Кәсіпорын – нарықтық экономиканық негізгі буыны

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Тақырып 1 Кәсіпорын - нарықтық экономиканық негізгі буыны

Экономиканың барлык даму кезеңінде кәсіпорын негізгі буын болып табылады. Дәл осы кәсіпорында өнім өндіріледі, жұмыскердің өндіріс құралдарымен тіқелей байланысы қалыптасады. Дербес өнеркәсіптік кәсіпорын деп өндірістік-техникалық тұтастығы, ұйымдық-әкімшілік және шаруашылык дербестігі бар өндірістік бірлікті айтады. Кәсіпорын өз қызметін дербес атқарады, шығарылатын өнімді, салық пен бюджетке төленетін басқа да төлемдерді төлегеннен кейін қалған таза пайданы (кірісті) өзі пайдаланады.

Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпкер - басты тұлға болып табылады. Кәсіпкер мәртебесіне кәсіпорынды мемлекеттік тіркеуден өткізу арқылы ие болады. Кәсіпкерлік қызметтің субъектісі жеке азамат, сонымен бірге олардың бірлестігі болып табылады. Сонымен, кәсіпорын дегеніміз - бұл кәсіпкер немесе кәсіпкерлер бірлестігінің қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырып, таза пайда табу мақсатында кұрган дербес шаруашылық субъект.

Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексіне сәйкес коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғалар шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар түрінде, өндірістік кооператив, мемлекеттік мекеме түрінде кұрыла алады. Өз кезегінде, шаруашылық серіктестіктер толық серіктестік және сенімгерлік серіктестік (командиттік серіктестік), жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестік түрінде, ал шаруашылық коғамдар - акционерлік қоғам түрінде болады. Жоғарыда айтылып өткендей, кәсіпорын кызметінің мақсаты - қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру және таза пайда алу

Кәсіпкерліктің басты мақсаты - таза пайда (кіріс) табу (бірақ кез келген амалмен емес) . Өркениетті нарықтық қатынастар екі мақсатты дұрыс үйлестіруді талап етеді. Әрине, бизнес - кәсіпкерлердің экономикалық іс-әрекеті, олардың үнемі өспелі таза пайда көлемін, жоғары табыстылық деңгейін қамтамасыз ете алу қабілеті және өнері. Осымен бірге, ашық экономика жағдайында бизнесті дамыту тұтынушылар нарығын тауарлар мен қызметтермен толтыруға жағдай жасайды, экономиканың құрылымдық қайта кұруды белсендетіп, Ғылыми-техникалық жетістіктерді ендіруді ынталандырады, өндіріс тиімділігін барынша арттыруға жағдай жасайды.

Кәсіпорын құруға кірісерде, кез келген кәсіпкер немесе олардың тобы өздерінің айқын әрі түсінікті мақсатын білуі тиіс. Бұл ой өз өнімі немесе кызметіне тұрақты тапсырыс алып, отыру жүйесіне сүйенуі керек. Көзделген өнімді өндіру неме-6е қызмет көрсету барлық қажет материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуі тиіс және жаңа іс бастай отырып, өз капи-талын жүйелі, түрақты түрде толықтырып отыру мүмкіндігін ойластырған жөн. Осы мәселелердің барлығын бас құжатта - кәсіпкерлік бизнес-жоспарында жан-жақты көрсету қажет.

Кез келген кәсіпкердің қазіргі жағдайдағы маңызды қасиеті - жағдайдың өзгерісіне икемділік таныту қабілеті. Ол үшін өзі таңдаған іс-әрекет саласында білікті болу, мақсатқа талпынушылық, табандылық, сәтсіздіктерге дайын болу, оқып-үйрену қабілеті жэне қателіктерінен қорытынды шығара алу секілді мінез-қүлық ерекшеліктеріне ие болуы қажет. Бәсекелестік күреске дайын болу керек. Маркетингті дұрыс ұйымдастыра отырып, бейресми байланыстарды ұстай білуі, ал өнімді шығара бастағанда уақытында шикізат, материалдар, жартылай өңделген өнімдер, көмекші өнімдерді жеткізушілермен де, өнімді тұтынушы және тапсырма берушілермен де ресми қатынас орната алуға тиісті.

Нарықтық экономика жағдайында өнеркәсіптік мекемені үйымдастырудың негізгі үш бағыты бар. Олар:

өндірісті ғылыми ұйымдастыру;

еңбекті ғылыми ұйымдастыру;

басқару жүйесін ғылыми ұйымдастыру.

Өндірісті ғылыми ұйымдастыру мақсаты (ӨҒ¥) -кәсіпорында оңтайлы техника-технологиялық жүйені қүру. Бұл дегеніміз - сенімді әрі тиімді қызмет. ететін- өндірістік күрал-жабдықтар мен технология, техника-үйымдастыру ар-қылы жүмыскерлердің өзара қатынасын реттеу.

Еңбекті ғылыми үйымдастыру (ЕҒ¥) міндеті - қызметкерлер үжымында шынайы - ресмиідендірілген қатынастар орнату. Оған жоғары өнімділікті, тиімді алдыңғы қатарлы, еңбек ету үшін жағдай туғызатын іс-шаралар жүйесі кіреді. Бірақ ЕҒ¥ мүмкіндіктері кәсіпорынның техника-технологиялық жағдайымен оның қаржылык жэне экономикалық қорларымен
шектеледі.

Басқаруды ғылыми ұйымдастыру (БҒ¥) - бүл кәсіпорынның материалды және адами ішкі жүйелерінің мақсаттылығын қамтамасыз ететін техникалық, экономикалык және қоғамдық құралдар жүйесі. Ол осы жүйелердің ең жоғары сапалық-технологиялық және экономикалық көрсеткіштеріне қол жеткізу мақсатында өзара әрекеттесуіне жағдай туғызады.

Кәсіпорындағы меншік нысанын таңдау - жауапты іс. Сол себепті мүнда өз түсінігімен, ойымен ғана шектелуге болмайды. Кәсіпорында қызмет жасауға тиісті шаруашылық, құқықтық ортаны, қоғамдық тәртіпті де ескеру қажет.

Келесі қадам - өндірістік базаны қалыптастыру. Кәсіпкерге өндірістік жэне қойма жайларын, жабдық, станоктар мен құрал-сайманды сатып алуға немесе жалға алуға тура келеді, сонымен қоса шикізат, материалдар мен жартылай өңделген өнімдер, көмекші өнімдер сатып алу, жүмыс күшін
тартуы қажет. Осы жерде кәсіпорын құрал-жабдық дайындаушылармен, шикізат, материал жеткізушілермен, делдалдық кэсіпорындармен қатынасқа түседі. Қызметкерлер еңбек биржасында, хабарландыру арқылы жэне басқа да жолмен жүмысқа қабылданады.

Маңызды кезең - қаржы-қаражат табу. Кәсіпкердің өзінің және оның әріптестерінің жеке қаржылары істі бастау және дамыту үшін, әдетте, жеткіліксіз болады. Қаржы кемшілігін акциялар шығару арқылы, яғни кәсіпорынның капиталы мен таза пайдасына қатысу қүқығының бір бөлігін беру арқылы, жеке қарыздық міндеттемелермен, сондай-ақ коммерциялық банктен несие алу арқылы толтыруға болады.

Бәсеке және кәсіпорын.

Нарықтық экономикада бәсекелестік рухы маңызды фактор болып табылады. Ол адамдардың шаруашылық қызмет жүргізу түріне едәуір дәрежеде ықпал етеді. Жарысудың айқын көрінісі - бәсеке.

Бәсекелестік - нарықта бірдей тауар түрін өндіріп, барын-ша көбірек сатып алушыларды тарту үшін, демек барынша көп пайда табу үшін, өндірушілердің экономикалық жарысы болып табылады.

Бәсеке - нарық жүйесіндегі маңызды бақылау қүралы. Нарықтық ұсыныс пен сұраныс тетігі түтынушының талап-тілегін өндіруші мекемеге, ал олар арқылы - ресурс жеткізушілерге жеткізеді. Бірақ, дәл бәсеке ғана өндіруші кәсіпорын мен ресурс жеткізушілерді түтынушы талаптарын қанағаттандыруға мәжбүрлейді. Бәсеке өндірісті кеңейтуге және өнімнің құнын өндірістік шығынға сәйкес деңгейге дейін төмендетуге әсер етеді.

Дегенмен, бәсекенің экономикаға оң ыкпалы, оның тиімділігі мүнымен шектелмейді. Бәсеке кэсіпорынды ғылыми-техникалық жетістіктерді толығымен қабылдауга, тиімді техника мен технологияны, өндіріс пен еңбекті ұйымдастырудың озық әдістерін қолдануға итермелейді.

Бәсекеге қарама-қарсы ұғым - монополия. Монополия жағдайында нарыкта бір ғана сатушы жэне көптеген сатып алушылар болады. Тауардың бірегей өндірушісі бола отырып, монополист нарықта осы тауарға өз еркінше жоғары күн бел-гілейді. Нәтижесінде коғам шығынға батады, себебі монополия жағдайында өндіріліп, ұсынылатын тауарды түтынушылардың салыстырмалы аз саны ғана сатып алатын болады, ал осы тауарды сатып алатындар одан көп шығындалады. Еркін бәсеке жағдайында монополистің ұсыныстары кемиді.

Сондай-ақ, берілген тауар түрін бірегей өндіруші ретінде монополист өте тиімді жағдайда орналасқан. Ол өз еркінше бағаны көтере алады, өйткені төмен баға белгілеп, нарықты басып алатын бәсекелестері жоқ. Бірақ, бұл монополист бағаның шексіз жоғарылата беретіңдігің біддірмейді. Құн белгілеу туралы шешім қабылдар алдында монополист нарық сұранысын зерттеп, өзінің өндіріс шығындарын, өнімді өткізу шығындарын сараптайды. Нарық сұранысының сипаты бойынша, баға жоғарылаған сайын, сүраныс төмендей түседі, жэне керісінше, баға төмендеген сайын сүраныс көбейе түседі. Бұл жағдайда монополист тауар қүны мен оны өндіру және сату көлемін белгілейді.

Классикалық экономикалық әдебиеттерде (жеке алғанда, Адам Смит еңбектерінде) «көрінбейтін қол» термині қолданылады. Оның мәні мынада: кәсіпорын - дайындаушылар және ресурспен қамтушылар бәсекелі нарық жүйесінде әрекететумен бірге және өз пайдасын арттыруға талпыныс жасайды, сонымен бір мезгілде, «көрінбейтін қолмен» бағыттала отырып, мемлекеттік, қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етеді. Қалыптаскан бәсекелік жағдаятта берілген көлемді өндіру үшін кәсіпорындар ресурстарды неғүрлым үнемді уйлестіре отырып пайдалануды көздейді, себебі бүл олардың табысына эсер етеді. Сонымен қатар, ресурстарды бүл түрде пайдалану қоғамдык мүдделерге де сай келеді. Нәтижесінде «көрінбейтін қол» тұжырымдамасы не береді? Кәсіпорын өзінің таза табысын көбейтсе, қоғамдық өнім де жоғары мәнге жуықтайды.

Банкроттың мәні және дағдарысқа қарсы басқару.

Нарықты экономика үшін кәсіпорынның банкроттығы бәсекелестіктің ажырағысыз ерекше белгісі және нәтижесі болып табылады. Сонымен қатар оны кәсіпорынның өркендету күші деп атаса да болады. Нарық экономикасы дамыған елдерде жылына мыңдаған кэсіпорындар өз жүмысын қойып, оның орнына басқалар келіп жатады және бұны табиғи үдеріс дед санайды.

Сонымен, нарықтық қарым-қатынастардың жағдайында кэсіпорынның банкроттығы, әдеттегі, пайдалы құбылыс, себебі ең ақырында ол ұлттық экономиканы жақсарту және тиімдірек жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.

Нарық эқономикасы дамыған елдерде банкроттық институттар жүмыс істейді, олар бүл салада іс-әрекетті заң түрінде реттейді.

1997 жылғы 21 қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен «Банкрот туралы» заңы шықты. Осы заңның арқасында біздің ел банкроттық өркениетті институт құруға қадам басты.

Банкроттық (немісше Вапкгоп, италиянша Вапкагоиа) - кредиторлар тауарлардың, жүмыстардың жэне қызметтердің ақысын төлеу туралы талаптарын канағаттандыруға дәрменсіздігі, сонымен қатар бюджет және бюджеттен тыс қорлар алдындағы міндетті төлемдерді өтеуге қабілетсіздігі, себебі қарыздар кәсіпорынның қарыз міндеттемелері оның мүлкінен әлде қайда артық болады.

«Банкрот туралы» заңда банкроттық үғымы былайша түсіндіріледі. «Банкроттық - борышкердің сот шешімімен танылған немесе несие берушілермен келісім бойынша со-ттан тыс ресми түрде жарияланған, оны таратуға негіз бо-латын дэрменсіздігі».

Дәрменсіздік - борышкердің несие берушілердің ақшалай міндеттемелері бойынша талаптарын, еңбекақы төлеу туралы талаптарды қоса алғанда, сондай-ак бюджетке және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді өзіне тиесілі мүлік есебінен өтеуді камтамасыз етуге қабілетсіздігі.

Борышкердің банкроттығы туралы несие берушінің сотқа арыздануына борышкердің төлем қабілетсіздігі негіз болып табылады.

Егер борышкер міндеттемесін орындау мерзімі жеткен кезден бастап үш ай ішінде орындалмаса, ол толеуге қабілетсіз деп есептеледі.

Борышкер мүлкінің иесі (ол уәкілдік берген орган), занды тұлға - борышкердің құрылтайшысы (қатысушысы) және немесе лауазымды адамдары борышкерді әдейі төлем кабілетсіздігіне (қасақана банкроттыққа) жеткізгені үшін дәрменсіз борышкер несие берушілер алдында озіне тиесілі мүлікпен субсидиялық жауапқа тартылады.

Банкрот болган заңды түлғаның лауазымды адамы борышкерді толем кабілетсіздігіне әдейі жеткізгені үшін меншік иесіне оның мүлкінің шығындарын отейді.

Егер банкроттықты тану туралы өтінішті борышкер сотқа берсе не борышкер несие берушілердің талаптарын толық көлемінде қанағаттандыруға мүмкіндігі болған кезде соттан тыс тәртіп бойынша несие берушілердің келісуімен өз банкроттығы туралы ресми түрде жарияласа (жалған банкроттық), несие берушілер борышкерден осы арқылы келтірілген шығындарды өтеуін талап етуге күқылы.

Қатысушылардың мүдделерін қамтамасыз ету және сырттай баскаруды, оңалту рәсімін не конкурсты (таратуды) жүргізу ісін белгілеу кезеңінде банкроттық рэсімдерін жүзеге асыру максаттарына жетуде дэрменсіз борышкердің барлық органдары оны басқарудан шеттетіледі жэне борышкердің мүлкі мен істерін басқару міндеттері экімшіге, оңалтуды не конкурсты басқарушыға (таратушыға) беріледі.

Егер дәрменсіз борышкерді оңалту шаралары ретінде оңалту жоспарына санация енгізілсе, санацияға қатысушының борышкерге және /немесе несие берушілерге оңалту жоспарына сәйкес мөлшері мен мерзімін көрсете отырып, акша аудару туралы жазбаша міндеттемесі жоспарға қоса берілуге тиіс.

Санацияға қатысушы барлық несие берушілердің талап-тарын олармен келісілген мерзімде қанағаттандыруды қамтамасыз ету міндеттемесін өз мойнына алуы мүмкін.

Егер санацияға несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруды қамтамасыз ету міндеттемесін өз мойнына алған екі және одан да көп тұлғалар қатысса, олар несие берушілердің алдындағы жауапкершілікті ездерінің арасында бөлуді, санацияға катысудан ол басталғаннан кейін санацияға катысушылардың біреуі немесе бірнешеуі бас тартқан жағ-дайдағы жауапкершілікті борышкер мүлкін басқаруға қатысу тэртібін көздейтін келісім жасасуға тиіс.

Егер ықтиярсыз күштің салдарынан немесе несие берушілердің не борышкерлердің, (борышкер мүлік иесінің) іс-әрекеттері салдарынан санация максатына қол жеткізілмегенін дәлелдей алмаса, оның өтелмеген міндеттемелері бойынша субсидиялық жағынан жауап береді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.