Қосмекенділердің жүйке жүйесі мен сезім мүшелерінің дамуы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Систематикалық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
I Қосмекенділердің жүйке жүйесі мен сезім мүшелерінің дамуы ... ... ... ... .9
1.1 Қосмекенділердің жүйке жүйесінің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...9
1.2 Қосмекенділердің сезім мүшелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Тәжірибелік бөлім
2.1 Қосмекенділердің иіс.сезу мүшесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Қосмекенділердің иіс.сезу эпителийлерінің құрылысын зерттеу ... ... ... . 19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Қоршаған ортаның жағдайы туралы басты мәліметтер ағыны омыртқалы жануарлардың орталық жүйке жүйесіне сезім мүшелері арқылы түседі, оның негізін белгілі типтегі тітіркендіргіштерді қабылдайтын маманданған клеткалар құрайды. Жүйке клеткаларының ұштары өздері де тікелей қабылдауға қабілетті, бірақ омыртқалыларда бұл қызметті сенсорлы (сезгіш) клеткалар немесе рецепторлар атқарады. Бұлардың шығу тегі эктодермальды және азды-көпті күрделі органдарға бірігіп жіктеледі. Сенсорлы органдар (сезім мүшелері) арнайы физикалық және химиялық тітіркендіргіштерге негізделген және орталық жүйке жүйесінің арнайы аймақтарына тітіркендіру өткізетін жүйкелермен байланысқан. Тітіркенуді алғашқы сенсорлы клеткалар қабылдауы мүмкін. Олардың шеттерінде ұзын аксонды нейрондар (тері рецепторлары, иіс-сезу және түйісу-тактильді - рецепторлар) орналасады. Тек омыртқалыларда кездесетін екінші сенсорлы клеткалардың дәм-сезу және есту аксондары болмайды, яғни тітіркену нейрондар арқылы қабылданады.

1. Б.А.Кузнецов. Большая книга животных. Москва: «Олма- Пресс», 2003г.(53-55)
2. Жұмалиев М.Қ., Есжанов Б. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі. 2-бөлім (Амфибиялар, Рептилиялар). –Алматы: Кітап баспасы 2005.
3. В.Е.Соколов. Редкие изчезающие животные. Москва: 1986г.
4. Н.А.Бобринский. Мир животных. Москва: «ЭКСМО»,2005г.
5. А.Ф.Ковшарь, В.А.Ковшарь. Қазақстандағы жануаралар әлемі.
-Алматы, Кітап баспасы 2009ж.
6. Абрикосов Г.Г. и др. Зоология. /Учебник, 1-том. –М.: Высшая школа, 1996г.
7. С.П.Наумов. Омыртқалылылар зоологиясы. -Алматы: «Мектеп»
1970.(254-262)
8. Дәуітбаева А.А. Жануарлардың алуан түрлілігі. - «Алматы» : кітап 2011ж. (89-92)
9. Т.Сұлтанқұлов. Хайуанаттар тіршілігінің ғажайыптары. –Алматы, «Қайнар»,1977ж.
10. М.Қ.Жұмалиев, Ә.А.Бәйімбет. Жануарлар әлемінің биологиялық әртүрлілігі (Хордалылар) 1-бөлім. -Алматы «Қазақ университеті», 2005ж.
11. Қайымов Қ. Қызықты зоология. - Алматы «Мектеп», 1989ж.
12. http://savageworld.ru/zhivotnye/salamandra/
13. http://kk.wikipedia.org/wiki/ қосмекенді
14. http://kk.wikipedia.org/wiki/эволюция

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Систематикалық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .5
I Қосмекенділердің жүйке жүйесі мен сезім мүшелерінің
дамуы ... ... ... ... .9
1.1 Қосмекенділердің жүйке жүйесінің даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .9
1.2 Қосмекенділердің сезім
мүшелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 3
Тәжірибелік бөлім
2.1 Қосмекенділердің иіс-сезу мүшесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .14
2.2 Қосмекенділердің иіс-сезу эпителийлерінің құрылысын
зерттеу ... ... ... . 19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 22
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

Кіріспе

Қоршаған ортаның жағдайы туралы басты мәліметтер ағыны омыртқалы
жануарлардың орталық жүйке жүйесіне сезім мүшелері арқылы түседі, оның
негізін белгілі типтегі тітіркендіргіштерді қабылдайтын маманданған
клеткалар құрайды. Жүйке клеткаларының ұштары өздері де тікелей қабылдауға
қабілетті, бірақ омыртқалыларда бұл қызметті сенсорлы (сезгіш) клеткалар
немесе рецепторлар атқарады. Бұлардың шығу тегі эктодермальды және азды-
көпті күрделі органдарға бірігіп жіктеледі. Сенсорлы органдар (сезім
мүшелері) арнайы физикалық және химиялық тітіркендіргіштерге негізделген
және орталық жүйке жүйесінің арнайы аймақтарына тітіркендіру өткізетін
жүйкелермен байланысқан. Тітіркенуді алғашқы сенсорлы клеткалар қабылдауы
мүмкін. Олардың шеттерінде ұзын аксонды нейрондар (тері рецепторлары, иіс-
сезу және түйісу-тактильді - рецепторлар) орналасады. Тек омыртқалыларда
кездесетін екінші сенсорлы клеткалардың дәм-сезу және есту аксондары
болмайды, яғни тітіркену нейрондар арқылы қабылданады.
Қосмекенділердің миының құрылысында балықтармен салыстырғанда
көптеген прогрессивті белгілер байќалады: алдыңғы миының көлемі үлкен әрі
ол айқын екі ми сыңарына бөлінген. Алғаш рет ми қыртысы – архипаллиум пайда
болған. Аралық мидың үстінде эпифиз, астында гипофиз орналасқан. Ортаңғы
миы шағын. Мишығы нашар дамыған.Сопақша ми тыныс алу,қан айналу және
асқорыту жүйелерінің орталықтары орналасқан;орташа ми,салыстырмалы түрде
шағын болып келеді,көру,қаңқа бұлшық еттерінің ширақтық орталықтары. Миынан
10 жұп жүйкелер тарайды.

Балықтармен салыстырғанда амфибиялардың жұлынында сұр және ақ
заттардың бөлектенуі күшейеді,яғни өткізгіш жүйке жолдары күрделенеді.
Амфибияларда,балықтардағыдай сезгіш жүйке клеткалары жұлын
ганглияларында,сол сияқты жұлын ішінде орналасады.Жұлынның афферентті
талшықтары мотонейрондардың денелері мен дендриттерімен
байланысады.Амфибиялардың жұлынында ,омыртқалылардың ішінде алғашқы рет
,әртүрлі типтегі афференттердің тарамдалуы аймақтарының топографиялық
бөлектенуі байқалады.

Көздері ауалы ортада қызмет етуге бейімделген.Қосмекенділердің
көзі балықтардікіне ұқсас,оларда бозша және шағылдырғыш қабықтары,орақ
тәрізді өсіндісі болмайды.Жоғарғы қосмекенділерде жоғарғы терілі және
төменгі мөлдір қозғалмалы қабақтары бар.Жыпылықтайтын жарғақшалары көпшілік
құйрықсыздарда төменгі қабақтың орнына қорғаныс қызметін атқарады.

Иіс сезу мүшелері тек ауалы ортада ғана қызмет етеді,жұп иіс сезу
қабымен берілген.Олардың қабырғалары иіс сезгіш эпителиймен
қапталған.Сыртқа мұрын тесігімен,ал ауыз жұтқыншақ қуысына –хоаналармен
ашылады. Есту мүшесінде жаңа бөлім-орташа құлағы бар.Сыртқы есту тесігін
дабыл жарғағы жабады,ол есту сүйегімен –үзеңгі сүйекпен жалғанған.Үзеңгі
сүйек,ішкі құлақ қуысына алып келетін ,дабыл жарғақтың тербелісін оған
беретін,сопақ терезеге тіреледі.Барабанда жарғақтың екі жағындағы қысымды
теңгеру үшін орташа құлақиың қуысы ауызжұтқыншақ қуысындағы есту түтігімен
жалғасқан.
Сезім мүшесі ,сезгіш жүйке тұйықтары бар,тері болып табылады.Сулы
өкілдерінің және шөмішбастарда бүйір сызықты мүшелері бар.

Зерттеу мақсаты: Қосмекенділердің жүйке жүйесі мен сезім
мүшелерінің дамуын анықтау.
Зерттеу міндеттері:

- Қосмекенділердің жүйке жүйесі мен сезім мүшелерінің дамуын анықтау.

-Қосмекенділердің жүйке жүйесі мен сезім мүшелерінің құрылысымен танысу.

Зерттеу обьектісі: Жануарлардың иіс сезу аппараты.

Зерттеу әдісі: Бақылау, анықтау, болжау.

Систематикалық орны

Дүниесі: Жануарлар (Animali)
Тип: Хордалылар (Chordata)
Тип тармағы: Мисауыттылар-Craniata
Класс: Қосмекенділер-Amphibia
Отряд:Құйрықтылар-Urodela(Caudata)
Түрі: Тритон- Triturus
Өкілі: Тriton vulgarіs

1. Қосмекенділердің жүйке жүйесінің даму ерекшеліктері

Қосмекенділердің миы балықтар миынан ен бастысы,алдыңғы мидың жақсы жақсы
дамуымен ,ал мишықтың дамымауымен ерекшеленеді.
Сопақша ми (Myelencephalon) жұлынның алға қарай жалғасы болып
табылады және біршама жалпақ, оның бүйірлеріне бас жүйкелерінің үштік
жүйкеден бастап кезеген жүйкемен аяқталатын ірі түбіртектер шығады.Тіласты
жүйкесі бас сүйектен тыс ,жұлыннан шығады.Төртінші ми қарыншасы немесе
ромбытәрізді сайша,анық байқалады және үстіне қабыршақты үлбірмен жабылған.
Қосмекенділердің сопақша миындағы сенсорлы және моторлы аймақтардың
құрылымы сүйекті балықтардағыдай.Бірақ кейбір ерекшеліктері
болады.Мысалы,құйрықсыз амфибиялардың үштік жүйкесінің төмендегіш ядросының
біршама бөлігі жұлында орналасса,ал беттік,тіл-жұтқыншақ және кезеген
жүйкелердің сенсорлы ядролары бірігіп бірыңғай жинақ солитарлы жолдың
ядросын құрайды.Бұл жүйеге үштік жүйкенің ауыз қуысы рецепторларына
серпіндер қабылдайтын басты ядро жатады.Солитарлы жолдың эфференттері
екінші иіс-сезу ядросына бағытталады.Көптеген қосмекенділерде бүйір сызығы
мүшелері болмағанымен,акустико-латеральды аймақ сопақша мидың біршама
бөлігін құрайды.Барлық амфибиялардың дернәсілдері мен суда тіршілік ететін
құйрықты қосмекенділердің ересектерінде бүйір сызығының жүйкелері бірнеше
түбіртектерге ие.Үстіңгі түбіртек бүйір сызығының электрорецепторларынан
ақпаратты дорсальды ядроға,ал астыңғы түбіртек бүйір сызығы мүшелерінің
механорецепторларынан сопақша мидың акустико-латеральды аймағының аралық
ядросына жеткізеді.
Мишық (Metencephalon) барлық қосмекенділерде,балықтармен
салыстырғанда,өте нашар дамыған. Ол ромбытәрізді сайшаның алдында
орналасқан және биік көлденең білік пішінді.
Қосмекенділердің түрлі топтарында мишықтың дамуы түрліше .Құйрықты
амфибиялар отрядында мишықтың құрылысы қостынысты балықтар миының осы
тектес бөліміне ұқсас.онда орталық бөлім және жұп аурикулярлы бөліктер
болады.Мишық денесі де жұп және талшықтар қабатымен байланысады.Протейлерде
мишық жетілмеген,ал сирендерде төртінші қарыншаның алдыңғы қабырғасында
орналасқан,аздаған түрінде сақталған.Көптеген тритондардың жетілген
дернәсілдерінде мишық ересектеріне қарағанда үлкендеу.Құйрықсыз
амфибияларда мишық денесі ірілеу.Бақашабақтарда жақсы жетілген аурикулалар
түрленіп дамудан кейін біршама жойылып, тек вестибулярлы кескіндер
сақталады.Ересек жануарларда мишық бірыңғай тегіс тақтайша тәрізді.Мишықтың
ядросы вестибулярлы ядролар мен үштік жүйкенің ядросы жинағынан біршама
анық жіктелген.
Орта ми (Mesencephalon) жұп жұмыртқатәрізді мидың үстіңгі және бүйір
бөлімдерін алып жататын көру бөліктері түрінде қалыптасқан.Екі бөліктер бір-
бірімен көлденең комиссура арқылы байланысқан.Көру бөліктерінің іші қуыс
,ол Сильвий құйылысының бүйір өсінділері болып табылады.
Орта мидың өзіне тән құрылымы –көру тектумы, ол амфибиялармиының
басты бөлімін құрайды.Құйрықты амфибияларда тектум ең қарапайым және жүйке
клеткалары мен ретинді талшықтар денелерінің жинақталған аймағынан
тұрады.Тектум афференттері ақпарат бейнелерін жолақты денелерден,
таламустың кейбір ядроларынан,торус ядроларынан шығатын бүйір сызықтың
алғашқы орталықтарынан ақпарат алады.Тектум эфференттері үстіңгі және
астыңғы таламусқа бағытталады.Құйрықсыз амфибияларда тектум құрылымы
біршама күрделі.Қалыпты жағдайда тектум үш-жүйке клеткаларының жиналған
алабы және олардың өсінділері мен оларға келетін афференттеріне түзілген
екі алаптан тұрады.Көру жүйкесі жетілген амфибиялардың тектумы 9 қабатқа
бөлінеді.Торлы қабақтың афференттері үстіңгі қабаттарға бағытталады.астыңғы
қабатттарға таламикалық көру орталығының және тегментум ядроларының
талшықтары келеді.Эфференттер тегтоталамикалық жо арқылы үстіңгі таламусқа
бағытталады.Артқа қарай баратын эфференттер жұлынға жететін текто-арқалақ
жлолды құрайды.Құйрықсыз аамфибиялардың тектумының жалпы құрылым жоспары
және байланыс сипаттары рептилияларға ұқсас болып келеді.
Орта мидың екінші бөлімі торус болып табылады,ол құйрықсыз
амфибияларда орта ми қарыншасына еніп жататын ірі жұп қалыңдама түрінде
сақталған.Торус-ядроларының афференттері болып табылатын есту
жүйесінен,вестибулярлы ядролардан,ретикулярлы формациядан, гипоталамустан,
жұлыннан шығатын кіріс.Бұл бөлім эфференттерінң негізгі көлемі таламустың
ядроларының екі тобына ,одан теленцефалонның екі аймағына
бағытталады.Төмендегіш жолдар жұлынға бағытталған. Торустың кейбір
ядроларын нейрондарының жыныс гормондарының концентрациясының өзгеруіне
жоғарғы сезімталдығы анықталған,яғни бұл деңгейдің куйттеу кезінде мінез-
құлқының ұйымдасуына қатысуымен түсіндіруге болады.
Тегментум аймағында көз қозғағыш және тежегіш жүйкелердің Қозғағаыш
ядролары орналасып,олар алып кеткіш жүйке ядосымен бірге біртұтас көз
қозғағыш жиынын құрайды.Көздің сыртқы бұлшық еті осы жиынтық ядроларымен
жүйкеленеді.Тежегіш жүйкенің жүйкелендіру аймағы жоғарғы қиғаш бұлшық ет
.Оның нейрондарының дендриттері үштік ядролардың аймағына,октаво-латеральды
жүйеге енеді,яғни мидың әртүрлі бөлімдерінің байланысын қаматамасыз
етеді.Көз қозғағаыш жүйкенің ядросы төменгі қиғаш бұлшық етті
жүйкелендіреді.
Ота ми қабының шегінде клеткалардың ірі жинағы –примордиальды қызыл ядро
орналасады,ол амниоталардың қызылядросына сәйкес келеді.
Аралық ми (Diencephalon) үстінен қарағанда ромбытәрізді болып
көрінеді.Оның ортасында пинеальды мүше ,не эпифиз жатады,ол қазіргі
амфибияларда жоғарғы ми безінің қызметін атқарады,бірақ әлі де болса төбе
көру мүшесінің кескінін жоғалтпаған.Эпифиздің алдында аралық ми жарғақты
жабынмен жабылып,тамырлы шумақ түзейді.Аралық мидың ішкі қуысы кеңейген
және үшінші ми қарыншасы деген атқа ие.Мидың астыңғы қабырғасы ми шанағын
құрайды.
Аралық мида дөңесүсті және дөңаасты көру аймақтары ажыратылады.
Дөңесүсті аймақ үшінші қарынша төбесінің үстіңгі бөлігін алып
жатады.Эпиталамустың қызметі эпифизбен байланысты.Эпиталамус,басқа
омыртқалылардағыдай ,габенулярлы ядролардан тұрады.Габенулярлы жүйе
омыртқалылардың миындағы ең консервативти жүйелердің бірі болып
табылады.Амфибия эпиталамусында ,амниоталардағыдай,соңғы мидан көптеген
жолдар бағытталады,олардың құрамында сүйектенбеген талшықтар
болады.Габенулярлы ядролар талшықтарды соңғы мидың барлық түзінділерінен
алдыңғы иіс-сезу дөңесінен, жолақты денелерден,архипаллиумнан алады.Көру
дөңестері таламус үйлесушілік орталықтардың қызметін атқарады,олар көру
серпіністерн қабылдау.,оларды өндеу және көру орталығына хабарлаумен
байланысты.Таламус филогенетикалық ежелгі вентральды және жастау-дорсальды
бөлімдерден тұрады. Үстіңгі таламус құйрықсыз амфибияларда бейнелерді
паллиумнан тектумнан,торустан,гипоталамустан ,сопақша мидан,сол сяқты көру
және есту жүйелерінің құрылымдарынан қабылдайды.
Дөңесасты аймағы-гипоталамус-аралық мидың астыңғы жағы .Амфибияның
гипоталамусы екі:вентральды таламус және ми өсінділерімен тығыз байланысқан
дорсальды және көрумаңы алабымен байланысқан вентральды бөліктерге
енеді.Алдыңғы иіс –сезу ядросынан талшықтар көбіне дорсальды
гипоталамусқа,ал архипалиумнан –вентральды гипоталамусқа барады. Афферентті
талшықтар амфибиялардың гипоталамусына жолақты денелерден ,дәм-сезу
орталықтарынан ,тектумнан ,таламустан және торлы қабатынан барады.
Аралық мидың түбі күрделі құрылымды .Бұл жерде көру жүйкелерінің
қиылысы-көру хиазмасы жіктеледі.Әрбір көру жолы күшті талшықтар шығынан
тұрады,бұл шоқтар астыңғы жақтарымен бір-бірімен қиылысады,яғни оң шоғыр
сол көру жүйкесіне ,ал сол –оң көру жүйкесіне өтеді.Балықтардың ерекшелігі
,амфибияларда көру жолдары толықтай қиылыспайды.Сол себепті көру
бейнелерінің басым бөлігі билатеральды және көру жолында қиылысқан
талшықтар тек орта мидың көрумаңы аймағына барады.Амфибиялардың аралық
миының көру афферентті байланыстары ең маңыздылар қатарына жатады.
Хиазма артында үшінші қарынша қуысының астыңғы өсіндісі болып табылатын ми
шанағы анық байқалады.Ми шанағына артына төменгі ми безі –гипофиз
жалғасады,ол эндокринді бездің қызметін атқарады.Гипофиз кішірек келген
алдыңғы бөлім-аденогипофизден тұрады.
Алдыңғы ми (Telencephalon)екі бөлімнен тұрады:иіс-сезу және жұп ми
сыңарлары.Алдыңғы мидың сыңарлары бір-бірінен сагитальды саңылау арқылы
бөлінген.Әр сыңарлардың ішінде бірінші және екінші ми қарыншалары деп
аталатын қуыстар болады.Ми сыңарлары қарыншалары артқы жағында Монро
саңылаулары деп аталатын аралық мидың қуысымен байланысады.Әрбір сыңардың
ішкі қабырғасында үстіңгі бөлімі көне ми күмбезі ,немесе палеопаллиум деп
аталады,оның астыңғы жағында жолақ дене деп аталатын базальды ганглиялар
жиналған.
Амфибиялардың артқы миының құрылымдық ұйымдасуы біршама күрделенген,
себебі дөңгелекауыздылар және балықтармен салыстырғанда,амфибияларда
алғашқы рет жабудың 3 формациясы жіктелген-архипаллиум ,дорсальды және
латеральды паллиум.Паллиум сұр зат жүйкелерінің негізгі массасы қарынша
қуысыныңайналасында жинақталған және ми сыңарларының қабырғаларының ішінде
аз орналасқан. Бұл клеткаларға тән сипат,олардың дендриттері клеткалар
денесінен желпуіштәрізді шығады және ми сыңарларына перпендикуляр
бағытталған.
Жабудың барлық үш бөлімінен архипаллиумныңжіктелу деңгейі жақсы
жетілген.Оның нейрондары ми қабырғасының қабатына белсенді түрде көшеді.Иіс-
сезу жолының медиальды жағымен архипаллиумга иіс –сезу ақпараты түседі,ал
архипаллиумнің дорсальды таламусы арқылы көру,сезу және соматосенсорлы
жүйелерінің афференттерін ,сол сияқты гипоталамикалық бейнелеуді
қабылдайды.Архипаллиум эфференттері септумға,амигдаллаға ,вентральды
таламус және гипоталамусқа бағытталады.Ми сыңарлары архипаллиумның
бөлімдері бір-бірімен жоғары сатыдағы омыртқалылардың комиссураларына
ұқсас комиссура арқылы байланысқан.
Амфибиялар ми сыңарларының бүйір қабырғаларының вентральды бөлімдері
жолақ дене (базальды ядролар),септум және амигдала болып табылады.Тектумның
бір ядросының талшықтары жолақ денеге көру ақпаратын береді.Амфибиялардың
стриатумы архипаллиуммен байланыспаған.Ми сыңарларының ішкі қабырғасының
вентральы бөлімдері перде ,немесе септум түзейді.Перде дегеніміз жалпылама
ұғым,оған көптеген ядролар мен комиссуралар жатады.Амфибия амигдаласы ми
қабырғасының каудальды бөлімдерінде ми қабырғасының біршама бөлігін алып
жатады.
Жұлын (Medulla spinalis) жүйке түтігі дорсоветральды бағытта
жалпайған.Құйрықсыз амфибияларда ол жетінші омыртқаға дейін созылған осы
жерде тарылады және жіңішке тізбек болып құйрық сүйегіне дейін созылып
жатады. Ең қысқа жұлын оңтүстікамерикалық бақа-пипада байқалған,ол үшінші
омыртқа деңгейінде аяқталады. Құйрықсыз қосмекенділердің жұлын жүйкелері 10
жұпқа ,ал құйрықтыларда-омыртқалар санына байланысты бірнеше ондаған жұпқа
жетеді. Екінші немесе үшінші омыртқа деңгейінде жұлында кішкене алдыңғы
,иық қалыңдауы болады, бұл алдыңғы аяқтарды жүйкелендіретін жүйкелердің
шығуына және осыған орай иық шумағын құруға байланысты дамиды. Алтыншы
немесе жетінші омыртқалар деңгейінде артқы ,не бел қалыңдауы болад,ол артқы
аяқтарды жүйкелендіретін жүйкелердің шығуына және бел-сегізкөз шумағын
құруға байланысты дамид.Оның артында,құйрықтың редукцияға ұшырауына
байланысты ,жұлын жұқа артқы жіпшеге айналады.
Бүйір сызық мүшелері дөңгелек ауыздыларда,балықтарда және су
амфибияларында құрлық омыртқалыларына қарағанда өте жоғары ұйымдасқан
жүйені құрайды.
Бүйір сызық мүшелерінің дамуына негіз болатын материалдар эктодерманың
қалыңдаған учаскелері –плакодтар болып табылады.Ол тек құрылымы әрі қызметі
жағынан ғана ұқсас емес ,сол сияқты иірімнің бастамасы болып табылатын
бүйір сызық мүшелері және ұрықтық есту көпіршігінде онтогенезде бірдей
акустико-латеральды плакодтан дамиды.Бүйір сызық мүшелері мен лабиринттің
оң және сол плакодтары эктодермада сопақша мидың қозуы әсерінен
қалыптасады.Плакодтың клеткалық материалы эктодерма астына түсіп ,жүйке
тарақшасы элементтерімен қосылып ұрықтың басына көлденең және денесі бойына
созылып белгілі бағытта қозғалу қабілетіне ие болады.
Плакод материалының өсуі жағдайына қарай онда бүйір мүшелерінің
бастамасын құрайтын клеткалар тобы бөлінеді. Әрбір бастамасында жүйке
талшықтарын орайтын рецепторлы клеткалар-невромасттар,тірек және Шванн
клеткалары болады.Жүйке ұштары невромасттардың базальды шеттерімен
түйіседі,ал олардың апикальды шеттерінде кірпікшелер дамиды. Сыртқы тірек
клеткалары мукоидты секрет бөлсе,ішкілері-купуланың қоймалжың затының пайда
болуына қатысады,онда невромасттардың кірпікшелері батып жатады.Купула
қоршаған сумен еркін тербелісте болады.
Шабақтар мен амфибия дернәсілдерінің өсуіне қарай , бүйір сызығының
жаңа мүшелерінің пайда болуы алғашқы невромасттардың тірек клеткалары
есебінен,эпидермистік базальды қабаты клеткаларынан жаңа невромасттардың
жіктелуі есебінен қалыптасады. Баста өзектер саны 3-тен 6-ға дейін болады.
Тұлғада бүйір сызығы бүкіл дене бойына созылып жатқан ұзын өзек сызықта
дамиды. Невромасттар химиялық және механикалық тітіркендіргіштер әсерінен
қозады.
Бүйір сызықтың плакодтары үш бос жүйкесімен байланыста болады. Бас
бөлімінің бүйір сызық жүйесі өзектерінің басым бөлігі бет жүйкесімен ,ал
самай аймағындағы каналдар тіл-жұтқыншақ жүйкесімен байланысқан. Бастың
артқы бөлімінің бүйір сызығы каналдары дененің бүкіл ұзына бойы артқа қарай
созылып жатады. Ол кезеген жүйкемен байланысқан. Қазіргі кездегі
қосмекенділерде невромасттар эпидермис бетінде ашық орналасады,бірақ
бұрынғыша бір сызық бойында жатады.

1.2 Қосмекенділердің сезім мүшелері

Қосмекенділердің көпшілігінде көру мүшелері жақсы жетілген, тек
топырақ арасында тіршілік ететін құртшалар мен жер асты су қоймаларын
тұрақты мекендеушілерде кішкентай көздері тері астынан әрең көрінеді,
немесе мүлде көрінбейді. Көз үстінен де астынан да қабақтармен көмкерілген.
Үстіңгі қабақ қалың терілі қозғалмайтын қатпар тәрізді. Астыңғы қабықтың
тері қатпары мөлдір, жыпылдақ жарғақшамен қозғалмалы байланысқан, ол
жарғақтәрізді көздің астына үстіне қарай басады. Қабақ пен жыпылдақ
жарғақшаның ішкі бетінің бездерінің бөлінділері мөлдір қабықты кеуіп
кетуден сақтайды. Дернәсілінің көзінде балықтардағыдай қабақтар болмайды.
Метаморфоз кезінде қабақтар мен жарғақша пайда болады. Көру мүшесінің
қаңқа капсуласының рөлін атқаратын склераның қабырғасы шеміршекті.
Склераның талшықты қабаты алдыңғы жағымен түссіз мөлід қабатқа өтеді.
Балықтармен салыстырғанда амфибия көзінің мөлід қабығы біршама дөңес.
Тамырлы қабық күшті пигментті әрі айнашығы болады. Ол дөңгелектеу саңылау
тәрізді көз қарашығын қалыптастыратын нұрлы қабыққа өтеді. Нұрлы қабық
әрқашанда пигментті және қарашықты кішірейтіп-үлкейтіп тұруға қабілетті
бірыңғай салалы бұлшық еттер болады. Көзбұршағы алдыңғы жағы біршама
жазықтай болатын қосдөңесті линза пішінді. Көзбұршағы кірпікшелі бұлшық
еттерден және кірпікшелі денеден тұратын, құрамында бірыңғай салалы бұлшық
еті бар кірпікшелі сақинамен ұсталып тұрады [15]

Амфибияларда көздің аккомодациясы акулалардағыдай жақын араны
кескіндеу үшін көзбұршағының белсенді жылжуымен жүзеге асады. Барлық
амфибияларда (көздері жойылған түрлерінің басқаларында) көзбұршағын сыртқа
қарай тартатын кішкнетай вентральды бұлшық еті, ал құйрықсыз амфибияларда
мұндай басқа дорсальды бұлшық ет те болады. Бұл бұлшық еттер кірпікшелі
дененің материалынан дамиды және шыққан тегі жағынан – мезодермальды .

Торлы қабықта табақшалар да, таяқшалар да бар. Ала-кеуімде және
түнде белсенді тіршілік ететін түрлерде таяқшалар басым. Көптеген
түрлерінде түрлі түсті қабыладу жетілген. Бақаның торлы қабығының ганглиялы
клеткалары бірнеше түрлі қызмет атқарады. Біреулері қорекке жауап береді,
олар пішіндеу детекторлары, екіншілері бейнені айқындайды – айқындау
детекторлары, үшіншілері – қоректік заттардың орын алмасуына жауап береді,
олар қозғалу детекторлары және т.т. Сонымен, көру сигналдарын алғашқы
өңдеу, басқа омыртқалылармен салыстырғанда, қосмекенділерде торлы қабатта
өтеді. Жинақталған ақпарат кедейлеу. Қозғалмайтын қосмекенділер тек
қозғалыстағы нысандарды ғана қабылдайды, қалғандары ажырата алмайды.
Көптеген құйрықсыз қосмекенділердің көзінің орналасуына қарай көздің көру
аймағы 360 градусқа тең болады [18].

Омыртқалылардың иіс-сезу мүшелері бастың алдыңғы жағындағы
эктодерманың жұп қалыңдауы – иіс-сезу плакодалары түрінде дамиды. Иіс-сезу
плакодалары үстінен астына қарай тереңдей түседі, нәтижесінде сезгіш
эпителийімен төсенген иіс-сезу шұңқырлары мен иіс-сезу қапшықтарының
түзілуіне алып келеді. Иіс-сезу (хеморецепция) ерекше типті биполярлы
клеткалары арқылы жүзеге асады, олар бір мезгілде әрі сезгіш әрі жүйке
клеткалары болып табылады. Әрбір иіс-сезу клеткасының біліктәрізді өсіндісі
болады, ол эпителийдің үстіне қарай созылып жатады және ұшында қысқа
түктәрізді тазалағыш өсіндісі болады.

Биполярлы клетканың проксимальды ұшының өсінділері соңғы мидың иіс-
сезу пиязшығына қарай өсіп, қысқа иіс-сезу жүйкесін құрайды. Бұл жағынан
иіс-сезу биполярлы клеткалар омыртқалылардың сенсорлы клеткаларынан біршама
ерекшеленеді. Барлық басқа сезу мүшелері ақпарат беру үшін қосымша жүйке
талшықтарына мұқтаж болады. Иіс-сезу клеткаларының өздері осы қызметті
атқарады. Цилиндр пішіндегі тірек клеткаларында жиі жыпылдауық кірпікшелер
болады [4].

Иіс-сезу клеткалары химиялық заттардың аздаған мөлшеріне де
сезімтал. Өкінішке орай, иістерді ажырату тетіктері діл анықталмаған. Иіс-
сезу сенсорлы клеткалардың ұштарында болатын түрлі пішінді микроскопиялық
қалталар көмегімен жүзеге асуы мүмкін. Клетка қалтаға сай келетін
молекулалардың түсуіне жауап береді. Иіс-сезу қапшықтары эпителийдің сезгіш
беті әртүрлі күрделіліктегі иіс-сезу қапшықтарының (тарақшаларының) түзілуі
арқылы артады. Иіс-сезу қатпарлары көпқабатты жалпақ эпителиймен
көмкерілген, онда биполярлы иіс-сезу клеткалары болады. Құрлық
омыртқалыларының қатпарларына шырышты клеткалар да орналасады.

Құрлық омыртқалыларында иіс-сезу мүшесінің дамуы иіс-сезу
қапшықтарының ауыз қуысымен ішкі танау тесіктері, немесе хоаналар көмегімен
байланысты нәтижесінде күрделенген. Төртаяқтыларда су ауамен алмасқан,
бірақ ұшқыш химиялық заттар бәрі бір иіс-сезу шырышты эпителийі жауып
жататын сұйықтық қабатымен сіңіріледі. Жарғақшаны (мембрана) ылғал күйінде
ұстап тұру үшін, сутектес және майтектес секрет бөлетін арнайы бездер
дамиды. Бұған көзден жас – мұрын өзегі арқылы сұйықтықтың түсуі де
жәрдемдеседі. Иіс-сезу эпителийінің тірек клеткалары мукоидты секрет
бөледі.

Құрлық омыртқалыларының иіс-сезу мүшесінің даму процесінде иіс-сезу
эпителийі иіс-сезу қапшығының түбіне қарай жылжиды, сол себепті қапшықтың
алдыңғы бөлімінде иіс-сезу эпителийі болмайды және оны кіреберіс деп
атайды.

Сезім мүшелері көздері, есту мүшесі – ішкі және ортаңғы құлақ.
Ортаңғы құлақтың сыртында дабыл жарғағы болады, ортаңғы құлақ қуысы
жұтқыншақпен ерекше өзек – евстахиев түтігі арқылы жалғасып, сыртқы
ортадағы қысыммен ішкі қысымды теңестіреді. Ішкі және сыртқы танау
тесіктері – иіс сезу қызметін атқарады.

Қосмекенділер. Екі жақтан кішкентай танау тесігі мұрын өзегіне түсіп,
ауыз қуысына ішкі танау тесіктері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.