Жер ресурстарын тиімді пайдалану және қорғау туралы

Кіріспе

Жер ең негізгі табиғат байлығы. Ол барлық тіршілік көзі және өмір сүру ортасы. Қазір адамдар өзіне керек қоректі заттардың 88%-ін егістік жерлерден, 10%-ін ормандар мен жайылымдардан, 2%-ін теңіз бен мұхит суларынан алады. Жер қорын қорғау және тиімді пайдалану сондықтан да ең негізгі, ешқашан маңызын жоймайтын өзекті мәселе.
Қазақстан жер ауданы жөнінен әлемдегі тоғызыншы мемлекет. Оның жалпы жер ауданы 271,7млн. Га, оның ішінде ауылшаруашылық жерлері 222,3млн.га. Жерді пайдалану бағыттарына қарап: ауыл шаруашылық жерлері, елді мекендер орналасқан жерлер, өндіріс қатынас, байланыс, қорғаныс, табиғат қорғау, денсаулық сақтау, демалыс курорттар,қорықтар тарихи және мәдени маңызы бар жерлер,орман қорының жерлері, су қорының жерлері,мемлекеттік қордағы жерлер болып бөлінеді.
Қазақстанның жер ауданы көп болғанымен, шаруашылыққа қолайлы жерлер көп емес, егістікке жарамды жер 34,9млн га, барлық жердің 12,8% –і ғана.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Қазакстан Республикасының қиыр онтүстік өніріндегі Мырзашөл даласында
Онтүстік Казақсган облысынын Мақгарал ауданы орналаскан.
Аудан Өзбекстан Республикасының Ташкент; Сырдария жне Жызақ
облыстарымен шектеседі.
Аудан орталығы - Жетісай қаласы.
Аудан аумағы - 176,9 мың гектар. Климаты тым континенттік, жылдық жауын-
шашын мөлшері 240 мм, топырағы - сұр топырақгы. Орташа температура 13,8
градус жылы, жоғары мөлшері 42,6 градус, төменгі нүктесі 32,7 градус суық.
Аудан 24 әкімшілік-аумактық бірліктен тұрады. Олар 1 қала, 3 кент және
20 ауыл округтерінен құралады.
Ауданда казіргі кезде 270 мыңға жуық халық тұрады. Аудандағы 183 елді
мекендерінде 60-тан аса ұлт өкілдері жасайды.
Аудан экономикасының негізі - ауыл шаруашылығы. Ауыл шаруашылығы
саласынын негізгі өндірістік бағыты - егін шаруашылығы, оньң ішінде басым
бөлігі жоғарғы рентабелді шитті мақта дақылы болып табылады. Жалпы егістік
көлемінің 85,0 пайызына мақта дақылы егіледі. Қосымша сала ретінде дән,
бақша, көкеніс, азықтық жем өндірісі саналады.
Ауа райының қолайлы жағдайы (күннің жылулығы жыл мерзімінде 180-230
күннен кем емес) бұл өңірде мақта дақылын игеруге өте қолайлы.
Аудан аумағындағы 176,9 мың гектар жер көлемінің 135967 гектары
суармалы егістік. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығы саласында жүргізілген
реформалардың нәтижесінде агро құрылымдар саны 21147 болды. Оның ішінде
21003-шаруа қожалыктары, 24-акционерлік қоғамдар және серіктестікгері, 14-
ауыл шаруашылық кооперативтері, 24-мемлекеттік емес ауыл шаруашылық
кәсіпорындары, 4-ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу орындары, оқу мекемелері,
75-қосалқы шаруашылықтар.
Аудан көлеміндегі 135967 гектар егістік суармалы жерлерге ағын су
Қырғыз Республикасындағы Тоқтағұл су қоймасынан бастау алып, темеяде
Тәжікстан және Өзбекстан Республикаларының Қайраққұм, Фархад су
қоймаларынан өтіп мемлекетаралық Достық магнегралды каналы арқылы
жеткізіледі. Бұл канал Өзбекстан Республикасының Сырдария алаптық су
бірлестігіне қарасты Достық магистралял канал басқармасының менішгінде.
Жалпы каналдың ұзындығы - 113 шақырым, Казакстандағы бөлігі - 49
шақырым. Бұған қоса аудан көлемінде - 234,8 шақырымдық шаруашылықаралық су
жүйелері, 2396,6 шақырымдық ішкі шаруашылық су жүйелері, осыдан I қатардан
104,3 шақырым, II қатардағысы 22923 шақырым және 405,2 шақырымдық
шаруашылықаралық су кашыртқылары, 623,3 шақырымдық ішкі шаруашылық су
қашыртқылары жұмыс істейді,
Аудан көлеміндегі суармалы жерлерге Достық магистралды каналынан 45
тетік арқылы ағын су босатылады. Осыдан 7-уі насос қондырғысы, 1-уі сифов,
26-сы ішкі шаруашылық су жүйелері, 11-і шаруашылықаралық су жүйелері болып
табылады.
Аудан көлеміндегі шаруа қожалықтарына ағын су жеткізу мақсатында 74-су
пайдаланушы құрылымдар құрылған, осыдан 51-су пайдаланушы құрылым Онтүстік
сушар РМК Мақтарал филиалымен келісім шартқа отырып жұмыс атқаруда.
Осы су құрылымдардың 57-су пайдаланушы селолық тұтынушылар кооператив!,
3-су пайдаланушы қауымдастықтар, 4-жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер,
7-қауымдастықтар, 2-өндірістік кооперативтер, 1-жеке тұлға болып табылады.
Соңғы жылдары су жүйелерінің тозуына байланысты суармалы жерлерді ағын
сумен қамтамасыз ету өтe күрделі жағдайда іске асуда. Жер асты суларын
бақылау, олардың табиғи режимі мен қорын бақылау ауданда Онтүстік Қазақстан
гидрогеологиялык-мелиоративтік экспедициясының филиалы жұмыс атқаруда.
Ауданда егістік жерлердің мелиорациялық жағдайын жақсарту, жер асты ос
көлемін төмен түсіру, тұзданудың алдын-алу, жер қоғамындағы тұздан мөлшерін
төмендету мақсатында 842 тік дренаждар құрылған.
Суармалы жерлерден ыза суларды тастайтын кашыртқылардың да техникалық
жағдайы нашар. Су өткізу қабілеті өте төмен. Гидротехникалық құрылымдардың
тозығы жеткен. Осы құбылыстар егісгік алқаптардың мелиоративтік жағдайының
тұзданып кетуіне, ауыл шаруашылық дақылдары өнімінің төмендеуіне әкеп
соқтыруда, әсіресе мақта дақылына
Осы жағдайларға байланысты аудан көлеміндегі суармалы жерлердің
мелиоративтік жағдайын жақсарту Су ресурстарын басқару және жерді қалпына
келтіру, Ирригациялық дренажды жүйені жаңаша жетілдіру жобасы енгізіліп,
көлемді жұмыстар жүргізілді.
Дүниежүзілік даму банкісінің 912,6 млн. теңгелік қаржысына жердің
мелиоративтік жағдайын жақсартуға кешенді бағытталған жұмыстарына
Главболгарстрой кәсіпорыны мердігерлік әдіспен Жаңа жол, Нұрлыбаев
ауылдық округі аумағында 57 дана тік дренажды ұңғыма және 9936 гектар
жердің су жүйелері мен қашыртқылары қайта қалпына келтірілді. Азия даму
банкісінің 5190,8 млн. теңгелік қаржысына Тодини, Эсер, фирмалары
мердігерлік әдіспен Жылы-су, Жаңа-ауыл, Достық, Атамекен, Қарақай ауылдык
округтері аумағында 161 дана тік дренажды ұңғыма және 39259 гектар жердің
су жүйелері мен қашыртқылары қайта қалпына келтірілді. Осыған орай
аудандағы шаруашылықаралық 234,8 шақырымдық 11 су жүйесінің 1163 шақырымдық
7-уі, 405,2 шақырымдық 36 су қашыртқысының 175,8 шақырымдық 20-сы сенімдік
басқаруға берілген.
Оған қоса қала, кенттегі, ауылдық округтердегі елді мекендерде
кетерілген жер асты сулары төмен түсіру мақсатында аудандық бюджеттен
төтенше жағдайлар арқылы 25 дана тік дренажды ұңғыма іске қосылып,
пайдалануға тапсырылды.
Осы күнге дейін республикалық бюджет есебінен шаруашылықаралық К-ЗО, К-
ЗОа су жүйелерін толық күрделі жөндеуден өткізу және Сырдария өзені
арнасынан 4 насос қондырғысын орнатып қосымша ағып сумен қамтамасыз ету
іске асуда.
Батыс су кашыртқысының (западный) 30,5 шақырымына 41,5 млн. тенге,
КС-4 су қашыртқысының 8,6 шақырымына16,7 млн. тенге, Достық авариялық
су қашыртқысының 15,9 шақырымына 23,4 млн. тенге қаражат бөлініп, тиісті
жұмыстар аткарылды.
Облыстық бюджет есебінен І-тоғай су қашыртқысының 15,4 шақырымына
15,3 мли. тенге, Қызылқұм су қашыртқысының 23,4 шақырымына 263 млн.
тенге, Еңбек және жер (земля и труд) су қашырткысының 12,8 шақырымына
15,7 млн. тенге, ЖД-І су кашыртқысының 4,17 шақырымына 3,8 млн. тенге
қаражат бөлініп, тиісті жұмыстар атқарылуда.
Онтүстіксушар РМК Мактарал филиал есебінен Солтүстік (северный) су
қашыртқысының 15,4 шакырымына 36,3 млн. тенгеге және шаруашьшықаралық, су
жүйелері мен қашыртқыларында тиісті жұмыстар атқарылды.
Алдағы уакытта аудан аумағындағы қалған 86,7 мың суармалы жерлерден
кепілді мол өнім алуы және аудан экономикасының дамуы, халқының әл-ауқаты
артуы үшін суармалы жерлерден су жүйелерін, қашыртқыларын және
гидротехникалық құрылымдардың жобаға сай күрделі ағымдағы жөндеуден
өткізіп, қайта қалпына келтіру жұмыстарын атқару қажет.

1-тарау. Жер ресурстарын тиімді пайдалану және қорғау.
1.1. Қазақстан Республикасының “Жер кодексіне” шолу.
Жер ең негізгі табиғат байлығы. Ол барлық тіршілік көзі және өмір сүру
ортасы. Қазір адамдар өзіне керек қоректі заттардың 88%-ін егістік
жерлерден, 10%-ін ормандар мен жайылымдардан, 2%-ін теңіз бен мұхит
суларынан алады. Жер қорын қорғау және тиімді пайдалану сондықтан да ең
негізгі, ешқашан маңызын жоймайтын өзекті мәселе.
Қазақстан жер ауданы жөнінен әлемдегі тоғызыншы мемлекет. Оның жалпы
жер ауданы 271,7млн. Га, оның ішінде ауылшаруашылық жерлері 222,3млн.га.
Жерді пайдалану бағыттарына қарап: ауыл шаруашылық жерлері, елді мекендер
орналасқан жерлер, өндіріс қатынас, байланыс, қорғаныс, табиғат қорғау,
денсаулық сақтау, демалыс курорттар,қорықтар тарихи және мәдени маңызы бар
жерлер,орман қорының жерлері, су қорының жерлері,мемлекеттік қордағы жерлер
болып бөлінеді.
Қазақстанның жер ауданы көп болғанымен, шаруашылыққа қолайлы жерлер
көп емес, егістікке жарамды жер 34,9млн га, барлық жердің 12,8% –і ғана.
Жер қорының едәуір бөлігінің сапасы төмен: 77млн. га эрозияға ұшыраған;
75млн.га сортаң жер; егістіктің басым бөлігі ылғалмен жеткілікті қамтамасыз
етілмеген, 58%-тен астамы қауіпті (шөлейтті) аймақта орналасқан;
жайылымның 69%-і шөл және шөлейтті аймақ, оның 60%-інің жемдік қоры
нашарлаған, 22%-ін тікен және басқа мал жайылымына жарамсыз өсімдіктер
басқан, 15%-ін эрозияға ұшыраған.
Суғару жүйелерінің нашарлығынан суармалы жерлерден 23%-і сортаңдаған,
3%-і батпақтанған, 5%-інің топрағының құнары жойылып кеткен. Жер жырту,
өзінде арнасы өзгерту, т.б. шаралар нәтижесінде табиғи шабындықтарының
ауданы 30%-ке кеміді.
Жер қорын қорғауды және пайдалануды экономикалық тұрғыдан қарайтын
болсақ, оның құндылығын пайдалану ұтымдылығын арттыру арқылы одан алынатын
өнімдерді қазіргіден едәуір көбейтуге болатынына көз жеткіземіз. Оның басты
бағыттары: топырақтың құнарлығын арттыру, жерді суландыру, батпақ жерлерді
құрғату, сортаң жерлердің тұздылығын азайту, эрозияға жол бермеу, бүлінген
жерлерді қалпына келтіру, т.б. агрономиялық шаралар және жерді пайдалану
құрылымын жақсарту. Ғылыми болжамдар бойынша республикамызда суармалы
жерлердің аумағын 2млн. гектардан 3,5млн. гектарға жеткізуге мүмкіндік бар.
Сортаң жерлерді өңдеп жайылымға, тіпті егістікке айналдыруға болады. Сөйтіп
жайылым ауданы 7,1 млн. гектарға арттыруға мүмкіндік бар. Бүлінген
жерлерді ұдайы қалпына келтіріп отыру керек. Есептеулер бойынша жыл сайын
15-16 млн. гектар бүлінген жерлер орындаулы тиіс.
Жердің ерекше қасиеті – топырақтың құнарлығы . Топырақтың құнарлығы
көптеген микроорганизмдердің қатысуымен өздігінен қалпына келеді, бірақ
оған ұзақ уақыт керек. 2,5 см құнарлы топырақ қабаты қалыптасуы үшін 100
жыл, бірқалыпты температурада 90см топырақ қабаты жасалу үшін 16 мың жыл
керек екен. Топрақтың құнарлы қабатының қалыптасуына сыртқы ортаның
факторлары (ыстық, суық, жел, ылғал, күн, т.б) әсер етеді.
Топырақтың құнарлығының өзгеруіне адамдар әрекеті де әсер етеді.
Ғылыми тұрғыдан әрекет жасаса, топырақ құнарлығын арттырады, ал
жауапсыздықпен қарайтын болса, топырақ құнарлығын төмендетеді.
1.Топырақты эрозиядан (азудан) қорғау. Эрозияның негізгі үш түрі бар:
жел және су техникалық. Тегіс емес тақыр жерлерде жауын-шашын топырақтың
құнарлы қабатын жуып кетеді. Ормансыз ашық жерлер, әсіресе өнімділігі
құртылған (жыртылған) жерлер эрозиясына ұшырайды, топырақтың құнарлы
қабатын жел ұшырып кетеді. Жерді ауыр техникамен өңдеу, жылма-жыл бір
дақылды егу, техниканың жолсыз жерлермен жүруі топырақ эрозиясын күшейтеді.

Топырақты эрозиядан қорғау үшін жер ерекшелігін, ауа-райын, эрозиялық
құбылыстың жылдамдығын ескере отырып мынадай шаралар қолданылады:
Ұйымдастырушылық шаралары –айналмалы егістік, жайылымдарды дұрыс
пайдалану, суландыру, жерді пайдалану құрылымын жақсарту;
Агротехникалық шаралар – жерді топырақтың түріне, қасиетіне сәйкес
өңдеу, тыңайтқыш беру, арам шөптерді отау, зиянкестермен күресу және т.б .
Егістіктің айналасына қорғаныш ормандар өсіру, ылғалдндыру, т.б;
2. Топырақты сортаңдандырудан (тұзданудан) қорғау. Топырақтың тұздануы
жауын-шашын мөлшері буланатын ылғалдан аз болғанда болды. Егістік көп жыл
бойы көлдетіп суғару топырақтың тұздануын тудырады.
3. Топырақты құм басудан қорғау жолдары – ағаш (сексеуіл, жыңғыл) ,
бұталар отырғызу, көпжылдық шөптер егу.
4. Жерді батпақтанудан қорғау үшін гидромелиоративтік жұмыстар жүргізу,
суғару жүйелерін жетілдіру қажет болады.
5. Топырақтағы қоректі заттарды сақтау үшін мелиоративтік жұмыстар,
сортаң жерлерді әкпен, гипспен өңдеу, арнаулы әдіспен жырту, тыңайтқыш
беру, мал жаюды реттеу, т.б агрономиялық жұмыстар жүргізу.
6. Топырақты уланудан қорғау – пестицид, гербицид, тыңайтқыштар қолдану
мөлшерін реттеу, өндіріс, тұрмыс қалдықтарынан қорғау, санитарлық сауықтыру
шаралары болып табылады.
7. Құрылыс, жол салу, жер қойнауын барлау, пайдалы қазбаларды өндіру,
қалдықтарды орналастыру нәтижесінде бүлінген жерлерді қалпына келтіру
(рекультивация) республикамыздың жер қорын едәуір жақсартады.
8. Егістік құнарлы жерлердің ауыл шаруашылық айналымнан шығарылуын
болдырмау шаралары заңдастыруды талап етеді.Соңғы жылдары әр түрлі
құрылысқа, саяжайға, жолдарға, сауда орындарына қолайлы, құнарлы тегіс
жерлерді, ормандарды бөлу кең етек жайып келеді. Оны заңдастырып тоқтату
қажет.
Жер қоры халқымыздың ең басты ұлттық байлығы, сондықтан оның құндылығы
ақшалай бағаланып ұлттық байлықтың құрамында есептеледі. Жер иеленуге,
пайдалануға, жалға беріледі, жер несиеге кепілдік болады, жер
пайдаланушылардан салық, т.б төлемдер алынады осының барлығының шамасын
анықтау негізінде жердің құндылығы – экономикалық бағалау жатады.
Олар үш түрлі қызмет атқарады:
Есептеу. Жер ұлттық байлық ретінде, аймақтардың, кәсіпорындардың, жеке
жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың өндірістік-материалдық қоры
ретінде есептеледі. Жер өндірістің, басқа да құрылымдардың тұрғын үйлердің
т.б. орналасқан орны, шаруашылық орны ретінде де есепке алынады.
Жер қорын тиімді пайдалануға экономикалық ынталандыру үшін оның бағасы
болуы керек және сол арқылы нарықтық қарым-қатынасқа қосылады.
Жер бөлімшелерінің сапалық қасиеттері - өнімділігі, орналасу тиімділігі
әр түрлі. Құнарлы, тиімді жерлер жеткіліксіз, сондықтан өнімділігі,
тиімділігі төмен жерлер де пайдаланылады және жұмсалған еңбектеріне
қарамай жақсы (тиімді) пайдаланушылар қосымша пайда болады. Тиімділігіне
байланысты әр түрлі жер бөлімшелері әр түрлі бағаланып жер
пайдаланушыларға біркелкі жағдай туғызылады. Сонымен тиімділігі төмен,
бірақ халық шаруашылық тұрғыдан қажетті жерлерді пайдалануға
ынталандырылады.

1.2. Жер ресурстарын экономикалық бағалаудың негізгі принциптері.

Жер қорын бағалау жөнінде ғылыми ізденіспен әр түрлі саладағы мамандар:
топырақтанушылар, географтар, экономистер айналысып келеді. Көптеген
теориялық және әдістемелік мақалалар жарияланғанымен, жалпы қабылданған
әдістеме жоқ.
Жерді бағалау туралы екі бағыт айқындалды: топырақтың сапасын бағалау
және жер қорын экономикалық бағалау. Топырақ сапасын бағалау экономикалық
бағалаудың негізгі және алға шарты болып табылады. Жердің сапасын бағалау
үшін оның әртүрлі табиғи қасиеттері өнімділігі тұрғысынан және оған әр
түрлі климаттық жағдайдың топырақ түрінің әсері айқындалады.
Көптеген аймақтық еңбектерде топырақты агроөндірістік тұрғыдан
топтастыру және жерді пайдалану жөнінде ұсыныстар беріледі. Жерді бағалау
белгілері мен әдістеріне топырақтанушылар мен географтардың көптеген
еңбектері арналған. Олардың бір тобы мәселені топырақ карталарын жасау
арқылы шешеді, екіншілері жерді өндіріс құралы ретінде бағалайды.
Қазіргі кезде топырақ бонитетін бағалаудың бірнеше варианттары
белгілі. Оларды негізгі екі түрге бөлуге болады: біріншісі – топырақтың
қасиетіне байланысты өнімділігін ескеріп, бонитетін бағалау; екіншісі –
жерді өнімділігіне байланысты, табиғи қасиетін ескеріп бағалау.
Бонитет балдары: топырақтың құрамындағы шірінділердің (гумус),
тұздардың, минералдардың шамасына топырақты суды сіңіру қасиетіне,
жентектелуіне, ауаны өткізуіне байланысты анықтайды. Негізгі бал бонитеті
топырақтың 50см қабатына шірінділер (гумус) шамасына сәйкес белгіленіп,
басқа қасиеттері бойынша саралаушы коэффиценттер қолданылады.
Аудан, аймақ және нақты жерлер бойынша орташа бонитет балдары
есептеліп, олар дәнді дақылдардың көпжылдық орташа түсімімен салыстырылады.

Топырақ бонитет балдарын іс-тәжірибеде қолданылуын шартты мысалмен
көрсетейік. Бонитет балдары әр түрлі 20 шаруашылық бар делік, олардағы
нақты (Өн) және топырақ балына сәйкес есептелген (Өе) дақылдың түсімі
кестеде берілген.
- кесте

Шаруашылықтарда дәнді дақылдар өсіру көрсеткіштері

Рет Бонитет балы (Б) Нақты түсім (өн) Есептелген түсім (Өн)
№
1 16 1 2,8
2 21 5 3,8
3 25 3 4,6
4 29 6 5,5
5 34 6 6,5
6 38 8 7,4
7 41 9 8,0
8 46 10 9,1
9 40 9 9,7
10 50 10 9,9
11 52 11 10,3
12 55 11 11,0
13 56 12 11,2
14 58 11 11,6
15 60 13 12,0
16 62 12 12,4
17 65 15 13,0
18 66 13 13,3
19 68 14 13,7
20 75 13 14,9

№ 10,12,16,18 шаруашылықтарда жерді өнімділігіне сәйкес пайдаланады;
№ 5,9,14 одан гөрі тиімдірек; № 1,3 нашар пайдаланады; № 2,7,8,15,17,20
шаруашылықтарда жерді өнімді пайдаланады.
Бонитет балдарын қолданып шаруашылықтардың жұмыс нтижесін бағалауға
болады. Мысалы: №15,18,20 шаруашылықтарда бірдей өнім алынды, бірақ олар
бірдей жақсы нәтижеге қол жеткізді ме? Оны білу үшін алған өнімдерін
топырақтың бонитет балына бөлеміз. Сонда әр бонитет балға №15 шаруашылық 22
кг, №18 -19,7 кг, №20-17,5 кг өнім алғанын көреміз, яғни бірдей өнім
алғанына қарамастан алғашқысы жерді жақсы пайдаланған, екіншісі орташа,
соңғысы –нашар пайдаланған болып шығады. Бал бонитеттерін пайдаланып ауыл
шаруашылық кәсіпорындарының нәтижесін бағалауға болады. Мысалы, ауыл
шаруашылық өнімдерінің жалпы құнын шаруашылықтың пайдалануындағы жерлердің
орташа бонитет балына бөліп шаруашылық нәтижесін бағалауымызға болады.
Сондай-ақ есептеулерде таза табыс, өнімдерінің өзіндік құны, т.б
экономикалық көрсеткіштерді қолдануымызға болады. Бірақ бонитет балдарының
қолдану ауқымы экономикалық бағалаудан әлдеқайда тар. Мысалы, ол
экономиканың бағалау атқаратын есептеу қызметін атқара алмайды, сондай-ақ
жерге келтірілген зиянды есептеуге орнын толтыруға компенсациялық
шығындарды есептеуге жарамайды.
Бірінші көзқарасты жақтаушылар жерден алынған өнім шамасы оның
салыстырмалы құндылығына сәйкес келеді және таза табыс пайдалану дәрежесін
көрсетеді деп есептейді. Олардың кейбіреулері жерді 1 гектар ауданға
есептелген жалпы өніммен бағалау керек десе, екіншілері – таза табыс
көрсеткішін немесе негізгі үш: өнімділік, жалпы өнім және таза табыс
көрсеткіштерін қолдануды ұсынады.
Ғалымдардың екінші бір тобы жерді бағалау белгісі ретінде бір өлшем
ауданнан алынған өнімнің оған жұмсаған шығынға немесе шығынның өнімге
қатынасын алуды ұсынады. Олардың жерді бағалау әдісі оның бағасын топырақ
бонитетіне - өнімділігіне сәйкес озық шаруашылықтардағы өнімнің өзіндік
құны арқылы анықтауға саяды. Жердің сапасының жиынтық көрсеткіші ретінде
бір өлшем ауданнан алынатын нақты өнімділіктің оған жұмсалған шығындарға
қатынасы бойынша анықталатын өлшемдес өнімділік көрсеткішін қолдануды
ұсынады.
немесе
Формулаларымен бағаланатын көрсеткіш бірдей болады деп есептеледі.
Мұнда: Б – жерді бағалау балы;
Уо, Уэ - бағаланатын және үлгілік жерлердің өнімділігі;
Со, Сэ – бағаланатын және үлгілік жерлерден алынатын
өнімдердің өзіндік құны;
То, Тэ – бағаланатын және үлгілік жерлерде жұмсалатын
шығындар.
Жерді бағалаудың қосымша белгілері ретінде 1 гектар жерге есептелген
өнімнің абсолюттік өнімділігінің күрделі қаржыға (өндіріс негізгі қорының
құнына) қатынасы алынады. Бұларда бағалау белгілерінің әр түрлі болуына
қарамастан, бағалау балл көрсеткішін анықтау тәсілі бірдей.
Үлгілі (эталон) жер бөлігіне қатысты есептелген бағалау крсеткіші:

мұнда: Б – есептелетін бағалау балы;
До – бағаланатын жердің көрсеткіші;
Дэ – үлгілік жердің көрсеткіші.
Жерді экономикалық бағалау туралы экономистердің арасында да бірнеше
көзқарастар белгілі. Оларды негізгі екі: шығындық және ренталық деп екіге
бөлуге болады.
Шығындық қағида бойынша бағалаудың негізі – жерді игеруге
(пайдалануға) жұмсалған еңбек пен еңбек құралдарының шығыны болып табылады.
Жердің табиғи сапасы - өнімділігі тек қосымша фактор ретінде қаралады. Осы
қағиданың негізін қалаушы академик С.Г.Струмилиннің әдістемесі бойынша
жердің экономикалық бағасы мына формуламен анықталады:

мұнда: К - 1 гектар жерді игерудің орташа құны (шығындары)

(республика бойынша);
- бағаланатын жер және орташа (үлгілік) жер

бойынша 1гектар жерден алынатын өнімдердің осы өнімді
алуға жұмсалатын шығындарға қатынасы.
Құн заңына сәйкес жер өздігінен жаңа құн тудырмайды. Әр түрлі жерден
өнім алуға бірдей еңбек жұмсалған болса, ол өнімдердің санына қарамай жалпы
құны бірдей болуы керек. Яғни бірдей еңбек жұмсай отырып, саны,сапасы әр
түрлі өнім алатын болсақ, олардың жалпы құны тең болады, ал дербес жеке
бағалануы әр түрлі болады.
Топырақтың құндылығы жаңа құн тудырмайтын болса, ол қосымша құн да
әкелмейді, яни жер рентасына айналатын қосымша табыс та жоқ. Ал шындығында
жердің құнарлылығына қосымша өнім, сол арқылы қосымша табыс, рента алынады.
Бұл жерде біз құн мен тұтыну құнының, тауардың құны мен бағасының
қайшылықтарын көреміз. Осы қайшылықтарға сәйкес үш түрлі жағдай болуы
мүмкін. Бірінші – тауардың бағасы құнына сәйкес, яғни тауардың бағасы оған
жұмсалған еңбектің мөлшерімен анықталады.Олай болса еш жерде қосымша
ақшалай табыс жоқ, екінші баға тұтыну құнына сәйкесанықталады, яғни тұтыну
құны тең тауарлар еңбектің жұмсау мөлшеріне қарамастан тең бағаланады.
Мұнда тауарды аз еңбек жұмсап өндіретін болсақ, қосымша пайда – рента
аламыз, үшінші баға тауардың құны мен тұтыну құнының аралығындағы шама. Бұл
реттелмеген базар нарығында болатын жағдай.
Жердің құндылығы барлық қоғамда оның тұтыну құнын өндіретіндігімен
анықталады. Сондықтан жерді экономикалық бағалау оның қоғамдық құндылығын
есептеу болып табылады.
Шығындық қағиданы жақтаушылырдың тағы бір өкілі Г.С.Николенко жердің
бағасы тек қана оны игеру шығындарының негізінде анықталуы мүмкін дей
отырып, мына формуланы ұсынады:

мұнда: Кп – еліміз бойынша жерді игерудің орташа шығындары;
Бі – бағаланатын і жер бөлімшесінің бағалау балы;
Бпі – жаңа игерілгені жер бөлімшесінің бағалау балы.
Оның пікірі бойынша жерді бал көрсеткіштерімен ғана бағалау теориялық
негізсіз, ал таза табыстың негізінде бағалау әдістемелік тұрғыдан дұрыс
емес. Ол тек қана құн заңының негізінде бағалау ғылыми дәлелді және дұрыс
деп есептейді.
Жерді ренталық қағида бойынша диференциялдық рентаның негізінде
бағалау туралы ізденістер жүріп жатыр.
Оптималдық жоспарлау теориясын жақтаушылардың көзқарасы бойынша жердің
экономикалық бағасы уақыт факторын ескере отырып, жерді пайдаланудан
алынатын жиынтық тиімге негізделуі тиіс. Бұл дегеніміз жердің бағасы жердің
бір ауданынан алынатын рентаны күрделі қаржының мөлшерлі экономикалық
тиімділік нормасы бойынша капиталдау болады.

Былайша айтқанда, жылдың тиімді (рентаны) тиімділік нормасына
бөлгендегі шамамен бағаланады, яғни белгілі бір мерзімдегі жылдық
тиімдердің (ренталарды) дисконттап қосу. Дисконттау кофиценті ретінде
кейбіреулер орташа тиімділік (рентабельдік) нормасын алады, екіншілері
күрделі қаржының мөлшерлі тиімділік нормасын алады. Егер жақсы жерлер
рента бойынша бағаланса, нашар жерлерді Е.Корнауков оны игеру шығынымен
бағалауды ұсынады, сөйтіп іс жүзінде бағаланбаған жер бөлімшелері қалмайды.
Айта кету керек, мұнда жерді экономикалық бағалау белгісі ретінде нақты
тиім емес, нашар жерлерде қалыптасқан баға бойынша есептелген тиім алынады.
Таза табысты капитализациялау коэфиценті ретінде халық шаруашылығы бойынша
қалыптасқан орташа тиімділік коэфиценті қолданылады:

мұнда: Дr – жоғарыда айтылған әдіс бойынша анықталған
жылдың таза табысы;
N – халық шаруашылық тиімділік коффициенті.
Табысты капитализациялау мағынасы мынаған саяды: жерді ауыл
шаруашылығынан басқа кез келген өндіріс салаларында пайдаланғанда оған
төленетін сомасының әкелетін табысы (тиімі), оны ауыл шаруашылығында
пайдаланғандағы орташа тиімділікпен алынатын табыстан кем болмауы керек.
Дифференциялдық рентаны есептеуде қолдануға болатын әдіс ретінде
шеткі шығын шамасымен есептелген ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасынан
шығындарды және өндіріс негізгі қорларын жаңартуға аударылатын 12-15
процент шамасында нормалы пайданы шегеру ұсынылады.
Тағы бір ұсынылған әдіс бойынша астық негізінен нан өнімдеріне
жұмсалатын болғандықтан дәнді дақылдардан алынатын дифференциалды рента
нанның көтерме сауда бағасының негізінде есептеледі. Мұндай таза табысты
есептеу үшін нанның көтерме сауда бағасынан бидай өсірушілердің, астық
даярлау ұйымдарының, диірмендердің, нан пісірушілредің т.б. шығындары
шегеріледі. Бұл процестерге қатысушылардың таза табысы еңбек шығындарына
сәйкес (пропорционалды) бөлінеді. Әр аймақта дәнді дақылдардың түсіміне
байланысты және ең нашар жердің 1 гектарынан алынатын табыстың нормалы
мөлшері деп алып әр аймақтағы дифференциялдық рентаны анықтайды.
Орташа салалық баға қолданғанда В.Шкатов полярлық деп атаған қарама-
қарсы рента тәуір жерді пайдаланушылардан алынып, нашар жерді
пайдаланушыларға беріледі.
Жерді дифференциялдық рента бойынша бағалауға қарсы болушылар оның
мынандай кемшілігін атайды: Нашар жер бөлімшесінде дифференциалды рента
нөлге тең. Сондықтан ондай жерлер бағаланбайды.
Мәселені тағы біраз зерттеушілер (М.Бронштейн, Е.Карнаухова,
Г.Романенко, В.Шкатов) жердің экономикалық бағасын дифференциалдық рента
әдісімен анықтауға қарсы болмаса да, олай есептеудің қиындығын айтады және
қарапайым, қолдануға болатын әдіс –нормалы мөлшердегі пайдадан артық
табысты есептеу дейді. Қалай болғанда да, артық таза табыс немесе
дифференциалдық рента бойынша жердің экономикалық тиімді капиталдау болып
табылады. Осы мәселе жөнінде де зерттеушілердің көзқарастарында
айырмашылықтар бар.
Ол қандай мерзімге капиталдау туралы –ұсыныстар: ауыл шаруашылық
негізгі өндірістің қорларды жаңарту мерзіміне немесе амортизациялау
мерзіміне; халық шаруашылығы бойынша күрделі қаржының орташа нормалы
тиімділігіне; ауыл шаруашылық негізгі қорлар үшін орташа төлем процентіне;
ауыл шаруашылық нысандарын орташа пайдалану мерзіміне; жер ауыл
шаруашылығынан алғанда зиянның орнын толтыру мерзіміне сәйкес мерзімге
капиталдау.
Капиталистік елдерде жердің бағасы жер рентасын банк өсімі нормасымен
(2-3%) капиталдау арқылы анықталады, яғни сол 30-50 есепті жылға сәйкес
келеді.
Бізде капиталистік нарық қатынасы, әсіресе ақша айналымында толық
қалыптаспағандықтан, мұндай процент қолдануға келмейді деп есептеледі,
сондықтан халық шаруашылық тиімділік нормасын қолдану ұсынылады. Бірақ бұл
жерде, біздің ойымызша, мынадай жағдай ескерілмейтін сияқты.
Ақшалай қаржының (оған сатып алуға болатын игіліктердің) нақты
құндылығы осы қаржымен өндіріс ұйымдастырып, өндірістен пайда табуға
болатындығында. Ол нақты мүмкіндікке айналу үшін әлі біраз шаруалар істелу
керек. Сондықтан ақшалай қаржының құндылығы сондай ақшаға бағаланатын кез
келген өндірістің құндылығынан кем болады.
Айтылғаннан шығарылатын қорытынды – банк капиталының өсімін тиімділік
нормасымен ешқашан теңестіруге болмайды.
Көп уақыт ғылыми ізденістер жүргізіліп келе жатқанымен жерді
экономикалық бағалау мәселесі елімізде әлі толық шешімін тапқан жоқ.

1.3.Жерді экономикалық бағалау әдістері.

Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін жерлердің сапасы біркелкі емес.
Олардың әртүрлілігі өнімділігінің де әр түрлі болуына әкеп соғады. Бірдей
еңбек жұмсай отырып сапасы әр түрлі жерлерден түрлі шамада өнім аламыз,
яғни еңбектің нәтижесі әр түрлі болады.
Осы қасиетіне байланысты жерлердің құндылығы да бірдей емес. Жердің
құндылығын қандай белгісіне қарап бағалауға болады? Жоғарыда
келтіргеніміздей осы бағалау белгісі туралы экономистер көзқарастарында
айырмашылықтар бар. Ол белгі ақшалай құндық көрсеткіш болуы керек, өйткені
басқа көрсеткіштермен оларды бір-бірімен салыстыруға, қосуға болмайды.
Тұтыну құндылығы әр түрлі, қоғамның әр түрлі қажетін өтейтін игіліктер тек
қана құндық (ақшалай) көрсеткіштермен жинақтап өлшенеді.
Жер- тұтыну құндылығы, оның құны жоқ, тек тұтыну құндылығын,
материалдық өнімдерді өндіруге қажетті жағдай. Жердің бағасы оған табиғи
тән нәрсе емес, ол тек қана қоғамдық өндіріс және тұтыну қатынастарында
пайда болады. Сондықтан жердің бағасы тауар өндіруге қажетті жеке жер
бөлімшелерінің тұтыну құндылығының көрінісі. Жеке жер бөлімшелерінің
сапасының әр түрлілігіне байланысты ол жерлерде өндірілген өнімдердің құны
да әр түрлі болады. Сапалы жерлерден нашар жерге қарағанда әлдеқайда көп
тұтыну құны өндіріледі. Бірақ сапалы жерлер көп емес, әдетте шектеулі.
Иелену түріне қарамастан, жерге шаруашылық нысаны ретінде әрқашан монополия
болады. Былайша айтқанда жерге монополия болуына байланысты дифференциялдық
рента туындайтын алғы шарт бар. Дифференциялды рентаның алғы шарттары – бір
жағынан монополия болса, екінші жағынан жердің сапалық өзгешеліктері,
сондай-ақ тауарлы өндірістік қоғамдық қарым қатынастар.
Дифференциялдық рента бірдей еңбек жұмсап нашар жерді
пайдаланумен салыстырғанда сондай мөлшердегі тәуір жерден қанша артық тиім
(пайда) алуға болатынын көрсетеді. Сондай –ақ ол жақсы жер жеткіліксіз
болып, сапасы одан нашар жерді пайдаланғанда немесе пайдаланатын жердің
сапасы нашарлағанда қаншама зиян болатынын жердің сапасы нашарлағанда
қаншама зиян болатынын көрсетеді. Оны қарапайым мысалмен көрсетуге болады.
Түсімі 40цга жалпы шығыны 20 мың теңге бидай өндірілетін жер ауыл
шаруашылығынан алында делік. Қалған жерлердің өнімділігі 10 цга. Жоғалтқан
өнімді алу үшін ондай жерлердің төртеуін игеру немесе қосымша шығын жұмсап
жердің өнімділігін арттыру керек. Игерілетін жерге жұмсалатын жалпы шығын
30 мың теңге деп алайық. Сонда бидай өндіруге жұсалатын шығын 10 мың
теңгеге артады. Егер сапасы нашар жерлерді игермей, оның орнына сапасы
бұрынғы жердей жерді тапқан болсақ, оның халық шаруашылық тиімі 10 мың
теңге болған болар еді. Яғни сапалы жердің құндылығы сапасыз жерден 10 мың
теңгеге артық деген сөз. Жаңадан игеретін сапалы жердің экономикалық бағасы
да 10 мың теңге. Былайша айтқанда, экономикалық бағалау негізгі
дифференциалдық тиім болды. Мысалдан байқағанымыздай, халық шаруашылық зиян
шамасы пайдаланудан шығарылған жерден алынатын өнім немесе таза табыс
шамасына емес, дифференциялдық табысқа немесе нашар жер мен тәуір жерге
жұмсалатын шығындардың айырмашылығына тең. Мұндай жағдайда жердің
құндылығын шеткі шығын мен дербес шығынның айырмашылығымен есептелген жер
рентасымен анықтайды.
Жер мәңгілік өндіріс қажеті, оны дұрыс пайдаланғанда өнімділігі
сарқылмайды. Жерден өнімді жылда алуға болады. Былайша айтқанда, жер шексіз
жылма- жыл ренталық табыс береді. Жер мәңгі пайдаланылатын болғандықтан,осы
жылдардағы жалпы табысты білу үшін жылдық табыстарды қосу керек. Сонда ғана
жердің нақты құндылығын анықтаймыз.
Жерді шексіз ұзақ пайдалануға болатындықтан аз ғана жылдық табыстың өзі
үлкен шамаға айналуы мүмкін, яғни жердің құндылығы шексіз шамаға айналады.
Әрине бұл ақылға симайды, сондықтан жылдық тиімдерді белгілі мерзімде ғана
қосу керек. Сондықтан, 50 жылдық тиімді қосу ұсынылады. Әрине бұл цифр
ешқандай ғылыми дәлелденбеген.
Осыған ұқсас тәсіл орман шаруашылық есептеулерде әр жылда алынған
өнімдерді бір жылға келтіру үшін қолданылады. Оның мәнін түсіну үшін шартты
мысал қарастырайық. Екі орман бөлімшелері бар делік. Біреуінде пісіп
жетілуі 50 жылдық қайың өсіріледі. Қайыңды кескенде 100 м куб ағаш, 15 мың
теңге табыс аламыз, қарағайды кескенде 200 м куб ағаш, 30 мың табыс аламыз.
100 жылда екі жерде бірдей өнім және табыс береді. Олардың халық шаруашылық
құндылығы да бірдей. Егер уақыт факторын есепке алсақ, олай болмайды.
Қоғамға табыстың қай уақыты алынғаны талғаусыз емес. Табыс неғұрлым ертерек
алынса, соғұрлым құндырақ. Сондықтан мысалымыздағы бірінші орман бөлімшесі
екіншіге қарағанда құндырақ.
Сонымен, әр мезгілдегі экономикалық көрсеткіштерді өлшемдестіру
мәселесі тікелей қосу, орташа процентпен шешілмейді. Басқаша тәсіл керек.
Ол үшін келтіру коэффиценті қолданылады.
В = (1+Е)t
Қабылданған әдістеме бойынша Е=0,08, бірақ басқаша (0,02 ден 0,08
дейін) көзқарастар да бар. Шығында мен нәтижелерді алғашқы жылға
келтіргенде шамаларды келтіру коэффициентіне көбейтеді, соңғы жылға
келтіргенде – бөледі.
Жер мәңгі пайдаланылатын болғандықтан, жылдық ренталарды қосу керек,
яғни жердің экономикалық бағасы:

Ренталардың жалпы сомасы шексіз жылдарда шексіздікке ұмтылады.
Сондықтан жоғарыда айтылған тәсіл бойынша жердің экономикалық бағасы:

Бұл формула бойынша ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жер бағаланады.
Орман қорының жері ағаштың өсіп – жетілу мерзімін ескеріп бағалнады:

Ауыл шаруашылық жерлері уақытша бұл мақсатта пайдаланудан алынғанда,
экономикалық зиянды жердің экономикалық бағасымен есептеледі:

Бұл 9,10,11 формулаларымен жер қоры мынандай жағдайларда бағаланады:
жылдық рента шамасы өзгермейді;
уақыт факторын есептейтін коэффицент өзгермейді.
Айта кететін жағдай, келтіру жылдары ұзақтаған сайын, есепке алынатын
рентаның шамасы кеми береді. E = 0,12 деп алғанда бесінші жылғы рентаның
жартысынан сәл ғана артығы есептеледі, 10-жылғының үштен бірі, ал 20-
жылғының оннан бірі ғана. Қолданған коэффицентке байланысты жердің
бағалануы да өзгеше болады. Жылдық рентаның жыл өткен сайын құндылығының
қаншама кемитінін дәл есептеу өте қиын. Оны сараптама жолымен ғана болжауға
болады. Сондықтан ауыл шаруашылық жерлерін бағалағанда есептелетін жылдық
рентаның өзгеру қарқынын ескеру үшін формулаға мына төмндегідей қосымшалар
қолдану ұсынылады:

мұнда: К – бірінші жылдық рентаның болжамды өсу (КО) немесе азаю
(КО) қарқыны.
Бірінші жағдайда рентаның өсу қарқыны уақыт факторын есептеу
коэффицентінен артық, сондықтан жиынтық рента шексіз үлкен шамада болады.
Мұндай жағдайда ауыл шаруашылығына басқа салада пайдалану тиімділігі
қаншама жоғары болғанымен, оны ауыл шаруашылық үшн пайдаланудан алуға
болмайды.
Екінші жағдайда рентаның өсу қарқыны уақыт факторын есептейтін
коэффиценттен аз. Мұндай жағдайда жердің экономикалық бағасы рентаны жай
капиталдау арқылы бағалаудан артығырақ болады.
Үшінші жағдайда жылдық ренталар біртіндеп азаяды. Сондықтан жердің
бағасы рентаны жай капиталдау арқылы бағалаудан аз болады. Өйткені уақыт
коэфициенті рентаның өзгеру қарқынына артады.
Жер уақытша ауыл шаруашылығынан алынғанда оны экономикалық бағалау:

мұнда: а – Т жылғы жиынтық ренталарды есептеу үшін алғашқы жылғы рента
көбейтілетін коэффицент.
Белгілі мерзімде жылдық рента өзгеретін орман қорларының жерін
экономикалық бағалау үшін мына формулаларды қолдануға болады:

мұнда: t – ағаштың пісіп жетілетін (кесуге жарамды) жасы;
m – неше рет ағаш кесілетінін көрсететін сан;
K – рентаның жылдық өзгеру (өсу, ему) қарқыны.

әр түрлі К, Е мәндеріне сәйкес жердің экономикалық бағасын есептеу
үшін рента көбейтілетін түзетуші коэффицент.
Өнімнің құндылығы төмендегенде (рентаның өсу қарқыны КO) уақыт өткен
сайын осы өнім алынатын жердің құндылығы шұғыл азаяды және ағаш кесу (пісіп
жетілуі) кешіккен сайын оның азаюы едәуір болады. Керісінше, өнімнің
құндылығы артқандай (КO) жердің де құндылығы артады. Табыс алыну уақыты
кешіккенде жердің құндылығы едәуір азаяды. Бірақ, жылдың рента жоғарғы
қарқынмен өсетін болса, уақыт факторы коэффицентінің рөлі кемиді.
Егер K = 0,04 болса, 10жылдан 50 жылға дейін жылдық рентаның құндылығы
36 рет кемиді, K=0,10 болғанда – 7 рет, K=E болғанда құндылығы
шексіз.
Соңғы формуланы дәлділігін сәл ғана төмендететін оңайлатуға болады.

Бұл формула бойынша жердің құндылығы аз ғана ұдайы кеміп отырады.
Сондықтан өнімнің құнылығы артатын жағдай жердің құндылығын анықтау үшін
уақыт факторын есептейтін коэффиценттердің неғұрлым төмен шамалары
қолданылуы керек.
17,18 формулалармен t, K (E =0,12) мәндеріне сәйкес есептелген
түзетуші B коэффицентінің өзгеруі былайша болады:

жыл K=0,04 K=0,08 K=0,10
10 0,875 2,110 4,612
0,864 2,087 4,566
20 0,282 0,865 2,103
0,274 0,841 2,058
30 0,117 0,469 1,274
0,110 0,447 1,233
40 0,052 0,282 0,865
0,048 0,264 0,828
50 0,024 0,179 0,625
0,022 0,165 0,591

Ескерту: B алымында 17-бөлімінде 18-формуламен есептелген.
Уақыт факторын есептейтін дисконттау коэффицентімен күрделі қаржының
тиімділік нормативі және несие өсімінің экономикалық өсу қарқынының
байланысы бар екені белгілі. Өндіріс потенциалы қуаттырақ ,оны пайдалану
тиімдірек болған сайын, басқа жағдайлар тең болғанда, экономикалық өсу
қарқыны, күрделі қаржының тиімділік нормативі жоғары болады. Керісінше
қоғамның бүгінгі қажеттігінен гөрі болашақ қажеттігі басым көзделсе, яғни
қорлангдыру номасы жоғары болса, басқа жағдайлар тең болғанда, күрделі
қаржы қоры көп болады және күрделі қаржыны қайтару нормасының жол берілетін
шамасы төмен болады. Осыны уақыт факторын есептейтін коэффмцентке
қолданатын болсақ, мынаны аңғарамыз. Қоғам болашақ мақсатына (қорландыру
нормасын арттыру арқылы) басымдылық беретін болсақ, болашақ нәтижелері мен
шығындарды дисконттауға төмен коэффицент қолданады. Халық шаруашылығы
болжамдарда соңғы (дайын) өнімдердің өсу қарқыны және оларды қорландыру мен
тұтынуға бөлу белгілі болғанда, күрделі қаржының тиімділік нормативі де
белгілі болуы тиіс.
Табиғат ресурстарын бағалауда қолданылатын уақыт факторын есептеу
коэффиценті, әдетте күрделі қаржының тиімділік нормативінен төмен болуы
керек. Халық шаруашылығы бойынша жинақталған есептеулер дисконттау
коэффицентінің шамасы 0,02 -0,04 аралығында болатынын көрсетті. Бұл
шетелдік нормаларға да сәйкес келеді.
Жердің абсолюттік экономикалық бағалау шамасы жерді пайдаланғанда
алынатын өнімдерге және уақыт факторын есептеу коэффицентіне байланысты.
Аталған көрсеткіштердің сандық мәнін жақын арадағы жоспарлы мерзімге де
анықтау көптеген әдістемелік және ақпараттық қиындықтар әкеледі. Ал одан
алыс мерзімге болжау 1 жылдық рентаның осы мерзімге өзгермейтіндігі, ауыл
шаруашылық жерлерінің сапасының бірқалыпты болатынын ешқандай есептеулермен
дәлелденбейді.
Болжамдық есептеулерді кестеде келтірейік:

-кесте

Ауыл шаруашылықтан пайдалануға алынатын

жерлердің мүмкін құндылығы.
Қолданған көрсеткіштер Ауыл шаруашылық жерлерінің
Құндылығы мың теңге
К Т
Е
-0,02 10 607
0,08 20 850
+0,02 10 726
20 1136
-0,02 10 526
20 665
0,12 +0,02 10 807
20 846

Дифференциялдық рента шамасы шеткі шығын шамасына байланысты. Шеткі
шығын жаңа жер игерілгенде немесе бұрынғы жерлерге шығын артқанда өсуі
мүмкін. Шеткі шығын өскенде барлық жерлердің дифференциялдық рентасы
жоғарылайды.
Шеткі шығын шамасы жерден алынатын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.