Селезнев А. Макроэкономические факторы роста производства // Экономист. 1999, №5.
16. Шафранов А. Экономический рост как основа повышения эффективности производства // Экономист № 4 1999.
17. Нуреев Р. Теория развития: кейнсианские модели становления рыночной экономики // Вопросы экономики. 2000 №4.
18. Нуреев Р. Теория развития: Институциональные модели становления рыночной экономики // Вопросы экономики. 2000, № 6.
19. Журнал " Финансы и кредит" № 11 2001г. №6, 11 2002.
20. Арбабаева Г. На заседании правительства было отмечено снижение на-логовых поступлений в бюджет // Panorama. № 11, 19 марта 1999.
21. Нусупова А. Закономерный провал. // Деловая неделя. - 26 марта 2002 г.
22. Ежемесячный финансовый журнал «Банки Казахстана» № 1 от 2003 года статья «Основные направления денежно-кредитной политики Национального Банка на 2003-2005 годы», одобрено постановлением Правления НБРК от 16 ноября 2002 года№ 459.;
23. Конституция Республики Казахстан.
24. Закон Республики Казахстан «О полдержке и развитии предпринимательства в Республике Казахстан».
25. Карнеги Д. Как завоевывать друзей и оказывать влияние на людей. - М.: Прогресс, 2000
26. Кричевский Р. Л. Если Вы - руководитель. Элементы психологии менеджера в повседневной работе. - М.: Дело, 2001
27. Меньшиков С. М. Миллионеры и менеджеры. Современная структура финансовой олигархии США. - М., 1998
28. Мескон М. Х. и др. Основы менеджмента. - М.: Дело, 1999
29. Мильор Р. Г. Менеджмент: достижение и цели. Управление на основе здравого смысла. Планирование личных действий. - СПб.: ЛИК, 2001
30. Попов Г. Х. Эффективное управление. - М.: Экономика, 2002
31. Пронников В. А., Ладанов М. Д. Управление персоналом в Японии. Очерки. - М.: Наука, 2000
32. Тейлор Ф. У. Научная организация труда. В сб.: Научная организация труда и управление. Под ред. А. Н. Щербаня. - М.: Экономика, 1999
33. Терещенко В. И. Организация и управление. Опыт США. - М.: Экономика, 1998
34. Файоль А. Принципы управления. В сб.: Научная организация труда и управления. Под ред. А. Н. Щербаня. - М.: Экономика, 1999
35. Форрестер Дж. Основы кибернетики предприятия. Перевод с английского. - М.: Прогресс, 1999
36. Эмерсон Г. Двенандать принципов производительности. - М. - Л., Техника управления, 2001
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Қаржының экономикалық мәні және экономикалық өсудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6-37
1.1. Қаржының түсінігі және экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... .6
1.2. Қаржының функциялары мен экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Экономикалық өсу факторлары және
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
II. Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі қаржының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..38-60
2.1. Экономикалық өсу: әдістерімен ұлттық экономикалық қырлымы ... 38
2.2. Қаржының негізі оның экономикалық өсуге
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.3. Инфляцияның табиғаты және оның қаржымен өзара байланысы ... .51
III. Қазақстан Республикасының экономикалық өсуін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 61-72
3.1. Экономикалық өсу қамтамасыз етуде қаржы
көздері ... ... ... ... ... ... .61
3.2. Қаржы-экономикалық өсуді өркендету
кепілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..76
КІРІСПЕ
Қазақстан қазір ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға
бағытталған құрылымдық реформаның жаппай қамтитын бағдарламасын жұзеге
асыруда. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жұзеге асырьша бастаған
Қазақстандағы экономикалық реформа процесі, 1991 жылы желтоқсаңда
тәуелсіздік жарияланғаннан кейін тіптен ұдеп кетті. Тәуелсіздік жарияланған
сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық уақиғалар:
1992 жьшы қаңтарда бағаны ырықтандыру (либерализациялау), 1993 жылы
қаңтарда қабылданған Конституцияда және 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының Жаңа Конституциясында жекеменшік құқықты мойындау, 1993
жылы сәуірде ұлттық жекешелендіру бағдарламасын жасау, 1993 жылы қарашада
ұлттық валютаны енгізу; 1993-1994 ж.ж. дағдарысқа қарсы бағдарламаны жасау;
1994-1996 ж.ж. қатаң ақша-несие саясатын жұргізу; индикативті жоспарлар
жасау, 1997 жылы қазан айында Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгі
стратегиялық бағдарламасын қабылдау. Бұл бағдарлама экономиканы жан-жақты
күшейтуді және сапалы жаңа межелерге алып шығуға қабілетті экономикалық
тасқынды қамтамасыз етуді көздейді. "Егер біз стратегиямызды мұлтіксіз
орындап, ынталы еңбек етсек, онда біз орталық азияның нағыз барысы бола
аламыз және ұлт тұтастығына, әлеуметтік әділдікке жоне барша халықтың
экономикалық жақсы тұрмысына сай тәуелсіз мемлекет ретінде - дамушы ендер
үшін үлгіге айналамыз" - делінген Президенттің халыққа Жолдауында.
Осылай дей тұра, тек қана бай табиғи ресурстарға иек артып және барлық
қарқынды экономикалық процесті "сонан кейін" деп кейінге қалдыра берсек
қателік болар еді. Бұл қателікті ұш ел қазірдің өзінде жасап ұлгерді (Сауд
Аравиясы, Замбия, Нигерия), ал табиғи ресурстары болар-болмас, мардымсыз
ғана Жапония, Сингапур секілді мемлекеттер әлдеқайда зор экономикалық
дамуға кәтеріліп отыр. Осы мысалдардан шығатын даму стратегиясындағы басты
нәрсе - әлемдік экономиканың кіндігі біртіндеп Азияға, Оңтұстік-Шығысқа,
Азия-Тынық мұхит аймағына ауысатын болады. Сәйтіп Қазақстан Республикасы
экономикалық күштер тепетендігінің ортасында, яғни Евразия орталыгында
болып шығады.
Еліміздің 2030 жьшға дейінгі мерзімге белгілеген жеті басты багыты:
ұлттық қауіпсіздік және тәуелсіздік, ішкі саясаттагы тұрақтылық және
қоғамды нығайту, инвестицияның жогары деңгейінен және ішкі қаражатпен
нарықтық экономика негізінде экономиканы кәтеру, Қазақстан азаматтарының
денсаулығы, білім алуы, жақсы тұрмысы энергетикалық ресурстар, инфра
құрылым (әсіресе кәлік және байланыс), кәсіпқойлы тиімді ұкімет, сыбайлас
жемқорлықпен және қылмыспен аяусыз кұрес. Сонымен, аталған осынау
артықшылық тізбесінің өзіақ Қазақстан басшылығының экономикалық,
әлеуметтік, саяси, құқықтык және имандылық тұсініктер жағынан елдің
стратегиялық дамуына кешенді жағдайда келіп отырғандығын кұмәнсіз
куәлендіре алады. Мұның әзінде табыс шарты болып дұрыс тандалынған
стратегия аталынады. Мәселен, белгіленген бағытты жұзеге асыру үшін мықты
басшының, жақсы ұйымдасқан адамдар тобының, саяси тұрақтылық және қоғамды
ныгайтудың, Заңның ұстемділігі болуы шарт.
Өз экономикасын қайта құрудағы әте кұрделі мәселелерді шешуге аяқ
басқан Қазақстанның бастан кешкен қиыншылықтарын ескермеуге болмайды. Ол:
жекеменшік сектордың жоқтығы, әндіріс ауқымындағы мемлекеттік кәсіпорыннан
бастап, сауда ауқымьшдағы монополиялар, ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік
сатып алу және несиелер мен мамандандырылған банкілерді мақсаткерлікпен
бәлісуге дейін ескі құрьшымға қоса макроэкономикалық тұрақтылықтың
қажеттілігі. Мұның сыртында, экономикалық қызметке қатысушылар жұмыс
істеуге мәжбұр болған жағдайдағы бағалар құрылымы әлемдік рынокпен
байланыста емес еді, халықтың психологиялық дайындығы, адамдардың рыноктік
қатынастарға барабар ойлау жұйесі болмаған.
Қазақстан Республикасының "Қазақстан -2030" даму Стратегиясына орай
үкіметтің 2005-2007 ж.ж. арналған іске асырылар бағдарламасы жасалынды.
Онда үкіметтің 2005-2007 жылдардағы жұмыс мақсаттары айқындалған, атап
айтқанда, экономикалық әсуді экономиканың нақтылы секторы арқылы тұзеуді
қамтамасыз ету, бюджет саласын реформалау және жұргізілген белсенді
әлеуметтік саясат пен макроэкономикалық тұрақтылықты сақтау жағдайында
еліміздің экономикасына инвестиция тарту.
Қазақстан Республикасы үкіметінің алдағы кезендегі қызметі тәмендегідей
басты міндеттерді орындауға бағытталған:
ұлттық қауіпсіздікті нығайту;
Қазақстан Республикасы Президентінің Стратегиясындағы мақсаттарға жету
негізінде ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамды нығайту деңгейін ілгерілете
беру;
экономикалық әсу қарқынын ұдету;
әлемдік рынокқа энергия шығарушьшардың біржола схемасын анықтау, жобалау,
оның жекелеген участоктерінде құрылысты бастап және аяқтау жұмыстары;
халықаралық сауданы дамытуды қамтамасыз ететін транспорт пен
коммуникацияның негізгі нысандарын қайта құру мен салуды аяқтау; мемлекетті
басқарудың принципті жаңа жұйесін құру.
I. Қаржының экономикалық мәні және экономикалық өсудегі рөлі
1.1. Қаржының түсінігі және экономикалық маңызы
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын
тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сезінен шыққан)
қоғамда нақты өмір суретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы
бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен
қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып
көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі
болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына
көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға
қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа еңгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржы туралы жұмыстың ("Афин республикасының кірістері туралы") алғашқы
авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның
"Афиннің мемлекеттік құрылысы" атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму зандылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Түрлі қоғамдық-экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы
негізінен мына себептерге байланысты:
- әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрылымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттің пайдасына қайта
бөлуді үйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын есепке алады;
- кез келген қоғамдық-экономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүлделерін қорғайтын мемлекетгің мақсаттары мен міндеттеріне бағынады,
өңдірістің жаңа өдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
Мәселен, құл иеленуші және феодалдық формацияларға натуралдық қатынастар
сәйкес келсе, мемлекет табысының калыптасуы да көбінесе натуралдық сипатта
болды. Капиталистік шаруашылық тауар-ақша шаруашьшығы болып табылады.
Тиісінше мемлекеттің табысы да ақша нысанында қалыптасады, егер мемлекет
басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік катьшастардың ұдайы өндірісі
мен таптық құрылыстың міндеттеріне қызмет ететін болса, онда бұл
міндеттерге қаржы да қызмет етеді.
Құн категорияларының жүйесінде қаржы белгілі орын алады және өзінің
ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік ролімен
айшықталады. Қаржының құндық болу стадиясындажұмыс істейтін басқа
экономикалық категориялардан - кредиттен, жалақыдан және бағадан
айтарлықтай айырмашылығы бар.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар ондірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында онім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және заттальшған еңбектің өр түрлі шығыңдарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
олшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
олшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру,
бөлу, айырбастау және тұтыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, ойткені оңдірілген онімдер сатьш алу-
сатуға жататын тауарлар ретіңце болады: онім оны тұтынудан бүрын айырбастау
және болу стадияларынан отеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүлделері қанағаттандырылуы тиіс. Осыған орай олар
мамандандырылған еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен, өр түрлі
өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сөйкес айырбасталуы
тиіс. Тек өңдірілген еңбек онімдері айырбасталғанда, оларды белгілі бір
ақшалай баламамен өткізгенде ондірушілердің ақшалай түсімі (табысы)
жасалады. Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды олшеу құн өлшемі мен
жалпыга ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан
материалдық және материалдық емес игіліктер, қызметтердің өндірілген
массасы - қоғамдық өнімнің - натуралдық-заттай көрінісімен бірге оның
ақшалай көрінісі де болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдық-заттай
нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша қорларын
тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек тиісті
ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда
болатын ақша, экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрады. Қаржы тауар
қатынастарынан тыс өмір суре алмайды.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша,
бага, қаржы, еңбекащы, кредит жоне басқалары пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-
бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға
жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және
кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру;
мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық
қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу
және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп
айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша
қатынастарының қозғалысы болып жатады.
"Қаржы" ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтңды. Тауар-ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын - ақша агынын бейнелеп корсетеді.
Экономиканың жұмыс істеуінің нарык жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын өлде қайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
Қаржы -ақша қатынастарының жиынтыгы, олардың ажыратысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның ролі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, болу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар болігінің ақшалай тұлғалануы больш
табылады. Қаржьшың басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау дүрыс
болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық болімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, езіндік құнды калькуляциялау және онімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет болшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық өдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің тендігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске тәң өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
озгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша-бұл ең алдымен ассоциацияландырылған ондірушілердің
еңбек шығындары олшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы - жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларында - бөлуде және айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанындағы құнның қозғалысы тауарлардың
қозғалысынан оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа
иеленушілерге өтуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен
(бір иеленушінің шеңберінде) сипатталады. Үшінші стадияда бөлінген құн
(ақша нысанындағы) тауар нысанына айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің
шеттетілуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы өндірістің екінші стадиясында құнның
ақша нысанының бір жақты қозғалысының орны болады, ал үшінші стадияда
құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның бірі ақша нысанында, ал басқасы
тауар нысанында болады.
Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тұтыну стадияларында мүндай
қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының орны еместігін
дәлелдейді. Бөлінген құн (ақша нысанында) тауар нысанымен айырбасталатын,
яғни сатып алу - сату актілері жасалатын айырбастауда да қаржыға орын жоқ.
Ұдайы өндіріс процесінің құн стадиясында тек баға құралын қажет ететін
өнбойы жасалатын айырбас операциялары болып жататындықтан, мүнда баска
экономикалық категорияның механизмі - бағажұмыс істейді.
Қаржының іс-әрекет етуінің жиынтық қоғамдық өнімді бөлу стадиясында
асқан дөрежеде көрінетіндігі қаржы үшін көпшілікке танылған болып саналады.
Сонымен қаржы мен қаржы қатынаста-рының пайда болып, іс-әрекет ететін орны
ақшаның нақтылы қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу стадиясы
болып табылады. Мүнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның маңызды бөлігі
- ұлттық табыс алғашқы бөлу процесіне үшырап, мақсатты арналым мен
субъектілер бойынша бөлінеді.
Нәтижесінде онімнің бір белігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір
бөлігі тұтынылады. Сойтіп, жалпы қоғамдық онімнің құны мақсатты арналымдар
мен субъектілер бойынша болініп, олардың әрқайсысы өндірілген өнімдегі
өзінің үлесін алуы тиіс. Қаржының қатысуынсыз қоғамдық онімнің жеке
бөліктерге бөлінуі мүмкін емес. Қаржы қоғамдық өнімді жасау мен пайдалану
арасындағы байланыстырушы буын болып табылады.
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының күрделі тоқайласуын,
олардың басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетін шарттастырады
және олардың экономиканың тиімділігіне,
оның үдемелі дамуына, қоғамдық-өлеуметтік процестерге өсерін зерделеуге
ғылыми көзқарасты талап етеді.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақша қатынастары экономикалық
қатынастарға жатады, ал экономикалық қатынастар өз кезегінде қоғамдық
қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі - өндірістік қатынастарға кіреді.
Бұдан қаржы қатынастарын өндірістік қатынастардың бір бөлігі, яғни олар
базистік әрі негізгі қатынастар болып табылады деуге болады.
Экономикалық зандармен анықталатын қоғамдағы өндірістік қатынастар
категориялар арқылы көрінеді. Экономикалық категориялар - бұл біркелкі
экономикалық қатынастардың көрінісі, бұл қатынастар экономикалық өмірдің
бір жағын сипаттайды және абстрактты, қорытынды түрде керінеді; оларға
баға, қаржы, сақтандыру, кредит, табыс (пайда) және т.б. жатады.
Қаржы, экономикалық категория ретінде, экономикалық, заңдардың (құн
заңының, сұраным мен ұсыным заңының, қажеттіліктердің жоғарлау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
Қатьшастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, "жалпыдан -
жекеге" қағидаты бойынша олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады:
жалпы қоғамдық қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары және
қаржы қатынастары (салық, бюджет, мемлекеттік кредит, сыртқы экономикалық,
қатынастар және т.б.)
Әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы мемлекеттерде қаржымен
қатар басқа экономикалық, категорияларда - ақша, табыс (пайда), өзіндік құн
және басқалары пайдаланылады. Олардың әрқайсысы өзінің функцияларын
(тауардың құнын немесе бағасын білдіру, айналыс құралы, еңбек олшемі мен
тұтыну өлшемін анықтау, өндірісті ынталандыру, кәсіпорындар қызметінің
нәтижелерін бағалау) орындайды, оларда қоғам дамуындағы бұл категориялардың
мәні мен маңызы көрінеді. Қаржының олардың барлығынан өзінің айрықшалықты
белгілері бойынша айырмашылығы бар.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтыгынан
ажыратып алу үшін бұл экономикалық категорияга тән өзгеше белгілерді біліп
алған жөн. Сонымен бірге, құбылыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана белгімен,
тіпті ол елеулі болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес. Құндық
категориялардың барлығының да толып жатқан ортақ белгілері болады.
Сондықтан қайсы бір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сипатты белгілердің жиынтығы ғана кез келген құндық
экономикалық категорияның, соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақша нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің өр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша қатынастарын
ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай сипаты - қаржының
маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және
қаржының құндық экономикалық категорияларға тиістілігін (жататынын) баса
көрсетеді.
Ақша қаржының іс-әрекет етуінің міндетті шарты болып табылады. Ақша
болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты болатын
жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай отырып, капитал,
яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) өкелетін құн бола бастайды. Сойтіп,
ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік қатынастардың бір белігі ретінде
қаржының пайда болуына жағдайлар жасайды.
Қаржы қатынастары езінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып табылады.
Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық боліктерінде (материалдық
өндіріс пен өндірістік емес салаларда) және шаруашылық жүргізудің түрлі
деңгейлерінде қоғамдық онім құнын қайта болудің сан алуан процестері жүзеге
асады. Бөлу процесі натуралдық-заттай нысанда да - өндіріс құралдары мен
тұтыну предметтерінің қорларын жасаумен де, сондай-ақ ақша нысанында да -
еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға арналған ақша қорларының қозғалысы
арқылы да болып жатады. Қаржы қатынастарының бөлгіштік сипаты экономикалық
категория ретінде олардың айрықша белгісі болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен белгіштік сипаты қаржының аса
маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері емес, ойткені
бұл белгілер бағаға да, еңбекке ақы төлеуге де, кредитке де ортақ.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты ақша қорларының
қозғалысында көрінуі оның маңызды ерекше белгісі болып табылады. Ақша
қорлары, істің шын мәнінде, қаржы қатынастарының объектілері болып
табылады.
Ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс қатысушыларының барлығында,
өндірістік емес сферада қаржылық одістердің көмегімен жасалады. Әдістер,
қаржы қатынастарындағы іс-қимылдың амалдары ретінде директивалық, ягни
қажетті, сөзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп алады, мұның өзі
экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың мақсаттарына ақша
ресурстарының колемі мен оның бағыттарын алдын ала қарастыру қажеттігімен
байланысты болады.
Ақша экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар және ақша
нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде пайдаланылады.
Баламалылық белгісі басқа экономикалық, категориялардың - бағаның,
еңбекақының, кредиттің іс-әрекетіне тән. Ақша қорларының бүкіл ақша
қаражаттарынан болініп түратын ерекшелігі сол, олар экономиканы басқарудың
барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құнның бір жақты қозғалысының
негізінде жасалады. Кез келген қаржы операциясы осындай ерекшелікпен
(салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар, шығыстарды
қаржыландыру, субвенциялар және т.б.), яғни баламасыздықпен сипатталады.
Салалық қаржыларда қорлардағы ақшаның ішкішаруашылықтық мақсатты
оқшаулануының ұқсас қағидаты қолданылады.
Сойтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық категорияны
ақша қатынастарының бүкіл жиынтығынан мүлтіксіз боліп алуға мүмкіндік
береді, әрі қаржының өзгешелігін, ерекшелігін атап корсетеді. Басқа бірде -
бір құндық экономикалық категория белгілердің жоғарыда аталған жиынтығын
иемдене алмайды. Егер белгілердің алғашқы екеуі - қаржы қатынастарының
ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржы қатынастарының орісін тежеп
отыратьш болса, қаржыға тән қор нысаны, міңдетті сипаты, біржақты
тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты экономикалық категория
ретіндегі қаржының айрықша ерекшеліктерін баса корсетеді.
Жогарыда айтылғандардың негізіңце қаржының қысқаша анықтамасын былайша
тұжырымдауға болады: қаржы - бұл шаруашылық жургізуші субъектілерде жоне
мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік жоне басқа
қажеттіліктерін қанагаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің құнын жоне ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу жоне қайта бөлу
процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда
болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржының моні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мүндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайы - тауар-ақша қатынастарының
болуынан жоне қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Мемлекет қаржы
ресурстарының объективті қажеттігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр
түрлі нысандарын жасай алады: төлемдердің өр түрлі түрлерін енгізеді немесе
күшін жояды, қаржы ресурстарының нысандарын өзгертеді және т.б. Шаруашылық
жүргізу сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайыендірістік қажетіліктерді
қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттеріне
бейімдеуге мүмкіндік беруі үшін қажет. Бұл мақсатты арналымның ақша
қорларын қалыптастыру арқылы болады. Қаржының басты арналымы - табыстар мен
ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін қанағаттандырып
отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау. Қоғамдық
қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында
жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен құрылымының өзгеруіне
жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің өлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
Мемлекет, дөстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу
жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің
қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары -
мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайыздан астамы және
жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы (Қазақстан бойынша) бөлінеді.
Мемлекет қаржысының көмегімен салалық және аумақтық аспектілерде қоғамдық
өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа қоғамдық қажеттіліктер
қанағаттандырылады.
Қаржысыз кеңейтілген негізде өндірістік капиталдардың жеке және
қоғамдық толық айналымын қамтамасыз ету, экономиканың салалық және аумақтық
құрылымын реттеу, ғылыми-техникалық
жетістіктерді тезірек енгізуді ынталандыру, басқа қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкін емес.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті өзін-
өзі басқарудың дамуы да тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық
құрылымдар қаржысының жұмыс істеуін талап етеді.
Сондықтан өтпелі кезенде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен
аймақтарға ерекше көңіл аударылып, оларға қаржы ресурстарын қалыптастыруда
үлкен құқық пен дербестік беріліп
отыр. Тек бұл ресурстар орталықтың, аймақтардың шаруашылық жүргізудің
төменгі буындарының арасыңца үтымды, ғылыми негізде бөлінген кезде ғана
жоғары қайтарымы және пайдаланылатын қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы
болуы мүмкін.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржы қатынастары елеулі
дөрежеде "қоғамдық (немесе олеуметтік) тауарлар" деп аталынатындарды -
мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен
бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру
мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар мен елді
мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің,
басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны
қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау,
білім беру және денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады.
1.2. Қаржының функциялары мен экономикадағы рөлі
Қаржының мөні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан айқын
көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана емес,
сонымен бірге қаржыныд қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын анықтауды
да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға төн қызмет тобын,
моннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның әзіне тон категориялары кескінінің
айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамгып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категориядан - ақшадан туындайтын айрықшалықты
экономикалық категория болып табылатындықтан және бұл экономикалық
категорияның іс-қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін еместігіне, оның
қоғамдық, саяси және экономикалық омірдің барлық сферасына терең дендеп
енуіне байланысты қаржы функциясы туралы мәселе ғалым-теоретиктер арасында
осы күнге дейін пікірталас тудыруда.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайыөндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында - ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады. қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
қаржы екі функция орындайды: болу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының мөні ең алдымен
бөлгіштік функцияның көмегі арқылы көрінеді. Тап осы функция арқылы
қаржының қоғамдық арналымы - шаруашылық жүргізудің әрбір субъектісін оған
қажет арнаулы мақсатты ақша қорлары нысанында пайдаланылатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырьшады.
Жалпы қоғамдық онімнің құны (оның ақша нысанында), сонымен бірге ақша
нысанында тұлғаланатын ұлттық байлықтың бір болігі қаржының бөлгіштік
функциясының іс-әрекетінің объектілері болып табылады.
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы өндірістік
процестің қатысушылары болып табылатын заңи және жеке тұлғалар (мемлекет,
кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, азаматтар) қаржылық болуде
субъектілер болып келеді.
Қаржының комегімен бөлгіштік процесс қоғамдық омірдің барлық
сфераларында - материалдық өндірісте, айналыс және тұтыну сфераларында
отеді. Болудің қаржылық әдістері экономиканы басқарудың түрлі деңгейлерін:
жалпыұлттық, аумақтық, жергілікті деңгейлерді қамтиды. Қаржылық болініске
бөлінудің әр түрлі түрлерін - ішкішаруашылық, ішкісалалық, салааралық,
аумақаралық бөліністі тудыратын копсатылық тән.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды болігі - ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір болігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) болу және қайта болу процесінде пайдаланған кезде
көрінеді. Бұл функцияны қаржы онімді оздігінше боле береді деген мағынада
емес, қаржы тек жасалған өнімді болуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады
деп түсіну керек. Былай деп айтқан дүрыс: онімнің натуралдық-заттай құрамын
болу ақша қорларын болу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма және
халық арасында ақша қорларын (табыстар мен қорланымдарды) болуге сәйкес
жасалған натуралдық онім де болінеді.
Қаржының бөлгіштік функциясының іс-әрекеті оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық онімді, ұлттық табысты және таза табысты болумен және қайта
болумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық онімді белу алғашқы және кейінгі, немесе қайта болу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық онімнің жалпы көлемінен орнын
толтыру (отеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн - ұлттық табысты бөлудің
нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне үшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық категорияларымен
тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық түрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
Мұның нәтижесінде натуралдық - заттай нысандағы өнімді түпкілікті тұтынуды
қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларының ақшаға деген әр түрлі
қажеттіліктері қанағаттандырылып отырады. Бұл орайда қатысушылардың бәрінің
табыстары басқалардың шығыстары есебінен қалыптасады және ұлттық табыс
қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады. Бірінші жагдайда қаражаттар
өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера капиталынан, өлеуметтік
инфрақұрылымның өндірістік емес қорларынан болатын өндірістік қорлардың
(капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларын жасау үшін
пайдаланылады. Тұтыну қорын бүкіл халықтың оның ұдайы толықтырылуы үшін
пайдаланылатын түпкілікті табыстарын, өлеуметтік сфераның мекемелерін
үстауға, ғылымға, мәдениетке, басқаруға, елдің қорғанысына арналған
ресурстар құрайды.
Қаржы кемегімен ұлттық табысты белу және қайта белу екі әдіспен жүзеге
асырылады:
қаржылық - бюджеттік одіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
несиелік - банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды
және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының - нормалардың, мелшерлемелердің, тарифтердің, аударымдардың
және т.б. көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі максаттары мыналар
болып табылады:
ендірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бұл салада
ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты
бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
қаржы ресурстарын үтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіпорындардың әр
түрлірентабелділігімен және күрделі жұмсалымдардың құбылмалы тиімділігімен
ынталандырылып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу және қайта бөлу қоғам мен
кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы өндірістегі
қажетті мелшерлестігін қамтамасыз етеді.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта белу процесіне қатысуы бірдей
емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа
экономикалық категориялармен - бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл жасайды.
Қаржыны қолданудың негізгі сферасы - қайта бөлу, мүнда ол тектес
экономикалық категориямен - кредитпен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржының
бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық, ішкісалалық, ішкішаруашылықтық
беліністі қамтиды. Аумақаралық жоне сала-аралық қайта бөлу мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асырылады, бұл кезде ақша қаражаттары шаруашылық
жүргізуші субъектілердің бірінен алынып, қаржы ресурстарының
жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған әкімшілік-аумақтық бірліктер мен
салаларға беріледі. Қайта бөлудің бұл түрлерінің арқасында бүкіл
экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді, бұл Қазақстан жағдайында
түпкілікті салалардағы өндірістің дамуы үшін, сондай-ақ артта қалған
аймақтарда экономика мен әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды орлету үшін
өте-мөте көкейтесті болып табылады. Ішкісалалық жоне ішкішаруашылықтық
қайта бәлу сферасы экономиканы қайта құрудың барысында шаруашылық жүргізуші
субъектісінің тапқан қаражаттарын пайдалануды қажет ететін (заң бойынша
мемлекетке тиісті аударымдардан басқа) коммерциялық есеп пен өзін-өзі
қаржыландыру әдістерінің енгізілуімен байланысты біртіндеп тарылып келеді.
Демек, қаржы белгіштік функция арқылы ақшалай табыстарды
қалыптастыружәне қаражаттарды жұмсау жолымен мемлекеттің, экономикалық
агенттердің экономикалық мүлделерін қамтып көрсететін белгілі бір қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандырады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы бөлу
категориясы ретінде қаржының мәні ашылады, ақша нысанындағы жиынтық
қоғамдық өнімнің, оның құрамды элементтерінің қозғалысымен байланысты
болатын экономикалық қатынастар айшықталады және сатып алу-сату арқылы
натуралдық-заттай нысандағы қоғамдық өнімді өткізу үшін жағдайлар жасалады.
Қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы еңбек
үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып, олардың
экономикалық мүлделері қанағаттандырылуы тиіс.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкілікті
табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады.
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы ұдайы
өндірістің басқа стадияларына - өндіруге, айырбастауға, тұтынуға белсенді
ықпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы, қаржы өндіріске қалыптастырылатын
ақша қорларының мөлшері арқылы санмен эсер етеді: бұл қорлардың көлемін
өзгерте отырып, өндіріске қалаған бағытта ықпал жасауға болады, не қолайлы
қаржы жағдайларын жасау жолымен экономиканың жеке құрылымдық бөлімшелерінің
дамуын тездетуге болады, не бұл өсудің қарқынын баяулатуға болады. Баска
жағынан, егер көтермелеу қорларының көлемін өндірістің белгілі бір сапалық
көрсеткіштерінің: еңбек өнімділігінің, ресурстарды үнемдеудің, қор
қайтарымының және т.б. . жетістіктерімен үштастырса өндіріске сапалық эсер
етуге жетуге болады. Қаржы көмегімен ұдайы өндірістің басқа сатыларына да
осылайша эсер етуге болады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы қаржының ұдайы
өндірістің барлық процестерімен байланысы жэне бұл категорияның өндірістің
барлық стадияларына белсенді эсер етуі бақыланып отырылады.
Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамасының жақтаушылары
айқындамасындағы осал мезеті категорияның функциясы тап осы категорияның
өзіндік ерекшелігін қамтып кэрсетуі тиіс деген қағида болып табылады.
Қарастырылып отырған функция бөлуге қатысушы басқа экономикалық
категорияларға да - бағаға да, еңбекақыға да, кредитке де тэн.
Ұдайыөндірістік тұжырымдамасының жақтаушылары қаржы - бір стадияның
емес, жалпы алғанда ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олардың пікірінше:
қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз
байланысқан;
қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына - материалдық өндіріске, айналыс
пен тұтыну сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір стадиясына ғана емес,
жалпы бүкіл бұл процеске қызмет көрсетеді;
қаржы қоғамдық өндіріс қозғалысының барлық стадияларында пайдаланылатын
бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табигатын ақшаның қозғалысында анықтайтын
қаржының бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығы ұдайыөндірістік
тұжырымдамасы бұл табиғатты ақша нысанындағы құн қозғалысында анықтайды.
Мүндай үстанымда қаржының іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңиді.
Ұдайыөндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
1) ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
2) ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3) бақылау функциясы.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс сферасында
жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнынының бір бөлігін алады. Бұл процесс
қаржының бірінші функциясын - ақша қорларын (табыстарды) жасау арқылы
жүзеге асады, бұл езінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең алдымен,
мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дэйекті түрде сан
алуан ақша қорлары - орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты қорлар
және т.б. жасалады.
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің
шығыстары саясатьш жүргізгенде көрінеді. Ақша қорларының (табыстардың)
қаражаты қайта белу жолымен мемлекеттік аппаратты үстауға, қоғамдық
өндірістің үтымды эрі тиімді құрылымын жасап, қолдауға, материалдық жағынан
аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге және т.с.с. бағытталады.
Сөйтіп, бөлу процесі ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану түрінде
жүзеге асады. Қоғамдық өнімді ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану
арқылы бэлу экономикалық қатынастардың пайда болуына себепші болады.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға байланысты
болатын қаржының бақыяау функциясын барлық ғылыми тұжырымдамалардың
окілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық категория
ретіндегі қаржыға тэн қасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және
жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша
қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан
көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан, жиынтық
қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің қозғалысымен, оны
бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өңдіріс процесінде
үлғаймалы ұдайы ендіріске бағыттаумен және басқа жағынан, мемлекеттің
орталықтаңдырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса, қаржының
бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл
ұдайыөндірістік процесіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарының
орталықтаңцырылған қорын қалыптастыру және пайдалану процесіне де қызмет
етеді. Қаржының екі функциясының диалектикалық бірлігі мен өзара
байланыстығы осында.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда - жалпы ішкі өнімді тиісті
қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау
жасауда керінеді.
Бақылау функциясы сандық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы
жиынтық қоғамдық өнімді бөлумен және қайта бөлумен байланысты болатын
экономикалық процестерді бейнелейді. Сонымен бірге нақты нысандағы қаржы
ресурстарының қозғалысы жиынтық қоғамдық өнімді құндық белу процесіне
мемлекет тарапынан бақылау жасаудың негізі болып таылады. Мүндай бақылаусыз
экономиканың теңгерімді дамуының қамтамасыз етілуі мүмкін емес.
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның,
фирманың шаруашылық - қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу. Бұл бақылау
материал, еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз әрі тиімсіз пайдалануды
анықтап қана қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарда, фирмаларда өндіріс
рентабелділігін арттырудың резервтерін ашуға, өндірістік емес шығындарды
болдырмауға мүмкіндік береді.
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымай сақталуын, мемлекеттік
бюджет, банк алдындағы қаржылық міндеттемелердің, сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъектілердің есептесу және төлемдер женіндегі өзара
міндеттемелерінің дер кезінде және толық орындалуын тексеру қаржылық
бақылаудың аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
көрсеткіштерді білдіретін қаржы ақпараты болып табылады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің түрлі жақтарын
жинақталған түрде қамтып көрсететін түсім-ақша, табыс (пайда),
рентабелділік, етінімділік, айналымдылық, төлем қабілеттілігі, қор
қайтарымы және басқалары сияқты талдап көрсетілген қаржылық көрсеткіштер
арқылы белгіленген нормалар мен нормативтерді қолдануды, макродеңгейде де,
микродеңгейде де экономикалық процестердің тиімділігі мен нәтижелігін
бақылауға болады.
Ұдайы өндіріс процесіндегі қаржының бақылау функциясының рөлі қаржылық
тортіп арқылы жүзеге асуымен және оның жай-күйімен, белгіленген нормалар
мен нормативтердің сақталуымен, қаржылық міндеттемелердің орындалуымен
байланысты болуы мүмкін.
Қаржылық тәртіп оны бүзушыларға қаржы санкцияларын колдана отырып
мемлекеттік парызды сақтауға негізделген.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық
бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырады.
Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында бақылау жұмысының бағыттары,
қаржылық бақылаудың нысандары мен әдістері айтарлықтай өзгерді.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомстволардың қаржы органдары ақша
қорларын бөлу жолымен жүргізеді. Ұдайы өндірістің бүкіл барысына: онімді
шығару мен өткізудің ауқымына, өзіндік құн мен рентабелділікке, еңбекке ақы
төлеуге осылайша ықпал жасалады. Қаржылық бақылаудың бұл түрі өндіріс
тиімділігін жүйелі арттырып отыруға бағытталған;
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кәсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ көсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Осылайша қаржы жүйесі
белгіленген төлемдердің бюджетке дер кезінде түсуін, сондай-ақ бюджет
қаражаттарының бизнес-жоспардың немесе құрылыс қарқынының орындалуына қарай
берілуін бақылайды;
кредиттік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда қаржының бақылау функциясы несие берудің
мезгілдігі, қайтарымдылыгы, ақылыгы қағидаттарынан керінеді. Бақылаудың бұл
түрі банк арқылы өтетін ақшалай есептесудің (өнім, жұмыс, қызметгер көрсету
үшін) жүйесі арқылы жүргізіледі.
Қаржы қоғамдық ұдайы өндірістің бөлу стадиясының құралы бола отырып,
ұдайы өндірістің барлық стадияларына ықпал ете алады. Ықпал етудің
объективті алғышарттары екі мөн-жаймен байланысты:
1. Қаржы қоғамдық өндірістің барлық стадияларына (ендіру, белу,
айырбастау, тұтыну) ықпал етеді.
2. Қаржының экономикалық процестерінің катализаторы болуға әлуеттік
ерекшелігі бар (бұл бөлгіштік функциядан туындайды). Бөлу ұдайы өндірісте
айқындаушы сфера болып табылатын материалдық өндіріс сферасында басталады,
өйткені ол өндірістің сипаты мен ауқымына эсер етеді.
Қаржы ұдайы өндіріс процесіне екі түрлі ықпал жасайды:
а) сан жағынан, бұл бөлгіштік процестің үйлесімдерімен сипаталады;
ә) сапа жағынан, бұл қаржының шаруашылық жүргізуші субъектілердің
материалдық мүлделеріне ықпалымен сипатталады.
Қаржы микроэкономикалық дамудың тиімді ара қатысын белгілеуде, ұдайы
өндірістің заттық және құндық элементтерінің тепе-тендігіне жетуде, өндіріс
тиімділігін арттыруда маңызды рол атқарады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың, фирмалардың
өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялық есебін нығайтып, дамытады;
қаржы ақша қорларын болу және қайта бөлу арқылы экономикалық осудің ара
салмағын қамтамасыз етеді;
қаржы ұлттық табыстарға қорлану және тұтыну қорларының үйлесу
тиімділігін арттырудың экономикалық негізін жасайды;
қаржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандарының және
шаруашылық жүргізу нысандарының дамуына мүмкіндік тұғызады.
Сонымен бірге қаржы оңтайлы ұлттық шаруашылықтың ара салмағын
қамтамасыз етуде белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық және
әлеуметтік дамудың индикативтік жоспарының басты элементтерінің өзара
теңдестірілуіне қол жетеді; қаржы тұтқаларын жоспарлы пайдалану қоғамдық
ұдайы ендіріске қаржының ынталандырғыш ролін күшейтуге арналған негізгі
қаржылық көрсеткіштерді мемлекетке орталықтандыра отырып анықтауға жағдай
жасайды.
Қаржы кемегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсілдеме қаржының
рөлін 3 бағытта атқаруға мүмкіндік жасайды:
1) үлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы коздерімен
қамтамасыз ету түрғысынан;
2) қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу үшін пайдалану
түрғысынан;
3) қаржының әлеуметтік - экономикалық дамудың ынталандырмасы ретінде
пайдалану түрғысынан.
1.3. Экономикалық өсу факторлары және типтері
Экономиканы тұрақтандыру ҚР Президенті, үкіметі алдарына қойып отырған
бірінші кезектегі міндет болып табылады. Макроэкономикалық саясатты талдау
Экономика министрлігінің, Қаржы министрлігінің, ҚР Парламентінің және басқа
мемлекеттік органдардың кұнделікті міндеттеріне кіреді.
ҚР Парламентінде салық саясаты талқыланғанда, ұлттық банкте ақша-несие
саясаты талданғанда жорамалданған шаралар инфляцияға, жұмыссыздыққа қандай
ықпал жасайды және тұтас сұранымды ұлғайту немесе азайту қажет пе деген
мәселе басты назарда туруы керек.
Нарықтық экономиканың дамуында кәптеген заңдылықтар айқындалады.
Солардың бірі - шаруашылық жұйесінің құрылымы ұдайы кұрделене тұсуге ұрдіс
алған. Уақыт біртіндеп экономикалық кәзқарас, кұбылыс, жағдайлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Қаржының экономикалық мәні және экономикалық өсудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6-37
1.1. Қаржының түсінігі және экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... .6
1.2. Қаржының функциялары мен экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Экономикалық өсу факторлары және
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
II. Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі қаржының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..38-60
2.1. Экономикалық өсу: әдістерімен ұлттық экономикалық қырлымы ... 38
2.2. Қаржының негізі оның экономикалық өсуге
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.3. Инфляцияның табиғаты және оның қаржымен өзара байланысы ... .51
III. Қазақстан Республикасының экономикалық өсуін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 61-72
3.1. Экономикалық өсу қамтамасыз етуде қаржы
көздері ... ... ... ... ... ... .61
3.2. Қаржы-экономикалық өсуді өркендету
кепілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..76
КІРІСПЕ
Қазақстан қазір ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға
бағытталған құрылымдық реформаның жаппай қамтитын бағдарламасын жұзеге
асыруда. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жұзеге асырьша бастаған
Қазақстандағы экономикалық реформа процесі, 1991 жылы желтоқсаңда
тәуелсіздік жарияланғаннан кейін тіптен ұдеп кетті. Тәуелсіздік жарияланған
сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық уақиғалар:
1992 жьшы қаңтарда бағаны ырықтандыру (либерализациялау), 1993 жылы
қаңтарда қабылданған Конституцияда және 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының Жаңа Конституциясында жекеменшік құқықты мойындау, 1993
жылы сәуірде ұлттық жекешелендіру бағдарламасын жасау, 1993 жылы қарашада
ұлттық валютаны енгізу; 1993-1994 ж.ж. дағдарысқа қарсы бағдарламаны жасау;
1994-1996 ж.ж. қатаң ақша-несие саясатын жұргізу; индикативті жоспарлар
жасау, 1997 жылы қазан айында Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгі
стратегиялық бағдарламасын қабылдау. Бұл бағдарлама экономиканы жан-жақты
күшейтуді және сапалы жаңа межелерге алып шығуға қабілетті экономикалық
тасқынды қамтамасыз етуді көздейді. "Егер біз стратегиямызды мұлтіксіз
орындап, ынталы еңбек етсек, онда біз орталық азияның нағыз барысы бола
аламыз және ұлт тұтастығына, әлеуметтік әділдікке жоне барша халықтың
экономикалық жақсы тұрмысына сай тәуелсіз мемлекет ретінде - дамушы ендер
үшін үлгіге айналамыз" - делінген Президенттің халыққа Жолдауында.
Осылай дей тұра, тек қана бай табиғи ресурстарға иек артып және барлық
қарқынды экономикалық процесті "сонан кейін" деп кейінге қалдыра берсек
қателік болар еді. Бұл қателікті ұш ел қазірдің өзінде жасап ұлгерді (Сауд
Аравиясы, Замбия, Нигерия), ал табиғи ресурстары болар-болмас, мардымсыз
ғана Жапония, Сингапур секілді мемлекеттер әлдеқайда зор экономикалық
дамуға кәтеріліп отыр. Осы мысалдардан шығатын даму стратегиясындағы басты
нәрсе - әлемдік экономиканың кіндігі біртіндеп Азияға, Оңтұстік-Шығысқа,
Азия-Тынық мұхит аймағына ауысатын болады. Сәйтіп Қазақстан Республикасы
экономикалық күштер тепетендігінің ортасында, яғни Евразия орталыгында
болып шығады.
Еліміздің 2030 жьшға дейінгі мерзімге белгілеген жеті басты багыты:
ұлттық қауіпсіздік және тәуелсіздік, ішкі саясаттагы тұрақтылық және
қоғамды нығайту, инвестицияның жогары деңгейінен және ішкі қаражатпен
нарықтық экономика негізінде экономиканы кәтеру, Қазақстан азаматтарының
денсаулығы, білім алуы, жақсы тұрмысы энергетикалық ресурстар, инфра
құрылым (әсіресе кәлік және байланыс), кәсіпқойлы тиімді ұкімет, сыбайлас
жемқорлықпен және қылмыспен аяусыз кұрес. Сонымен, аталған осынау
артықшылық тізбесінің өзіақ Қазақстан басшылығының экономикалық,
әлеуметтік, саяси, құқықтык және имандылық тұсініктер жағынан елдің
стратегиялық дамуына кешенді жағдайда келіп отырғандығын кұмәнсіз
куәлендіре алады. Мұның әзінде табыс шарты болып дұрыс тандалынған
стратегия аталынады. Мәселен, белгіленген бағытты жұзеге асыру үшін мықты
басшының, жақсы ұйымдасқан адамдар тобының, саяси тұрақтылық және қоғамды
ныгайтудың, Заңның ұстемділігі болуы шарт.
Өз экономикасын қайта құрудағы әте кұрделі мәселелерді шешуге аяқ
басқан Қазақстанның бастан кешкен қиыншылықтарын ескермеуге болмайды. Ол:
жекеменшік сектордың жоқтығы, әндіріс ауқымындағы мемлекеттік кәсіпорыннан
бастап, сауда ауқымьшдағы монополиялар, ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік
сатып алу және несиелер мен мамандандырылған банкілерді мақсаткерлікпен
бәлісуге дейін ескі құрьшымға қоса макроэкономикалық тұрақтылықтың
қажеттілігі. Мұның сыртында, экономикалық қызметке қатысушылар жұмыс
істеуге мәжбұр болған жағдайдағы бағалар құрылымы әлемдік рынокпен
байланыста емес еді, халықтың психологиялық дайындығы, адамдардың рыноктік
қатынастарға барабар ойлау жұйесі болмаған.
Қазақстан Республикасының "Қазақстан -2030" даму Стратегиясына орай
үкіметтің 2005-2007 ж.ж. арналған іске асырылар бағдарламасы жасалынды.
Онда үкіметтің 2005-2007 жылдардағы жұмыс мақсаттары айқындалған, атап
айтқанда, экономикалық әсуді экономиканың нақтылы секторы арқылы тұзеуді
қамтамасыз ету, бюджет саласын реформалау және жұргізілген белсенді
әлеуметтік саясат пен макроэкономикалық тұрақтылықты сақтау жағдайында
еліміздің экономикасына инвестиция тарту.
Қазақстан Республикасы үкіметінің алдағы кезендегі қызметі тәмендегідей
басты міндеттерді орындауға бағытталған:
ұлттық қауіпсіздікті нығайту;
Қазақстан Республикасы Президентінің Стратегиясындағы мақсаттарға жету
негізінде ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамды нығайту деңгейін ілгерілете
беру;
экономикалық әсу қарқынын ұдету;
әлемдік рынокқа энергия шығарушьшардың біржола схемасын анықтау, жобалау,
оның жекелеген участоктерінде құрылысты бастап және аяқтау жұмыстары;
халықаралық сауданы дамытуды қамтамасыз ететін транспорт пен
коммуникацияның негізгі нысандарын қайта құру мен салуды аяқтау; мемлекетті
басқарудың принципті жаңа жұйесін құру.
I. Қаржының экономикалық мәні және экономикалық өсудегі рөлі
1.1. Қаржының түсінігі және экономикалық маңызы
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын
тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сезінен шыққан)
қоғамда нақты өмір суретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы
бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен
қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып
көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі
болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына
көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға
қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа еңгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржы туралы жұмыстың ("Афин республикасының кірістері туралы") алғашқы
авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның
"Афиннің мемлекеттік құрылысы" атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму зандылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Түрлі қоғамдық-экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы
негізінен мына себептерге байланысты:
- әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрылымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттің пайдасына қайта
бөлуді үйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын есепке алады;
- кез келген қоғамдық-экономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүлделерін қорғайтын мемлекетгің мақсаттары мен міндеттеріне бағынады,
өңдірістің жаңа өдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
Мәселен, құл иеленуші және феодалдық формацияларға натуралдық қатынастар
сәйкес келсе, мемлекет табысының калыптасуы да көбінесе натуралдық сипатта
болды. Капиталистік шаруашылық тауар-ақша шаруашьшығы болып табылады.
Тиісінше мемлекеттің табысы да ақша нысанында қалыптасады, егер мемлекет
басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік катьшастардың ұдайы өндірісі
мен таптық құрылыстың міндеттеріне қызмет ететін болса, онда бұл
міндеттерге қаржы да қызмет етеді.
Құн категорияларының жүйесінде қаржы белгілі орын алады және өзінің
ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік ролімен
айшықталады. Қаржының құндық болу стадиясындажұмыс істейтін басқа
экономикалық категориялардан - кредиттен, жалақыдан және бағадан
айтарлықтай айырмашылығы бар.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар ондірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында онім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және заттальшған еңбектің өр түрлі шығыңдарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
олшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
олшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру,
бөлу, айырбастау және тұтыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, ойткені оңдірілген онімдер сатьш алу-
сатуға жататын тауарлар ретіңце болады: онім оны тұтынудан бүрын айырбастау
және болу стадияларынан отеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүлделері қанағаттандырылуы тиіс. Осыған орай олар
мамандандырылған еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен, өр түрлі
өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сөйкес айырбасталуы
тиіс. Тек өңдірілген еңбек онімдері айырбасталғанда, оларды белгілі бір
ақшалай баламамен өткізгенде ондірушілердің ақшалай түсімі (табысы)
жасалады. Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды олшеу құн өлшемі мен
жалпыга ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан
материалдық және материалдық емес игіліктер, қызметтердің өндірілген
массасы - қоғамдық өнімнің - натуралдық-заттай көрінісімен бірге оның
ақшалай көрінісі де болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдық-заттай
нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша қорларын
тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек тиісті
ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда
болатын ақша, экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрады. Қаржы тауар
қатынастарынан тыс өмір суре алмайды.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша,
бага, қаржы, еңбекащы, кредит жоне басқалары пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-
бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға
жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және
кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру;
мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық
қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу
және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп
айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша
қатынастарының қозғалысы болып жатады.
"Қаржы" ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтңды. Тауар-ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын - ақша агынын бейнелеп корсетеді.
Экономиканың жұмыс істеуінің нарык жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын өлде қайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
Қаржы -ақша қатынастарының жиынтыгы, олардың ажыратысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның ролі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, болу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар болігінің ақшалай тұлғалануы больш
табылады. Қаржьшың басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау дүрыс
болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық болімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, езіндік құнды калькуляциялау және онімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет болшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық өдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің тендігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске тәң өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
озгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша-бұл ең алдымен ассоциацияландырылған ондірушілердің
еңбек шығындары олшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы - жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларында - бөлуде және айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанындағы құнның қозғалысы тауарлардың
қозғалысынан оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа
иеленушілерге өтуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен
(бір иеленушінің шеңберінде) сипатталады. Үшінші стадияда бөлінген құн
(ақша нысанындағы) тауар нысанына айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің
шеттетілуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы өндірістің екінші стадиясында құнның
ақша нысанының бір жақты қозғалысының орны болады, ал үшінші стадияда
құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның бірі ақша нысанында, ал басқасы
тауар нысанында болады.
Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тұтыну стадияларында мүндай
қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының орны еместігін
дәлелдейді. Бөлінген құн (ақша нысанында) тауар нысанымен айырбасталатын,
яғни сатып алу - сату актілері жасалатын айырбастауда да қаржыға орын жоқ.
Ұдайы өндіріс процесінің құн стадиясында тек баға құралын қажет ететін
өнбойы жасалатын айырбас операциялары болып жататындықтан, мүнда баска
экономикалық категорияның механизмі - бағажұмыс істейді.
Қаржының іс-әрекет етуінің жиынтық қоғамдық өнімді бөлу стадиясында
асқан дөрежеде көрінетіндігі қаржы үшін көпшілікке танылған болып саналады.
Сонымен қаржы мен қаржы қатынаста-рының пайда болып, іс-әрекет ететін орны
ақшаның нақтылы қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу стадиясы
болып табылады. Мүнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның маңызды бөлігі
- ұлттық табыс алғашқы бөлу процесіне үшырап, мақсатты арналым мен
субъектілер бойынша бөлінеді.
Нәтижесінде онімнің бір белігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір
бөлігі тұтынылады. Сойтіп, жалпы қоғамдық онімнің құны мақсатты арналымдар
мен субъектілер бойынша болініп, олардың әрқайсысы өндірілген өнімдегі
өзінің үлесін алуы тиіс. Қаржының қатысуынсыз қоғамдық онімнің жеке
бөліктерге бөлінуі мүмкін емес. Қаржы қоғамдық өнімді жасау мен пайдалану
арасындағы байланыстырушы буын болып табылады.
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының күрделі тоқайласуын,
олардың басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетін шарттастырады
және олардың экономиканың тиімділігіне,
оның үдемелі дамуына, қоғамдық-өлеуметтік процестерге өсерін зерделеуге
ғылыми көзқарасты талап етеді.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақша қатынастары экономикалық
қатынастарға жатады, ал экономикалық қатынастар өз кезегінде қоғамдық
қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі - өндірістік қатынастарға кіреді.
Бұдан қаржы қатынастарын өндірістік қатынастардың бір бөлігі, яғни олар
базистік әрі негізгі қатынастар болып табылады деуге болады.
Экономикалық зандармен анықталатын қоғамдағы өндірістік қатынастар
категориялар арқылы көрінеді. Экономикалық категориялар - бұл біркелкі
экономикалық қатынастардың көрінісі, бұл қатынастар экономикалық өмірдің
бір жағын сипаттайды және абстрактты, қорытынды түрде керінеді; оларға
баға, қаржы, сақтандыру, кредит, табыс (пайда) және т.б. жатады.
Қаржы, экономикалық категория ретінде, экономикалық, заңдардың (құн
заңының, сұраным мен ұсыным заңының, қажеттіліктердің жоғарлау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
Қатьшастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, "жалпыдан -
жекеге" қағидаты бойынша олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады:
жалпы қоғамдық қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары және
қаржы қатынастары (салық, бюджет, мемлекеттік кредит, сыртқы экономикалық,
қатынастар және т.б.)
Әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы мемлекеттерде қаржымен
қатар басқа экономикалық, категорияларда - ақша, табыс (пайда), өзіндік құн
және басқалары пайдаланылады. Олардың әрқайсысы өзінің функцияларын
(тауардың құнын немесе бағасын білдіру, айналыс құралы, еңбек олшемі мен
тұтыну өлшемін анықтау, өндірісті ынталандыру, кәсіпорындар қызметінің
нәтижелерін бағалау) орындайды, оларда қоғам дамуындағы бұл категориялардың
мәні мен маңызы көрінеді. Қаржының олардың барлығынан өзінің айрықшалықты
белгілері бойынша айырмашылығы бар.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтыгынан
ажыратып алу үшін бұл экономикалық категорияга тән өзгеше белгілерді біліп
алған жөн. Сонымен бірге, құбылыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана белгімен,
тіпті ол елеулі болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес. Құндық
категориялардың барлығының да толып жатқан ортақ белгілері болады.
Сондықтан қайсы бір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сипатты белгілердің жиынтығы ғана кез келген құндық
экономикалық категорияның, соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақша нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің өр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша қатынастарын
ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай сипаты - қаржының
маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және
қаржының құндық экономикалық категорияларға тиістілігін (жататынын) баса
көрсетеді.
Ақша қаржының іс-әрекет етуінің міндетті шарты болып табылады. Ақша
болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты болатын
жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай отырып, капитал,
яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) өкелетін құн бола бастайды. Сойтіп,
ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік қатынастардың бір белігі ретінде
қаржының пайда болуына жағдайлар жасайды.
Қаржы қатынастары езінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып табылады.
Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық боліктерінде (материалдық
өндіріс пен өндірістік емес салаларда) және шаруашылық жүргізудің түрлі
деңгейлерінде қоғамдық онім құнын қайта болудің сан алуан процестері жүзеге
асады. Бөлу процесі натуралдық-заттай нысанда да - өндіріс құралдары мен
тұтыну предметтерінің қорларын жасаумен де, сондай-ақ ақша нысанында да -
еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға арналған ақша қорларының қозғалысы
арқылы да болып жатады. Қаржы қатынастарының бөлгіштік сипаты экономикалық
категория ретінде олардың айрықша белгісі болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен белгіштік сипаты қаржының аса
маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері емес, ойткені
бұл белгілер бағаға да, еңбекке ақы төлеуге де, кредитке де ортақ.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты ақша қорларының
қозғалысында көрінуі оның маңызды ерекше белгісі болып табылады. Ақша
қорлары, істің шын мәнінде, қаржы қатынастарының объектілері болып
табылады.
Ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс қатысушыларының барлығында,
өндірістік емес сферада қаржылық одістердің көмегімен жасалады. Әдістер,
қаржы қатынастарындағы іс-қимылдың амалдары ретінде директивалық, ягни
қажетті, сөзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп алады, мұның өзі
экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың мақсаттарына ақша
ресурстарының колемі мен оның бағыттарын алдын ала қарастыру қажеттігімен
байланысты болады.
Ақша экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар және ақша
нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде пайдаланылады.
Баламалылық белгісі басқа экономикалық, категориялардың - бағаның,
еңбекақының, кредиттің іс-әрекетіне тән. Ақша қорларының бүкіл ақша
қаражаттарынан болініп түратын ерекшелігі сол, олар экономиканы басқарудың
барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құнның бір жақты қозғалысының
негізінде жасалады. Кез келген қаржы операциясы осындай ерекшелікпен
(салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар, шығыстарды
қаржыландыру, субвенциялар және т.б.), яғни баламасыздықпен сипатталады.
Салалық қаржыларда қорлардағы ақшаның ішкішаруашылықтық мақсатты
оқшаулануының ұқсас қағидаты қолданылады.
Сойтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық категорияны
ақша қатынастарының бүкіл жиынтығынан мүлтіксіз боліп алуға мүмкіндік
береді, әрі қаржының өзгешелігін, ерекшелігін атап корсетеді. Басқа бірде -
бір құндық экономикалық категория белгілердің жоғарыда аталған жиынтығын
иемдене алмайды. Егер белгілердің алғашқы екеуі - қаржы қатынастарының
ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржы қатынастарының орісін тежеп
отыратьш болса, қаржыға тән қор нысаны, міңдетті сипаты, біржақты
тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты экономикалық категория
ретіндегі қаржының айрықша ерекшеліктерін баса корсетеді.
Жогарыда айтылғандардың негізіңце қаржының қысқаша анықтамасын былайша
тұжырымдауға болады: қаржы - бұл шаруашылық жургізуші субъектілерде жоне
мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік жоне басқа
қажеттіліктерін қанагаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің құнын жоне ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу жоне қайта бөлу
процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда
болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржының моні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мүндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайы - тауар-ақша қатынастарының
болуынан жоне қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Мемлекет қаржы
ресурстарының объективті қажеттігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр
түрлі нысандарын жасай алады: төлемдердің өр түрлі түрлерін енгізеді немесе
күшін жояды, қаржы ресурстарының нысандарын өзгертеді және т.б. Шаруашылық
жүргізу сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайыендірістік қажетіліктерді
қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттеріне
бейімдеуге мүмкіндік беруі үшін қажет. Бұл мақсатты арналымның ақша
қорларын қалыптастыру арқылы болады. Қаржының басты арналымы - табыстар мен
ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін қанағаттандырып
отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау. Қоғамдық
қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында
жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен құрылымының өзгеруіне
жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің өлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
Мемлекет, дөстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу
жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің
қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары -
мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайыздан астамы және
жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы (Қазақстан бойынша) бөлінеді.
Мемлекет қаржысының көмегімен салалық және аумақтық аспектілерде қоғамдық
өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа қоғамдық қажеттіліктер
қанағаттандырылады.
Қаржысыз кеңейтілген негізде өндірістік капиталдардың жеке және
қоғамдық толық айналымын қамтамасыз ету, экономиканың салалық және аумақтық
құрылымын реттеу, ғылыми-техникалық
жетістіктерді тезірек енгізуді ынталандыру, басқа қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкін емес.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті өзін-
өзі басқарудың дамуы да тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық
құрылымдар қаржысының жұмыс істеуін талап етеді.
Сондықтан өтпелі кезенде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен
аймақтарға ерекше көңіл аударылып, оларға қаржы ресурстарын қалыптастыруда
үлкен құқық пен дербестік беріліп
отыр. Тек бұл ресурстар орталықтың, аймақтардың шаруашылық жүргізудің
төменгі буындарының арасыңца үтымды, ғылыми негізде бөлінген кезде ғана
жоғары қайтарымы және пайдаланылатын қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы
болуы мүмкін.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржы қатынастары елеулі
дөрежеде "қоғамдық (немесе олеуметтік) тауарлар" деп аталынатындарды -
мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен
бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру
мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар мен елді
мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің,
басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны
қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау,
білім беру және денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады.
1.2. Қаржының функциялары мен экономикадағы рөлі
Қаржының мөні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан айқын
көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана емес,
сонымен бірге қаржыныд қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын анықтауды
да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға төн қызмет тобын,
моннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның әзіне тон категориялары кескінінің
айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамгып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категориядан - ақшадан туындайтын айрықшалықты
экономикалық категория болып табылатындықтан және бұл экономикалық
категорияның іс-қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін еместігіне, оның
қоғамдық, саяси және экономикалық омірдің барлық сферасына терең дендеп
енуіне байланысты қаржы функциясы туралы мәселе ғалым-теоретиктер арасында
осы күнге дейін пікірталас тудыруда.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайыөндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында - ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады. қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
қаржы екі функция орындайды: болу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының мөні ең алдымен
бөлгіштік функцияның көмегі арқылы көрінеді. Тап осы функция арқылы
қаржының қоғамдық арналымы - шаруашылық жүргізудің әрбір субъектісін оған
қажет арнаулы мақсатты ақша қорлары нысанында пайдаланылатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырьшады.
Жалпы қоғамдық онімнің құны (оның ақша нысанында), сонымен бірге ақша
нысанында тұлғаланатын ұлттық байлықтың бір болігі қаржының бөлгіштік
функциясының іс-әрекетінің объектілері болып табылады.
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы өндірістік
процестің қатысушылары болып табылатын заңи және жеке тұлғалар (мемлекет,
кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, азаматтар) қаржылық болуде
субъектілер болып келеді.
Қаржының комегімен бөлгіштік процесс қоғамдық омірдің барлық
сфераларында - материалдық өндірісте, айналыс және тұтыну сфераларында
отеді. Болудің қаржылық әдістері экономиканы басқарудың түрлі деңгейлерін:
жалпыұлттық, аумақтық, жергілікті деңгейлерді қамтиды. Қаржылық болініске
бөлінудің әр түрлі түрлерін - ішкішаруашылық, ішкісалалық, салааралық,
аумақаралық бөліністі тудыратын копсатылық тән.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды болігі - ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір болігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) болу және қайта болу процесінде пайдаланған кезде
көрінеді. Бұл функцияны қаржы онімді оздігінше боле береді деген мағынада
емес, қаржы тек жасалған өнімді болуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады
деп түсіну керек. Былай деп айтқан дүрыс: онімнің натуралдық-заттай құрамын
болу ақша қорларын болу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма және
халық арасында ақша қорларын (табыстар мен қорланымдарды) болуге сәйкес
жасалған натуралдық онім де болінеді.
Қаржының бөлгіштік функциясының іс-әрекеті оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық онімді, ұлттық табысты және таза табысты болумен және қайта
болумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық онімді белу алғашқы және кейінгі, немесе қайта болу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық онімнің жалпы көлемінен орнын
толтыру (отеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн - ұлттық табысты бөлудің
нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне үшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық категорияларымен
тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық түрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
Мұның нәтижесінде натуралдық - заттай нысандағы өнімді түпкілікті тұтынуды
қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларының ақшаға деген әр түрлі
қажеттіліктері қанағаттандырылып отырады. Бұл орайда қатысушылардың бәрінің
табыстары басқалардың шығыстары есебінен қалыптасады және ұлттық табыс
қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады. Бірінші жагдайда қаражаттар
өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера капиталынан, өлеуметтік
инфрақұрылымның өндірістік емес қорларынан болатын өндірістік қорлардың
(капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларын жасау үшін
пайдаланылады. Тұтыну қорын бүкіл халықтың оның ұдайы толықтырылуы үшін
пайдаланылатын түпкілікті табыстарын, өлеуметтік сфераның мекемелерін
үстауға, ғылымға, мәдениетке, басқаруға, елдің қорғанысына арналған
ресурстар құрайды.
Қаржы кемегімен ұлттық табысты белу және қайта белу екі әдіспен жүзеге
асырылады:
қаржылық - бюджеттік одіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
несиелік - банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды
және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының - нормалардың, мелшерлемелердің, тарифтердің, аударымдардың
және т.б. көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі максаттары мыналар
болып табылады:
ендірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бұл салада
ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты
бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
қаржы ресурстарын үтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіпорындардың әр
түрлірентабелділігімен және күрделі жұмсалымдардың құбылмалы тиімділігімен
ынталандырылып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу және қайта бөлу қоғам мен
кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы өндірістегі
қажетті мелшерлестігін қамтамасыз етеді.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта белу процесіне қатысуы бірдей
емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа
экономикалық категориялармен - бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл жасайды.
Қаржыны қолданудың негізгі сферасы - қайта бөлу, мүнда ол тектес
экономикалық категориямен - кредитпен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржының
бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық, ішкісалалық, ішкішаруашылықтық
беліністі қамтиды. Аумақаралық жоне сала-аралық қайта бөлу мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асырылады, бұл кезде ақша қаражаттары шаруашылық
жүргізуші субъектілердің бірінен алынып, қаржы ресурстарының
жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған әкімшілік-аумақтық бірліктер мен
салаларға беріледі. Қайта бөлудің бұл түрлерінің арқасында бүкіл
экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді, бұл Қазақстан жағдайында
түпкілікті салалардағы өндірістің дамуы үшін, сондай-ақ артта қалған
аймақтарда экономика мен әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды орлету үшін
өте-мөте көкейтесті болып табылады. Ішкісалалық жоне ішкішаруашылықтық
қайта бәлу сферасы экономиканы қайта құрудың барысында шаруашылық жүргізуші
субъектісінің тапқан қаражаттарын пайдалануды қажет ететін (заң бойынша
мемлекетке тиісті аударымдардан басқа) коммерциялық есеп пен өзін-өзі
қаржыландыру әдістерінің енгізілуімен байланысты біртіндеп тарылып келеді.
Демек, қаржы белгіштік функция арқылы ақшалай табыстарды
қалыптастыружәне қаражаттарды жұмсау жолымен мемлекеттің, экономикалық
агенттердің экономикалық мүлделерін қамтып көрсететін белгілі бір қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандырады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы бөлу
категориясы ретінде қаржының мәні ашылады, ақша нысанындағы жиынтық
қоғамдық өнімнің, оның құрамды элементтерінің қозғалысымен байланысты
болатын экономикалық қатынастар айшықталады және сатып алу-сату арқылы
натуралдық-заттай нысандағы қоғамдық өнімді өткізу үшін жағдайлар жасалады.
Қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы еңбек
үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып, олардың
экономикалық мүлделері қанағаттандырылуы тиіс.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкілікті
табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады.
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы ұдайы
өндірістің басқа стадияларына - өндіруге, айырбастауға, тұтынуға белсенді
ықпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы, қаржы өндіріске қалыптастырылатын
ақша қорларының мөлшері арқылы санмен эсер етеді: бұл қорлардың көлемін
өзгерте отырып, өндіріске қалаған бағытта ықпал жасауға болады, не қолайлы
қаржы жағдайларын жасау жолымен экономиканың жеке құрылымдық бөлімшелерінің
дамуын тездетуге болады, не бұл өсудің қарқынын баяулатуға болады. Баска
жағынан, егер көтермелеу қорларының көлемін өндірістің белгілі бір сапалық
көрсеткіштерінің: еңбек өнімділігінің, ресурстарды үнемдеудің, қор
қайтарымының және т.б. . жетістіктерімен үштастырса өндіріске сапалық эсер
етуге жетуге болады. Қаржы көмегімен ұдайы өндірістің басқа сатыларына да
осылайша эсер етуге болады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы қаржының ұдайы
өндірістің барлық процестерімен байланысы жэне бұл категорияның өндірістің
барлық стадияларына белсенді эсер етуі бақыланып отырылады.
Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамасының жақтаушылары
айқындамасындағы осал мезеті категорияның функциясы тап осы категорияның
өзіндік ерекшелігін қамтып кэрсетуі тиіс деген қағида болып табылады.
Қарастырылып отырған функция бөлуге қатысушы басқа экономикалық
категорияларға да - бағаға да, еңбекақыға да, кредитке де тэн.
Ұдайыөндірістік тұжырымдамасының жақтаушылары қаржы - бір стадияның
емес, жалпы алғанда ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олардың пікірінше:
қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз
байланысқан;
қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына - материалдық өндіріске, айналыс
пен тұтыну сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір стадиясына ғана емес,
жалпы бүкіл бұл процеске қызмет көрсетеді;
қаржы қоғамдық өндіріс қозғалысының барлық стадияларында пайдаланылатын
бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табигатын ақшаның қозғалысында анықтайтын
қаржының бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығы ұдайыөндірістік
тұжырымдамасы бұл табиғатты ақша нысанындағы құн қозғалысында анықтайды.
Мүндай үстанымда қаржының іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңиді.
Ұдайыөндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
1) ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
2) ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3) бақылау функциясы.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс сферасында
жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнынының бір бөлігін алады. Бұл процесс
қаржының бірінші функциясын - ақша қорларын (табыстарды) жасау арқылы
жүзеге асады, бұл езінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең алдымен,
мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дэйекті түрде сан
алуан ақша қорлары - орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты қорлар
және т.б. жасалады.
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің
шығыстары саясатьш жүргізгенде көрінеді. Ақша қорларының (табыстардың)
қаражаты қайта белу жолымен мемлекеттік аппаратты үстауға, қоғамдық
өндірістің үтымды эрі тиімді құрылымын жасап, қолдауға, материалдық жағынан
аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге және т.с.с. бағытталады.
Сөйтіп, бөлу процесі ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану түрінде
жүзеге асады. Қоғамдық өнімді ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану
арқылы бэлу экономикалық қатынастардың пайда болуына себепші болады.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға байланысты
болатын қаржының бақыяау функциясын барлық ғылыми тұжырымдамалардың
окілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық категория
ретіндегі қаржыға тэн қасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және
жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша
қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан
көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан, жиынтық
қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің қозғалысымен, оны
бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өңдіріс процесінде
үлғаймалы ұдайы ендіріске бағыттаумен және басқа жағынан, мемлекеттің
орталықтаңдырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса, қаржының
бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл
ұдайыөндірістік процесіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарының
орталықтаңцырылған қорын қалыптастыру және пайдалану процесіне де қызмет
етеді. Қаржының екі функциясының диалектикалық бірлігі мен өзара
байланыстығы осында.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда - жалпы ішкі өнімді тиісті
қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау
жасауда керінеді.
Бақылау функциясы сандық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы
жиынтық қоғамдық өнімді бөлумен және қайта бөлумен байланысты болатын
экономикалық процестерді бейнелейді. Сонымен бірге нақты нысандағы қаржы
ресурстарының қозғалысы жиынтық қоғамдық өнімді құндық белу процесіне
мемлекет тарапынан бақылау жасаудың негізі болып таылады. Мүндай бақылаусыз
экономиканың теңгерімді дамуының қамтамасыз етілуі мүмкін емес.
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның,
фирманың шаруашылық - қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу. Бұл бақылау
материал, еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз әрі тиімсіз пайдалануды
анықтап қана қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарда, фирмаларда өндіріс
рентабелділігін арттырудың резервтерін ашуға, өндірістік емес шығындарды
болдырмауға мүмкіндік береді.
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымай сақталуын, мемлекеттік
бюджет, банк алдындағы қаржылық міндеттемелердің, сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъектілердің есептесу және төлемдер женіндегі өзара
міндеттемелерінің дер кезінде және толық орындалуын тексеру қаржылық
бақылаудың аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
көрсеткіштерді білдіретін қаржы ақпараты болып табылады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің түрлі жақтарын
жинақталған түрде қамтып көрсететін түсім-ақша, табыс (пайда),
рентабелділік, етінімділік, айналымдылық, төлем қабілеттілігі, қор
қайтарымы және басқалары сияқты талдап көрсетілген қаржылық көрсеткіштер
арқылы белгіленген нормалар мен нормативтерді қолдануды, макродеңгейде де,
микродеңгейде де экономикалық процестердің тиімділігі мен нәтижелігін
бақылауға болады.
Ұдайы өндіріс процесіндегі қаржының бақылау функциясының рөлі қаржылық
тортіп арқылы жүзеге асуымен және оның жай-күйімен, белгіленген нормалар
мен нормативтердің сақталуымен, қаржылық міндеттемелердің орындалуымен
байланысты болуы мүмкін.
Қаржылық тәртіп оны бүзушыларға қаржы санкцияларын колдана отырып
мемлекеттік парызды сақтауға негізделген.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық
бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырады.
Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында бақылау жұмысының бағыттары,
қаржылық бақылаудың нысандары мен әдістері айтарлықтай өзгерді.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомстволардың қаржы органдары ақша
қорларын бөлу жолымен жүргізеді. Ұдайы өндірістің бүкіл барысына: онімді
шығару мен өткізудің ауқымына, өзіндік құн мен рентабелділікке, еңбекке ақы
төлеуге осылайша ықпал жасалады. Қаржылық бақылаудың бұл түрі өндіріс
тиімділігін жүйелі арттырып отыруға бағытталған;
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кәсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ көсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Осылайша қаржы жүйесі
белгіленген төлемдердің бюджетке дер кезінде түсуін, сондай-ақ бюджет
қаражаттарының бизнес-жоспардың немесе құрылыс қарқынының орындалуына қарай
берілуін бақылайды;
кредиттік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда қаржының бақылау функциясы несие берудің
мезгілдігі, қайтарымдылыгы, ақылыгы қағидаттарынан керінеді. Бақылаудың бұл
түрі банк арқылы өтетін ақшалай есептесудің (өнім, жұмыс, қызметгер көрсету
үшін) жүйесі арқылы жүргізіледі.
Қаржы қоғамдық ұдайы өндірістің бөлу стадиясының құралы бола отырып,
ұдайы өндірістің барлық стадияларына ықпал ете алады. Ықпал етудің
объективті алғышарттары екі мөн-жаймен байланысты:
1. Қаржы қоғамдық өндірістің барлық стадияларына (ендіру, белу,
айырбастау, тұтыну) ықпал етеді.
2. Қаржының экономикалық процестерінің катализаторы болуға әлуеттік
ерекшелігі бар (бұл бөлгіштік функциядан туындайды). Бөлу ұдайы өндірісте
айқындаушы сфера болып табылатын материалдық өндіріс сферасында басталады,
өйткені ол өндірістің сипаты мен ауқымына эсер етеді.
Қаржы ұдайы өндіріс процесіне екі түрлі ықпал жасайды:
а) сан жағынан, бұл бөлгіштік процестің үйлесімдерімен сипаталады;
ә) сапа жағынан, бұл қаржының шаруашылық жүргізуші субъектілердің
материалдық мүлделеріне ықпалымен сипатталады.
Қаржы микроэкономикалық дамудың тиімді ара қатысын белгілеуде, ұдайы
өндірістің заттық және құндық элементтерінің тепе-тендігіне жетуде, өндіріс
тиімділігін арттыруда маңызды рол атқарады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың, фирмалардың
өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялық есебін нығайтып, дамытады;
қаржы ақша қорларын болу және қайта бөлу арқылы экономикалық осудің ара
салмағын қамтамасыз етеді;
қаржы ұлттық табыстарға қорлану және тұтыну қорларының үйлесу
тиімділігін арттырудың экономикалық негізін жасайды;
қаржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандарының және
шаруашылық жүргізу нысандарының дамуына мүмкіндік тұғызады.
Сонымен бірге қаржы оңтайлы ұлттық шаруашылықтың ара салмағын
қамтамасыз етуде белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық және
әлеуметтік дамудың индикативтік жоспарының басты элементтерінің өзара
теңдестірілуіне қол жетеді; қаржы тұтқаларын жоспарлы пайдалану қоғамдық
ұдайы ендіріске қаржының ынталандырғыш ролін күшейтуге арналған негізгі
қаржылық көрсеткіштерді мемлекетке орталықтандыра отырып анықтауға жағдай
жасайды.
Қаржы кемегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсілдеме қаржының
рөлін 3 бағытта атқаруға мүмкіндік жасайды:
1) үлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы коздерімен
қамтамасыз ету түрғысынан;
2) қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу үшін пайдалану
түрғысынан;
3) қаржының әлеуметтік - экономикалық дамудың ынталандырмасы ретінде
пайдалану түрғысынан.
1.3. Экономикалық өсу факторлары және типтері
Экономиканы тұрақтандыру ҚР Президенті, үкіметі алдарына қойып отырған
бірінші кезектегі міндет болып табылады. Макроэкономикалық саясатты талдау
Экономика министрлігінің, Қаржы министрлігінің, ҚР Парламентінің және басқа
мемлекеттік органдардың кұнделікті міндеттеріне кіреді.
ҚР Парламентінде салық саясаты талқыланғанда, ұлттық банкте ақша-несие
саясаты талданғанда жорамалданған шаралар инфляцияға, жұмыссыздыққа қандай
ықпал жасайды және тұтас сұранымды ұлғайту немесе азайту қажет пе деген
мәселе басты назарда туруы керек.
Нарықтық экономиканың дамуында кәптеген заңдылықтар айқындалады.
Солардың бірі - шаруашылық жұйесінің құрылымы ұдайы кұрделене тұсуге ұрдіс
алған. Уақыт біртіндеп экономикалық кәзқарас, кұбылыс, жағдайлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz