Әлеуметтік психологиялық теориялар
Әр кезеңде қарттық ұғымы, қартаю процесі мен әлеуметтік психологиялық және геронтологиялық теориялар қоғамдық қағидаларға, заман талабына сай әртүрлі сипатталып отырған.
Мысалы, ежелгі заманда қоғамның қартаюға қатынасының негізгі екі дәстүрі болған, біріншісі, Көне Египет дәстүрі деп аталған және бұл дәстүр бойынша қартаю «басқа адамдардың ішінде ең сыйлысы», «қарт адам құдайға жақын жалғыз адам», «қарттық – бақытты және бүлкіші шақ» және тағы басқа сипатталған, ал екінші Спартандық дәстүр бойынша «Кәрі болғанша, үйсіз ит болғаным жақсы» дейтін болған. Күшсіз (пайдасыз) қарттарды Спартада жардан лақтырып жіберетін болған, спартандық қарттар өмірдің бұлай аяқталуын табиғи құбылыс деп есептеген.
Белгілі бір тарихи дәуірлерде қарттық өлім алдындағы өткел ретінде қабылданды, өлімнің жақындай бастауы оны өзінен алыстату тілегін тудырды. Мәселен, Шекспир қарттықты қуанышсыз кезең деп біледі. Оның ойынша қарттық әлсіздік, тісі жоқтық, көзің нашар көруі, нашар естуі, балалыққа берілуі, алжуы, бір сөзбен айтқанда үмітсіздік деп бағалайды. Алайда осы дәуірде өмір сүргенГете мен Л.Толстой теориялары бойынша позитивті ой толғаулар көруге болады, олар қарттықты өмірден толық сусындаған, ерік күшіне ие, ақыл-ой қабілетіне ие деп сүреттейді. Ақындар жырлаған көптеген көркем шығармаларда қарттық үлкен құрметке ие болып сүреттеледі. Егер адам осы кезеңде күш-қуатты бола білсе, әрине, қарттық қуаныш сыйлайды деп түсінеді.
Мысалы, ежелгі заманда қоғамның қартаюға қатынасының негізгі екі дәстүрі болған, біріншісі, Көне Египет дәстүрі деп аталған және бұл дәстүр бойынша қартаю «басқа адамдардың ішінде ең сыйлысы», «қарт адам құдайға жақын жалғыз адам», «қарттық – бақытты және бүлкіші шақ» және тағы басқа сипатталған, ал екінші Спартандық дәстүр бойынша «Кәрі болғанша, үйсіз ит болғаным жақсы» дейтін болған. Күшсіз (пайдасыз) қарттарды Спартада жардан лақтырып жіберетін болған, спартандық қарттар өмірдің бұлай аяқталуын табиғи құбылыс деп есептеген.
Белгілі бір тарихи дәуірлерде қарттық өлім алдындағы өткел ретінде қабылданды, өлімнің жақындай бастауы оны өзінен алыстату тілегін тудырды. Мәселен, Шекспир қарттықты қуанышсыз кезең деп біледі. Оның ойынша қарттық әлсіздік, тісі жоқтық, көзің нашар көруі, нашар естуі, балалыққа берілуі, алжуы, бір сөзбен айтқанда үмітсіздік деп бағалайды. Алайда осы дәуірде өмір сүргенГете мен Л.Толстой теориялары бойынша позитивті ой толғаулар көруге болады, олар қарттықты өмірден толық сусындаған, ерік күшіне ие, ақыл-ой қабілетіне ие деп сүреттейді. Ақындар жырлаған көптеген көркем шығармаларда қарттық үлкен құрметке ие болып сүреттеледі. Егер адам осы кезеңде күш-қуатты бола білсе, әрине, қарттық қуаныш сыйлайды деп түсінеді.
1. Социальная геронтология/Под общ. Ред. Р.С. Яцемирской. М.,1998.
2. Кулагина И.Ю., Колюцкий В.Н. Возрастная психология. Полный жизненный циклразвития человека. Сфера, 2006.
3. Мухина В. С. Возрастная психология - М., 1998.
4. Рыбалко Е.Ф. Возрастная дифференциальная психология - ЛГУ, 1990.
2. Кулагина И.Ю., Колюцкий В.Н. Возрастная психология. Полный жизненный циклразвития человека. Сфера, 2006.
3. Мухина В. С. Возрастная психология - М., 1998.
4. Рыбалко Е.Ф. Возрастная дифференциальная психология - ЛГУ, 1990.
Әлеуметтік психологиялық теориялар
Әр кезеңде қарттық ұғымы, қартаю процесі мен әлеуметтік психологиялық және геронтологиялық теориялар қоғамдық қағидаларға, заман талабына сай әртүрлі сипатталып отырған.
Мысалы, ежелгі заманда қоғамның қартаюға қатынасының негізгі екі дәстүрі болған, біріншісі, Көне Египет дәстүрі деп аталған және бұл дәстүр бойынша қартаю басқа адамдардың ішінде ең сыйлысы, қарт адам құдайға жақын жалғыз адам, қарттық - бақытты және бүлкіші шақ және тағы басқа сипатталған, ал екінші Спартандық дәстүр бойынша Кәрі болғанша, үйсіз ит болғаным жақсы дейтін болған. Күшсіз (пайдасыз) қарттарды Спартада жардан лақтырып жіберетін болған, спартандық қарттар өмірдің бұлай аяқталуын табиғи құбылыс деп есептеген.
Белгілі бір тарихи дәуірлерде қарттық өлім алдындағы өткел ретінде қабылданды, өлімнің жақындай бастауы оны өзінен алыстату тілегін тудырды. Мәселен, Шекспир қарттықты қуанышсыз кезең деп біледі. Оның ойынша қарттық әлсіздік, тісі жоқтық, көзің нашар көруі, нашар естуі, балалыққа берілуі, алжуы, бір сөзбен айтқанда үмітсіздік деп бағалайды. Алайда осы дәуірде өмір сүрген Гете мен Л.Толстой теориялары бойынша позитивті ой толғаулар көруге болады, олар қарттықты өмірден толық сусындаған, ерік күшіне ие, ақыл-ой қабілетіне ие деп сүреттейді. Ақындар жырлаған көптеген көркем шығармаларда қарттық үлкен құрметке ие болып сүреттеледі. Егер адам осы кезеңде күш-қуатты бола білсе, әрине, қарттық қуаныш сыйлайды деп түсінеді.
Ғылымда қарттардың мәселесін түрлі бағытта зерттеген. Орыс ғалымдарды А.Сырцова мен О.В. Митина зерттеулерінде қартаю процесінің барысында адамның мінез-құлықының өзгеруі, қарттардың өзгешілік психологиясына талдау жасаған. Нәтижесінде, қарттардың өмір сүруге аз уақыт қалды- деп, ештеңені өзгертуге болмайды, бұл мүмкін емес деген оймен өмір сүретінін көрсетті және бұл жағдайды "адам қартайған кезде оның физиологиялық белсеңділігі төмендеп, тек өмірлік тәжірбиесіне сүйеніп өмір сүреді" деп түсіндірді.
Эрик Эриксон тұлға дамуының сегіз сатысын көрсеткен. Ол өз теориясындағы сегізінші кезеңді қарттық, яғни кеш кемелдену (65 жастан кейін) кезеңі деп атаған.
Адам тұлға дамуының соңғы сатысына келгенде өмірлік жолды қабылдайды және тұлғаның тұтастылығын игереді. Осы кезде жаңа сапалық жағдайлар қалыптасады, мінез-құлық өзгереді, өзімшілдік пайда болады. Э.Эриксонның теориясы бойынша, бұл кезде интегративтік мінез пайда болады. Тұлғада көңілсіздік, өмірге деген құштарлықтың азаюы байқалады. Адамға сүрген өмірі өзінің ойлағанындай болмағаны үшін көңілсіздік туады.
Қарт адамдардың психикасына интеллектуалдық және эмоцианалдық ішкі әлемге кету, өткізген өмірін бағалау мен ұғынуға байланысты қайғыру, өміріндегі басты мақсаттары орындалмаса, өкіну, түңілу сияқты қасиеттер тән болады. Алайда қартаюды тек регрессивті құбылыс деп қарамау керек, қартаю да дамудың бір кезеңі. Бұл кезеңде адамның рухани жетілуі де біршама деңгейге көтеріледі. Мысалы, қанағаттану, парызын өтеген жағдайда өмірге ризашылық, мейірімділік және т.б. қасиеттермен қатар кемелденген адамдардың даналыққа жетуі. Қарт адамның шығармашылық белсенділігі жоғары болатындығы жиі байқалады.
Қарттық пен қартаюдың негізгі мәселелерін түсіндіретін Джордж Миданың символдық интеракциониэма теориясы. Ол "жалпы алғанда қартаю - жеке процесс, кей адамдарда ол ерте басталады, ал кейбіреулерінде кеш басталады" деп тұжырымдама жасаған болатын және осы қарттық пен қартаюға анықтама беріп, олардың өзара айырмашылықтарын да көрсеткен.
Расында да, қартаю процесі әр адамда әрқалай дамиды, тұлғаның өзіне байланысты басталады. Егер салауатты өмір салтын ұстанып, яғни дұрыс тамақтанып, спортпен шұғылданып, өз-өзіне қарап, өзін жақсы көріп жүретін болса, әрине басқалар да оны мадақтап, қызығып, үлгі тұтатын болады. Сонымен қатар, қартаю процесінің дамуы адамдардың психикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайларына да байланысты болады. Мәселен, кейбіреулер тұйық және тез ашуланшақ болғандықтан, олар психикалық жағынан әртүрлі ауруларға шалдығып, тез қартаяды, ал келесі біреулер керісінше сабырлы, ашық, позитивті өмір сүреді де, әлемге деген көзқарастары мүлде басқаша қалыптасады.
Л.И.Анцыферова қарттардың мінез-құлқына, өзіне және қоршаған ортаға деген қарым-қатынасына қарап, оларды екі негізгі тұлғалық типке бөлуге болады деген. Бірінші типтегілер зейнетке шығуларын ойлап, іс-әрекетіне қызықты шараларды қосады, жаңа достық байланыстар орнатады, өзінің айналаны бақылау қабілетін сақтап қалады. Екінші типтегілер қоғамда орнын таба алмаған, өмірге енжар қарайтындар ретінде көрінеді, өзіне деген айналаның құрметін жоғалтады.
Ф.Гизл қарт адамдардың мынадай типтерін бөліп көрсетеді:
:: негативті тип - қартайғандағы өзіне бір белгілердің ұнамауы, жағымсыз болуы;
:: экстравертті тип - қарттық кезеңнің басталуы, ұлдарының өсуі, жақын туыстарының қазасы, көптеген өзгерістер, отбасы жағдайы, әлеуметтік өмірі, т.б. әсер етеді;
:: интравертті тип - қартаю процесінің ащы қайғысы, уайымы, мазасыздануы. Адам жаңаға қызығушылық танытпайды, өткенін көп ойлайды, есіне түсіреді, өзімен - өзі болып кетеді.
И.С.Кон қарттық жастың әлеуметтік-психологиялық түрлерін көрсетті:
1) Белсенді шығармашылық - ардагерлер, т.б. Демалыстан шыққан соң қоғамдық өмірге араласа бастайды: балаларын тәрбиелеу, т.с.с.
2) Қарттық жас өзіндік көзқараспен, демалыспен, ойын-сауықпен, т.б. байланысты. Олар өз істерімен, жұмыстарымен шұғылданып жүре береді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әр кезеңде қарттық ұғымы, қартаю процесі мен әлеуметтік психологиялық және геронтологиялық теориялар қоғамдық қағидаларға, заман талабына сай әртүрлі сипатталып отырған.
Мысалы, ежелгі заманда қоғамның қартаюға қатынасының негізгі екі дәстүрі болған, біріншісі, Көне Египет дәстүрі деп аталған және бұл дәстүр бойынша қартаю басқа адамдардың ішінде ең сыйлысы, қарт адам құдайға жақын жалғыз адам, қарттық - бақытты және бүлкіші шақ және тағы басқа сипатталған, ал екінші Спартандық дәстүр бойынша Кәрі болғанша, үйсіз ит болғаным жақсы дейтін болған. Күшсіз (пайдасыз) қарттарды Спартада жардан лақтырып жіберетін болған, спартандық қарттар өмірдің бұлай аяқталуын табиғи құбылыс деп есептеген.
Белгілі бір тарихи дәуірлерде қарттық өлім алдындағы өткел ретінде қабылданды, өлімнің жақындай бастауы оны өзінен алыстату тілегін тудырды. Мәселен, Шекспир қарттықты қуанышсыз кезең деп біледі. Оның ойынша қарттық әлсіздік, тісі жоқтық, көзің нашар көруі, нашар естуі, балалыққа берілуі, алжуы, бір сөзбен айтқанда үмітсіздік деп бағалайды. Алайда осы дәуірде өмір сүрген Гете мен Л.Толстой теориялары бойынша позитивті ой толғаулар көруге болады, олар қарттықты өмірден толық сусындаған, ерік күшіне ие, ақыл-ой қабілетіне ие деп сүреттейді. Ақындар жырлаған көптеген көркем шығармаларда қарттық үлкен құрметке ие болып сүреттеледі. Егер адам осы кезеңде күш-қуатты бола білсе, әрине, қарттық қуаныш сыйлайды деп түсінеді.
Ғылымда қарттардың мәселесін түрлі бағытта зерттеген. Орыс ғалымдарды А.Сырцова мен О.В. Митина зерттеулерінде қартаю процесінің барысында адамның мінез-құлықының өзгеруі, қарттардың өзгешілік психологиясына талдау жасаған. Нәтижесінде, қарттардың өмір сүруге аз уақыт қалды- деп, ештеңені өзгертуге болмайды, бұл мүмкін емес деген оймен өмір сүретінін көрсетті және бұл жағдайды "адам қартайған кезде оның физиологиялық белсеңділігі төмендеп, тек өмірлік тәжірбиесіне сүйеніп өмір сүреді" деп түсіндірді.
Эрик Эриксон тұлға дамуының сегіз сатысын көрсеткен. Ол өз теориясындағы сегізінші кезеңді қарттық, яғни кеш кемелдену (65 жастан кейін) кезеңі деп атаған.
Адам тұлға дамуының соңғы сатысына келгенде өмірлік жолды қабылдайды және тұлғаның тұтастылығын игереді. Осы кезде жаңа сапалық жағдайлар қалыптасады, мінез-құлық өзгереді, өзімшілдік пайда болады. Э.Эриксонның теориясы бойынша, бұл кезде интегративтік мінез пайда болады. Тұлғада көңілсіздік, өмірге деген құштарлықтың азаюы байқалады. Адамға сүрген өмірі өзінің ойлағанындай болмағаны үшін көңілсіздік туады.
Қарт адамдардың психикасына интеллектуалдық және эмоцианалдық ішкі әлемге кету, өткізген өмірін бағалау мен ұғынуға байланысты қайғыру, өміріндегі басты мақсаттары орындалмаса, өкіну, түңілу сияқты қасиеттер тән болады. Алайда қартаюды тек регрессивті құбылыс деп қарамау керек, қартаю да дамудың бір кезеңі. Бұл кезеңде адамның рухани жетілуі де біршама деңгейге көтеріледі. Мысалы, қанағаттану, парызын өтеген жағдайда өмірге ризашылық, мейірімділік және т.б. қасиеттермен қатар кемелденген адамдардың даналыққа жетуі. Қарт адамның шығармашылық белсенділігі жоғары болатындығы жиі байқалады.
Қарттық пен қартаюдың негізгі мәселелерін түсіндіретін Джордж Миданың символдық интеракциониэма теориясы. Ол "жалпы алғанда қартаю - жеке процесс, кей адамдарда ол ерте басталады, ал кейбіреулерінде кеш басталады" деп тұжырымдама жасаған болатын және осы қарттық пен қартаюға анықтама беріп, олардың өзара айырмашылықтарын да көрсеткен.
Расында да, қартаю процесі әр адамда әрқалай дамиды, тұлғаның өзіне байланысты басталады. Егер салауатты өмір салтын ұстанып, яғни дұрыс тамақтанып, спортпен шұғылданып, өз-өзіне қарап, өзін жақсы көріп жүретін болса, әрине басқалар да оны мадақтап, қызығып, үлгі тұтатын болады. Сонымен қатар, қартаю процесінің дамуы адамдардың психикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайларына да байланысты болады. Мәселен, кейбіреулер тұйық және тез ашуланшақ болғандықтан, олар психикалық жағынан әртүрлі ауруларға шалдығып, тез қартаяды, ал келесі біреулер керісінше сабырлы, ашық, позитивті өмір сүреді де, әлемге деген көзқарастары мүлде басқаша қалыптасады.
Л.И.Анцыферова қарттардың мінез-құлқына, өзіне және қоршаған ортаға деген қарым-қатынасына қарап, оларды екі негізгі тұлғалық типке бөлуге болады деген. Бірінші типтегілер зейнетке шығуларын ойлап, іс-әрекетіне қызықты шараларды қосады, жаңа достық байланыстар орнатады, өзінің айналаны бақылау қабілетін сақтап қалады. Екінші типтегілер қоғамда орнын таба алмаған, өмірге енжар қарайтындар ретінде көрінеді, өзіне деген айналаның құрметін жоғалтады.
Ф.Гизл қарт адамдардың мынадай типтерін бөліп көрсетеді:
:: негативті тип - қартайғандағы өзіне бір белгілердің ұнамауы, жағымсыз болуы;
:: экстравертті тип - қарттық кезеңнің басталуы, ұлдарының өсуі, жақын туыстарының қазасы, көптеген өзгерістер, отбасы жағдайы, әлеуметтік өмірі, т.б. әсер етеді;
:: интравертті тип - қартаю процесінің ащы қайғысы, уайымы, мазасыздануы. Адам жаңаға қызығушылық танытпайды, өткенін көп ойлайды, есіне түсіреді, өзімен - өзі болып кетеді.
И.С.Кон қарттық жастың әлеуметтік-психологиялық түрлерін көрсетті:
1) Белсенді шығармашылық - ардагерлер, т.б. Демалыстан шыққан соң қоғамдық өмірге араласа бастайды: балаларын тәрбиелеу, т.с.с.
2) Қарттық жас өзіндік көзқараспен, демалыспен, ойын-сауықпен, т.б. байланысты. Олар өз істерімен, жұмыстарымен шұғылданып жүре береді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz