Экономикалық теорияның негізін қалаушы категориялар қатарына жататын экономикалық қажеттіліктер

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

І. Экономикалық теорияның негізін қалаушы категориялар қатарына жататын экономикалық қажеттіліктер.

ІІ. Шексіз экономикалық қажеттіліктерді қанағаттандыратын шектеулі экономикалық ресурстар.

ІІІ. Бірдей альтернативті нұсқалардың ішінен дұрысын таңдау.

Ресурстардың шектеулілігі және таңдау мәселесі

Ресурстардың шектеулілігі салыстырмалы түрде сипатталып, ол барлық адамдардың сан түрлі қажеттіліктерін толықтай және бір мезгілде қанағаттандыру мүмкін еместігін айқындады. Ресурстар жеткіліксіздігінің негізгі салдары - оларды пайдалану кезінде пайда болатын бәсеке болып табылады. Бұл өз қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында адамдардың арасында туындайтын бәсеке ғана емес, ол ең алдымен ресурстарды пайдалану әдістерінің балама мақсаттары арасындағы бәсеке. Сондықтан әрқашан қоғам алдында шектеулі ресурстарды таңдау бағыты мен бөлу тәсілдері сияқты мәселе тұрады. Осындай мәселелерді шешу тәсілдері экономика ғылымының пәнін құрайды.

Экономикалық қажеттілікті адамның пессимист немесе оптимист болуына байланысты екі көзқараста қарастыруға болады. Пессимистік көзқарас бойынша экономикалық қажеттілік деп көбінесе адмның өмір сүруін қамтамасыз етуге және тұлғаның, фирманың және тұтасымен қоғамның дамуына қажетті нәрсеге деген жетіспеушілігімен түсіндіріледі. Оптимистер болса экономикалық қажеттіліктерді экономикалық қызмет істеуге итермелейтін ішкі ниет ретінде қарастырады.

Экономикалық қажеттіліктерді адамның белсенді қызметінің ішкі қоздырғышы ретінде қызмет атқарады. Қажеттіліктер екіге бөлінеді: біріншісі, адамның өмір сүруіне өте маңызды қажеттіліктерді қанағаттандыратындар (тамақ, киім және т. б. ) жатса, екіншісіне қалған барлық қажеттіліктер (демалыс қажеттілігі, кино, театр, спорт және т. б. ) жатады. Бірінші қажеттіліктердің біреуін алмастыру мүмкін емес, ал екіншісін алмастыруға болады. Экономикалық қажеттіліктерді бірінші және екінші деп бөлу тарихи әрі шартты түрде жүргізіледі, олардың арасындағы қатынас қоғамның дамуымен өзгереді. Экономикалық қажеттіліктер - экономикалық теорияның негізін қалаушы категориялар қатарына жатады.

Экономикалық шешім қабылдау қажеттілігі төмендегі себептерден: біріншіден, экономикалық субъектінің белгілі экономикалық іс-әрекеттер жасауға мүмкіндігі болғанда, ал екіншіден, осы экономикалық іс-әрекеттерді орындаудың әр түрлі тәсілдері болғанда туындайды. Экономикалық іс-әрекеттердің әр түрлі тәсілдері міндетті түрде баламалы немесе бірін-бірі ығыстыра алатын (жоққа шығаратын) болуы тиіс. Бұл шарт орындалмаса орындау тәсілдерінің қай-қайсысын да қолдануға болады және олардың ешқайсысы да бір-біріне кедергі болмайды.

Бұдан түсінетініміз, экономикалық шешімді қабылдау проблемасы - шын мәнінде экономикалық іс-әрекеттердің бірнеше баламалы нұсқаларының ішінен біреуін таңдау проблемасы және бұндай жағдай берілген экономикалық субъектіге нақты мүмкіндіктер ғана емес, сонымен қатар баламалы қадамдардың ішінен таңдау қажеттілігі де берілген уақытта туады.

Жоғарыда айтылғандай, әрбір экономикалық іс-әрекет белгілі бір өзіне сай қажеттілікті анықтаудан басталады. Әрине, қажеттілікте шек болмайды. Белгілі бір уақыт аралығындағы қажеттілігімізді уақытша қанағаттандырғанда, ол басқа жаңа қажеттіліктер туғызып, күрделене, тереңдей түсетіні сөзсіз. Сондықтан бұл мәселелер көбінесе тұрақты болады. Ал екінші жағынан, біздің қажеттілігімізді қанағаттандыратын ресурстар мен технологиялар әрқашанда шектеулі болады. Біріншіден, бұл табиғатта кездесетін игіліктердің әр түрлі мөлшерде болуы, мысалы, кейбір игіліктер басқаларына қарағанда өте аз болады. Екіншіден, адамзат қолымен жасайтын игіліктер де шектеулі. Бұл тек белгілі уақыт аралығындағы белгілі игілік түрінің қор мөлшеріне ғана емес, сонымен қатар оны толықтырып отыру мүмкіндігіне де байланысты. Қорларын толықтыру мүмкіндіктеріне байланысты игіліктер төмендегідей түрлерге бөлінеді: қайта өндірілетін және қайта өндірілмейтін. Сонымен, әр түрлі игіліктердің көлемдері мен қорларын толықтыру деңгейі олардың бір-бірімен салыстырмалы шектеулілігін көрсетеді және игіліктердің сиректігі категориясы деп аталады.

Экономикалық игіліктер көп рет пайдалануды қарастыратын ұзақ мерзімді (автомобиль, бейнефильмдер, кітаптар, т. б. ) және бір рет тұтыну нәтижесінде сарқылатын қысқа мерзімді болып бөлінеді (нан, ет, сусын, т. б) .

Игіліктерді өзара алмастырылатын (субститут тауарлар) және өзара толықтырылатын (комплементарлы тауарлар) деп ерекшелейді. Субститут тауарларға тек қана тұтыну тауарлары мен өндірістік ресурстар ғана емес, сонымен қатар транспорт қызметі (поезд-ұшақ-автомобиль), демалыс саласы да (кино-театр-цирк) қатысты. Комплементарлы тауарларға үстел мен орындық, көлік пен жанар майды мысал ретінде келтіруге болады. Экономикалық игіліктер қазіргі және болашақтағы, тікелей (тұтынушылық) және жанама (өндірістік) болып бөлінеді.

Кез келген тұтынушының қолындағы игілік қоры оның қажеттілігін толықтай қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін және өмірде бұл өте жиі кездеседі. Қажеттілікке байланысты игіліктердің жетіспеуін, шектеулі болуын игілік тапшылығы категориясы арқылы түсіндіреді.

Осы айтқандарды қорыта келсек, тапшылық пен сиректік игіліктердің шектеулілігін сипаттайды. Ал игіліктердің шектеулілігі (соның ішінде ресурстар мен технологияның) адамдардың экономикалық қызметтерінде қолданатын барлық игіліктерге тән қасиет.

Сан түрлі қажеттіліктерді шектеулі игіліктермен қанағаттандыру іс жүзінде мүмкін емес, сондықтан қажеттіліктердің кейбіреуі түгелімен қанағаттандырылмайды. Сондықтан, кез келген экономикалық іс-әрекет, қарастырып отырған уақыттағы қанағаттандырылатын қажеттілікті таңдап алу болып есептеледі және осы уақытта басқа қалған қажеттіліктерді қанағаттандырудан бас тарту керек екенін көрсетеді. Сонымен қатар кез келген экономикалық іс-әрекет шектеулі игілік қорының белгілі бір бөлігінің шығынын көрсетеді, бұның нәтижесінде қарастырып отырған қажеттіліктен басқаларын қанағаттандыру мүмкіншілігі азаяды. Белгілі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін шығарылатын ресурстар шамасы басқа қажеттіліктерге керек осы ресустар шамасымен байланысты болады. Бұдан түсінетініміз белгілі бір ресурстардың белгілі мөлшерін бір қажеттілікті қанағаттандыру үшін жұмсайтын болсақ, онда қалған қажеттіліктерді толықтай қанағаттандыру мүмкіншілігі аз, себебі игіліктер немесе ресурстар жетіспеуі мүмкін. Осыдан таңдау проблемасы үнемдеу проблемасымен тікелей байланысты болады.

Үнемдеу проблемасы - берілген экономикалық субъектінің берілген қажеттілікті қанағаттандыруға игіліктерді ойластырып және шектеп жұмсауы, соның нәтижесінде басқа да қажеттіліктерге осы игілікті жеткізуін айтамыз.

Экономикалық ресурстар (өндіріс факторлары) - бұл экономикалық игіліктерді өндіруде қолданылатын ресурстардың барлық түрлері. Былайша айтқанда басқа игіліктерді өндіруде пайдаланылатын игіліктер. Сондықтан да оларды өндірістік факторлар деп атайды. Олардың ең маңыздысы жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет және мәлімет болып есептеледі. Кәсіпкерлік қабілет деп көбінесе өндірістің барлық басқа факторларын тиімді пайдалану қабілетіне сәйкес келетін адам ресурсының ерекше түрі болып түсініледі. Жеке тұлға тұтас қоғам сияқты шектеулі мүмкіндіктер әлемінде өмір сүреді. Адамның физикалық және интеллектуалды қабілеті, оның иелігіндегі өндіріс құралдары мен мәліметтері, өз қажеттілігін қанағаттандыруға қажетті уақыты да шектеулі болады. Ресурстардың шектілік мәселесімен фирмалар да, тұтас қоғам да қақтығысады.

Экономикалық ресурстарды мынадай топтарға бөлуге болады;

табиғи ресурстар (орман, жер, су және т. б. ) ;
еңбек ресурстары (адам күші) ;
капитал (нақты қаржы) ;
кәсіпкерлік қабілет (өнімнен пайда түсіру қабілеті) ;
кәсіби білім (шаруашылықты өмірге керекті білім) .

Ресурстар шектеулі болған соң оларды тиімді пайдалану қажет. Осыған орай экономика ғылымының алдына екі міндет қойылды - объективті және субъективті, я болмаса позитивті және нормативті.

Позитивті экономика нақты жағдайлармен ғана жұмыс істей отырып, іс-әрекеттің ғылыми көзқарастарын зерттеуге ұмтылады. Позитивті экономика субъективті бағалауға тәуелді емес. Бұған қарама-қарсы нормативті экономика - экономика қандай болу керек деген сұрақтың субъективті көзқарасын көрсете отырып, экономикадағы кейбір аспектілердің қолайлы және қолайсыздығын қарастырады. Мысалы: позитивтіде - «Жұмыссыздық жұмыс күшінің 10%-ы» делінсе, ал нормативтіде - «Жұмыссыздықты қысқарту керек» деп айтылады. Келесі нақты жағдайға мысал: «Барлық жерде бірдей оқудың төлем ақысы көбейсе, абитуриенттер саны азаяды» деген тұжырымды позитивті экономикада сипаттаса, нормативті экономика осы жағдайға мынадай тұжырым жасайды: «Университетте білім алушы студенттердің санының көп болуы үшін оқудың төлем ақысын төмендету керек». Бір сөзбен айтқанда, «керек» немесе «істеу керек» деген сөздер кездесетін болса, бұл тұжырымды нормативті микроэкономикаға жатқызамыз. Экономистер арасындағы көптеген нақты келіспеушіліктер талқылауға негізделген нормативті тәсілмен, саясатпен байланысты. Экономистер экономиканың экономикалық модельдері мен теорияларын, оның құрамдас элементтерін қалыптастыруға тырысады. Ең көп келіспеушілік біздің қоғамның қандай болуы керектігі жайлы әр түрлі көзқарастар мен баламалы талқылаулар төңірегінде туындайды. Баламалы талқылау мен нормативті тұжырым экономикалық саясаттың негізделу деңгейінде пайда болады.

Баламалық қажеттіліктерді шектеулі игіліктермен қанағаттандыруды түсіндірген кезде экономикалық іс-әрекеттердің шығындары туралы айтып өтуіміз керек, себебі кез келген экономикалық қызмет шығындарсыз орындалмайды. Бұған жататындар: ақпарат алуға, шешім қабылдауға, берілген шарттарды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге кететін шығындар. Экономикалық қызметтің шығындары әр түрлі институционалдық жүйеде әр түрлі формада болуы мүмкін.

Игіліктердің шектеулілігін және балама тәсілдердің ішінен таңдап алу қажеттілігін ескере отырып, кез келген экономикалық қызметтегі шығындар проблемасын қарастыратын болсақ, онда төмендегідей қорытындылар шығаруға болады. Белгілі бір игілікті алуға бағытталған кез келген әрекет дәл осы мезгілде басқа баламалы игіліктерді алудан бас тартуға мәжбүр етеді. Мысалы, 30 теңгеге 1 литр сүтті сатып алу үшін бір бөлке наннан бас тартуға тура келеді немесе темір құймадан гайка жасайтын болса, онда осы дайындамадан болт жасай алмайды.

Көп жағдайларда таңдау мүмкіндіктері екі варианттан көп болады. Экономикалық субъект әр баламалық нұсқаларда қолданатын ресурстардың тиімділігін бағалап, нәтижесінде пайдасы ең жоғары деңгейде болатын баламалық нұсқаны таңдап алады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.