Қазақ тіл біліміндегі антонимдердің зерттелуі

Кіріспе
Антономия – лексиканың кшірек зерттеле бастаған, әлі де болса ақтара қарап, тереңдей үңіліп зерттейтін саласы.
Өйткені лексиканың осы саласына байланысты күні бүгінге дейін шешімін таппай жүрген өзекті мәселелер көп-ақ.
І. Әдетте, мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер антоним деп аталады. Бұдан антонимдік қарама-қарсылықтың ұғымдар қарама-қарсылығымен, яғни логикалық қарама-қарсылықпен байланысты екені айқын көрінеді. Бірақ осы байланыстың сыры неде, логикалық қарама-қарсылық пен антонимдік қарама-қарсылықты тепе-тең деп қарауға бола ма деген сұрақ туады.
ІІ. Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады деген пікір жиі қолданылады. Осыған байланысты қандай сөздер сапалық ұғымдарды білдіреді, сапалық ұғымдары білдіретін сөздердің барлығы да антоним бола бере ме деген сұраққа жауап іздеуге тура келеді.
ІІІ. Антонимияда әр алуан пікір таласын тудырып жүрген мәселенің бірі – туынды антонимдер жайы. Орыс тілі ғылымында антонимдер туралы пікір таласы әлі толастаған жоқ. Бұл мәселе туралы тюркологтар араснда әр алуан көзқараста бар.
IV. Туынды антонимдер мәселесіне байланысты антономия мен болымсыздық категориясының ара жігін ашу қажеттігі туады. Түркі тілдерінде туынды антонимдер бар деген пікірді жақтаушылар бұл мәселеде тіліміздегі –лы, -лі, -сыз, -сіз қосымшалары қосылу арқылы жасалған сөздер арасындағы мағына қайшылығына (сулы-сусыз, малды-малсыз, үйлі-үйсіз) сүйенеді. Тілдік фактілер бұндай қайшы мәндес мағынаның антонимдік қарама-қарсылықпен тең емес екендігін көрсетеді.
V. Антоним семантикалық құбылыс болса, сөздегі полисемия, синонимия, омонимия сияқты лексикалық топтармен байланыспай оқшау тұруы мүмкін емес. Олай болғанда бұлар қай деңгейде, қалайша байланысады, бұл байланыстың сыры неде деген сұрақ туады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Ж.Мусин «Қазақ тілінің антонимдер сөздігі» А., 1984 ж.
2. Абай (Ибраһим) Құнанбаев /шығармаларының екі томдық толық жинағы ІІ том/ Аудармалар мен қара сөздер, А., 1977 ж.
3. Ә.Болғанбайұлы, Ғабдолла Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» А., 1997 ж.
4. К.Аханов «Тіл білімінің негіздері» А., 1993 ж.
5. Т.Қордабаев «Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары» А., 1987 ж.
6. Р.Сыздықов «Қазақ әдеби тілінің тарихы» А., 1993 ж.
7. Н.Р.Сауранбаев «Диалекты в современном казахском языке, Вопросы языкознания» А., 1955 ж.
8. С.Аманжолов «Қазақтың әдеби тілі» А., 1979 ж.
9. І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» /Лексика, фонетика/ А., 1975 ж.
10. Қ.Жұбанов «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» А., 1966 ж.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
Негізгі бөлім:
1 Қазақ тіл біліміндегі антонимдердің зерттелуі
2 Абай қара сөздеріндегі антонимдер
3 Абай қара сөздеріндегі антонимдердің қолданылу ерекшелігі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Антономия – лексиканың кшірек зерттеле бастаған, әлі де болса ақтара
қарап, тереңдей үңіліп зерттейтін саласы.
Өйткені лексиканың осы саласына байланысты күні бүгінге дейін шешімін
таппай жүрген өзекті мәселелер көп-ақ.
І. Әдетте, мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер антоним деп
аталады. Бұдан антонимдік қарама-қарсылықтың ұғымдар қарама-қарсылығымен,
яғни логикалық қарама-қарсылықпен байланысты екені айқын көрінеді. Бірақ
осы байланыстың сыры неде, логикалық қарама-қарсылық пен антонимдік қарама-
қарсылықты тепе-тең деп қарауға бола ма деген сұрақ туады.
ІІ. Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады деген пікір жиі
қолданылады. Осыған байланысты қандай сөздер сапалық ұғымдарды білдіреді,
сапалық ұғымдары білдіретін сөздердің барлығы да антоним бола бере ме деген
сұраққа жауап іздеуге тура келеді.
ІІІ. Антонимияда әр алуан пікір таласын тудырып жүрген мәселенің бірі
– туынды антонимдер жайы. Орыс тілі ғылымында антонимдер туралы пікір
таласы әлі толастаған жоқ. Бұл мәселе туралы тюркологтар араснда әр алуан
көзқараста бар.
IV. Туынды антонимдер мәселесіне байланысты антономия мен болымсыздық
категориясының ара жігін ашу қажеттігі туады. Түркі тілдерінде туынды
антонимдер бар деген пікірді жақтаушылар бұл мәселеде тіліміздегі –лы,
-лі, -сыз, -сіз қосымшалары қосылу арқылы жасалған сөздер арасындағы мағына
қайшылығына (сулы-сусыз, малды-малсыз, үйлі-үйсіз) сүйенеді. Тілдік
фактілер бұндай қайшы мәндес мағынаның антонимдік қарама-қарсылықпен тең
емес екендігін көрсетеді.
V. Антоним семантикалық құбылыс болса, сөздегі полисемия, синонимия,
омонимия сияқты лексикалық топтармен байланыспай оқшау тұруы мүмкін емес.
Олай болғанда бұлар қай деңгейде, қалайша байланысады, бұл байланыстың сыры
неде деген сұрақ туады.
Негізгі бөлім:
1 Қазақ тіл біліміндегі антонимдердің зерттелуі
Антонимдердің лексика-семантикалық реңі, стилистикалық мүмкіншіліктері
мен өріс аумағы, қолданылуы, тіліміздегі қарсы мағынада ұғымдарды берудің
амал-тәсілдері т.б. мәселелерді зерттеудің ғылыми-практикалық мәі айтпаса
да түсінікті болса керек.
Антонимдердің табиғатын түсіну үшін ең алдымен қарама-қарсылық дегенді
анықтап алу керек. Өйткені антонимдік қарама-қарсылық сайып келгенде,
диалектикалық дамудың қарама-қарсылықтардың күресі мен бірлігі туралы
заңымен ұштасып жатады. В.И. Ленин қайшылықтар жайындағы ілімді
диалектикалық дамудың баблық жақтары мен кезеңдерін түсіндірудің кілтін
беретін өзегі деп атады. Зат дегеніміз қарама-қарсылықтардың жиынтығы деп
көрсетеді ол.
Марксистік диалектика қайшылық дегеніміз бірін-бірі жоққа шығаратын
күштер мен тенденциялар айырмашылығының арақытысы деп түсіндіреді. Ал осы
қайшылықтың екі шегі қарама-қарсы құбылыстар болып табылады. Зат бойындағы
қайшылық сол зат туралы ұғымға да тән болады. бұл туралы Ф.Энгельс былай
деп жазады: Если вещи присуща противоположность, то эта вещь находится в
противоречии с самой собой; то же относится и к выражению этой вещи в
мысли.
Демек, диалектикалық қайшылықтың екі жағы болатыны сияқты зат туралы
ұғымның да екі жағы болады екен. Бұл проблема диалектикалық логикада
сйыспайтиын ұғымдар категориясы деп аталады.
Сөз зат туралы формальдық ұғымның жалпы атауы болады дегенде, біз
сөздің жалпылық қасиетін ескереміз. Қай сөз (сөйлеу) болса да,
тұжырымдайды, - деп көрсетеді В.И.Ленин.
Марксистік философия ойлау процесінде тіл шешуші роль атқарады деп
түсіндіреді. Тікелей сезінуден ойлауға көшу тіл арқылы іске асады. Бұрын
таныс емес затты көргенде, адамда ең алдымен сезіну (көру, есту, дәм, иіс
т.б.) пайда болады. сонымен қатар сезімдік бейнелердің вербалдану процесі
жүреді. Санада пайда болған сезім бейнесі сөз арқылы белгіленеді. Бұл ретте
әуелі заттың айрықша, ең басты белгілері, олардың арақатынасы анықталып,
сөз, сөз тіркестері, сөйлем түрінде санада қалыптасады. Сөйтіп, зат бір
мезгілде ойлау және тіл арқылы қатар сипатталады: санада заттың екі түрлі
бейнесі қалыптасады. Бұл екі бейненің мазмұны бірдей (зат), материалы әр
түрлі болады. осылайша зат туралы сезімдік-бейнелік информация
семасиологиялық информацияға айналады. Тікелей сезінуден ойға, одан тілге
көшу осылайша іске асады. Бұл процесс затқа атау берумен аяқталады.
Атаудың пайда болуы және оның қызметі сипаттауға байланысты болады.
жоғарыда сипаттауда заттың басты қасиеттері, ерекше белгілері алынады
дедік. Затқа атауберуде осы белгілердің ең көрнектісі, ең бастысы (әдетте,
бір немесе екі белгісі ғана) алынады да, ол бұрыннан танс заттардың сол
сияқты белгілерімен, ерекшеліктерімен салыстырылады. Егер араларында
ұқсастық болса, зат сол белгінің атымен аталады.
Қазақ ұғымында шапшаңдық, жылдамдық, шайтан атымен байланысты. Қимылы
шапшаң малды яки адамды мақтағанда шайтанның отын ала қашқандай екен
дейміз. Велосипедті алғаш көргенде қазақтар оның шапшаңдығын ерекше белгі
етіп алғанда, шайтан арба деп атаған.
Сөйтіп, бейнелеуде, сипаттауда заттың ең негізгі белгісі сол заттың
ерекшелігі ретінде алынады екен де, соның атауы зат атауы болады екен. Ал
тікелей сезінуге келмейтін ұғымдар атауы (қуаныш, қайғы, ақыл, өмір) тек
тілді пайдалана отырып, ойша сипаттаудың нәтижесінде, яғни абстракциялаудың
нәтижесінде қалыптасады.
Атаудың пайда болуы және оның қызметі сипаттауға байланысты болады, ал
сипаттауда заттың басты қасиеті, белгісі алынады дедік. Белгілі бір сөздің
сапалық қасиетті білдіру яки білдірмуі, міне осы атауға негіз болған
белгімен байланысты болады. мысалы, тас, ағаш, қағаз, шам деген сөздер –
объективтік дүниедегі ақиқат, нақты заттардың атауы. Бұларда сапалық қасиет
жоқ, тек атауыштық қасиет қана бар. Ал жұмсақ, қатты, қалың, жұқа, қараңғы
дегендерде әрі атауыштық, әрі сапалық қасиет бар. Бұлар белгілі бір
құбылыстың атауы болумен қатар, сол құбылыстардың әр түрлі сапалық, сындық
т.б. қасиеттерін білдіреді.
Міне, осы сияқты заттың түрін, түсін, сынын, сапасын, көлемін,
мөлшерін, салмағын, дәмін, қалып-күйін, қимыл қарқынын, уақытқа, орынға
қатысын т.б. білдіретін сөздер сапалық ұғымдармен байланысты болады. Зат
танылғанда оның сыны, сапасы, көлемі, мөлшері, т.б. қасиеттері түгел
танылады. Заттың сынын, санын, сапасын т.б. қасиеттерін заттың атауынан
бөліп тастауға болмайды. Мысалы, жақсы, жаман дегендер заттың сындық
сапасын; ақ, қара – түсін; ұзын, қысқа - өлшемін; тар, кең – көлемін;
ерте, кеш – қимылдың уақытқа қатысын; кірді, шықты – қимылдың бағытын
білдіреді. Демек, сапалық мағына сөздің негізгі мағынасы болып табылады.
Басқаша айтқанда, антонимдік мағына сапалық ұғымдарды білдіретін сөздерге
тән болғанда, оның өзі сөздің негізгі мағынасы болады екен.
Антонимдер сапаның бағасын білдіргенде, олардың мағынасы объективтік
дүниедегі заттар мен құбылыстардың арақатынасына байланысты болады. Егер
бұл қатынас өзгерсе, антонимдердің мағыналары да өзгереді. Бұл өзгеріс
антонимдердің қолданылуына тікелей әсер етеді.
Профессор Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегң антонимдік контекстердің мына
сияқты төрт түрін атап көрсетеді: 1. Антонимдердің бір сөйлем ішінде қатар
қолданылуы; 2. Іргелес сөйлемдерде қолданылуы; 3. Бірнеше антоним сөздердің
бір сыңарын одан кейін иберу; 4. Антонимдерді аралас қолдану.
Филология ғылымының докторы Ә.болғанбаев та антонимдік контекстерді
негізінен осылай топтастырады.
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем
қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Мысалы: Кейі сараң, кейі мырза, Кейі қапа, кейі ырза. Барша жұртты сынадың
(С.Сейфуллин). кейде қайғы, кейде шат. Кейде тұнық, кейде ылат, Кейде
қорқақ, кейде өжет. Кейде тірі, кейде өлет (І.Жансүгіров). Болысекең кейде
паң, кейде мүләйім, кейде жұмсақ, кейде қатты, кейде береген, кейде сараң
(Ғ.Мұстафин). мұны әлділер әділет деп қуанса, әлсіздер қиянат деп қынжылады
(ә.Сәрсенбаев). Түймедей затқа өкпелесеңіз, түйедей көретініңіз қалмаған
мырза! (Қ.Оразалин).
Осындағы сараң-мырза, қапа-мырза, қайға-шат, тұнық-ылат, қорқақ-өжет,
тірі-өлі, паң-мүләйім, жұмсақ-қатты, береген-сараң, әлді-әлсіз, әділет-
қиянат, түймедей-түйедей дегендер жағымсыздық пен ұнамдылықтың, жақсылық
пен жаманшылықтың, үлкен мен кішінің кереғар ұғымдары бір-біріне қарама-
қарс қойылып айтылып тұр. Екі жағының салмақ-мөлшері бірі артық, бірі кем
емес, тепе-тең. Сонда антоним дегеніміз – мағынасы бір-біріне қарама-қарсы
сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды
білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла
деген сөз. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты
кедей не болмаса тіптен кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер
көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер,
үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған
антонимдер тым тапшы, жоқтың қасында.
Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар: а) түбір күйінде
кездесетіндер: ауыр-жеңіл, кең-тар, ыстық-суық, үлкен-кіші, жас-кәрі, биік-
аласа, ұзын-қысқа, артық-кем, аш-тоқ, жақсы-жаман, қалың-жұқа, терең-саяз,
арық-семіз, оңай-қиын, араз-тату, ащы-тәтті, көп-аз, оң-теріс, түзу-қисық
т.б.;
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндер: ашық-жасырын, өзімшіл, ашық-
жабық, тілазар-елгезек, екпінді-жалқау, қатты-ақырын, орнықты-шалағай, олақ-
іскер, оңқай-солақай, сүйкімді-жексұрын, бүтін-жыртық, жүрдек-шабан т.б.

2 Абай қара сөздеріндегі антонимдер
Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе –лы, -лі,
-ды, -ді, -ты, -ті жұрнақтары арқлыы антонимнің жағымды сыңарларын жасайды
да, ал жағымсыз мағыналары сыңарларын –сыз, -сіз жұрнақтары жасайды.
Мысалы,
1.Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз,
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.
2.Өнерлі жігіт өрде озар,
Өнерсіз жігіт жер соғар.
3.Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме.
4.Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күмән табар.
5.Арлы арына қараса,
Арсыз жеңдім дейді.
6.Құтты қонақ қонса, қой егіз табар,
Құтсыз қонақ қонса, қойға қасқыр шабар.
7.Жандыда балық үлкен,
Жансызда қамыс үлкен.
8.Қайырсыз мың сомнан,
Қайырлы бір сом артық.
9.Базар ақшалыға – базар,
Ақшасызға – назар.
Сол сияқты сын есімнің –ғы, -гі, -қы, -кі жұрнақтары арқылы да туынды
антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы-соңғы, бұрынғы-қазіргі, үйдегі-
түздегі, сыртқы-ішкі, күндізгі-түнгі, қысқы-жазғы, жоғарғы-төменгі, ертеңгі-
кешкі, алдыңғы-кейінгі, биылғы-былтырғы т.б.
Етістікке тән мындай антонимдер бар: а) түбір күйінде кездесетіндері:
озу-қалу, күту-келу, қону-ұшу, шашу-жинау, бару-қайту, жату-тұру, ашу-жабу,
кіру-шығу, ұту-ұтылу, жеңу-жеңілу, қуану-ренжу, мақтау-даттау, көшу-қону,
күлу-жылау, сату-алу, бысу-суу, шабу-ілбу, даму-тоқырау, қату-жібу, ауыру-
сауығу т.б.; ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: қартаю-жасару,
жоғарылау-төмендеу, татуластыру-араздастыру, ақтау-қаралау, елдестіру-
жауластыру, айырылу-жауластыру, айырылу-қосылу, күшею-бәсеңдеу, баю-
кедейлену, арықтау-семіру, жаңару-ескіру, т.б.
Зат есімге тән антонимдер де негізгі және туынды түбір күйінде
кездеседі: а) түбір күйінде кездесетіндері: өтірік-шын, обал-сауап, алғыс-
қарғыс, рақат-бейнет, бақ-сор, өмір-өлім, өң-түс, алды-арты, шарапат-
кесапат, асты-үсті, пайда-зиян, бай-кедей, жаз-қыс, күн-түн т.б.;
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: аласы-бересі, байлық-жоқтық,
кісілік-иттік, аштық-тоқтық, тарлық-кеңдік, жеңіс-жеңіліс, ұтыс-ұтылыс,
азшылық-көпшілік, кіріс-шығыс, алыс-беріс, сыпайыгершілік-арсыздық т.б.
Үстеуге қатысты антонимдер: ерте-кеш, ақырын-шапшаң, ілгері-кейін,
жоғары-төмен, алыс-жақын, әрі-бері, жылдам-жай, сылбыр-тез т.б.
Есімдікке қатысты:Ү анау-мынау, әне-міне, осы-сол тәрізді бірен-саран
антонимдер ғана ұшырасады. Тілде қарама-қарсы ұғыммен қатар кейде аралық
ұғым да кездеседі. Мәселен, ескі мен жаңаның арасында көне (көнетоз), шикі
мен піскеннің арасыда дүмбілез, суық пен ыстықтың арасында жылы, ұтыс пен
ұтылыстың арасында тең, ерте мен кештің арасында дәл, біткен мен
бітпегеннің арасында шал, жеңі мен жеңілудің арасында итжығыс деген аралық
ұғымдар бар. Бұлар антоним біткеннің бәрін тән емес, кейбіреулерінде ғана
ұшырайды. Аралық ұғым – кереғар екі ұғымды тең ұстап тұрады.
Тілдегі антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды біріне-бірін шендестіріп
салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Сол себептен антонимдер өте-
мөте мақал-мәтелдерде жиі қолданылады. Антонимдерді қолданудың негізінен үш
жолы бар:
1.Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы,
Қорлық өмірден ерлік өлім артық. Ер бақыттың қонғанын білмейді, ұшқанын
біледі. Еріншек егіншіден, елгезек масақшы озады. Ақымақ бұзуға бар,
түзеуге жоқ. Өлі арыстаннан тірі тышқан артық. Досыңның асын қасындай іш.
2.Антонимдер іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып шендестіріледі.
Мысалы, Ер жігіт бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі. Тоқшылықта жеген
тоқпан жілік Ашаршылықта көзіңнен бір-бір ұшар. Алтау ала болса, ауыздағы
кеттеді, Төртеу түгел болса, төбедегі келеді. Жаңаны күтіп жалаңаш үйден
шықпай қалғаннан, Ескіні жамап киіп, жаңаны іздеп тапқан артық. Көп
ақымақтың ағасы болғанша, бір ақылдының інісі бол. Жауластырмақ жаушыдан,
Елдестірмек елшіден.
3.Антонимдер ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмсалады. Мысалы, Арымақ,
семірмек көңілден. Палуанға оң, терісі бірдей. Ылдисыз өр болмайды. Ит үрер
жақсыға да, жаманға да, Қылмағы бірақ залал құдайдан-ды (Ы.Алтынсарин). Аңы
менен тұщыны татқан білер, Алыс пенен жақынды жортқан білер. Бір суып, бір
ысып, Барады іш пысып (Абай).
Қарсы қойылып айтылғанның бәрін антоним деп тануға болмайды. Кейде
синоним сөздер де бір-біріне салыстырылып айтыла береді. Мысалы, Гүрілдеп
келген жаудан, Күлімдеп келегн қас жаман. Қауіп бар жерде қатер бар. Қауіп
қайдан болса, қатер содан. Өлім бар жерде қаза бар. Бет көрсе жүз ұялады.
Жан-жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат-
мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады.
Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антонимге соншалықты кедей емес
екендігін байқаймыз.
Бір тілде антонимдес болған біртектес ұғымды білдіретін сөздер екінші
тілде антонимдес болмау мүмкін. Мұндай құбылысты туыстас тілдердің өзінен
де байқауға болады. Мысалы: түрікмен тілінде ұлы – кичи (ұлы-кіші) деген
сөздер бір-бірімен антонимдес сөздер. Ал қазақ тілінде кіші деген сөз ұлы
деген сөзге антонимдес бола алмайды, оның (кіші) антонимі – үлкен. Сондай-
ақ, түрікмен тілінде бейик (биік) деген сөздің антонимі пес (пәс), қазақ
тілінде бұл сөздің (биік) антонимі – аласа. Бұның себебі бір ұғымды
білдіретін сөздің мағынасы әрбір тілді, тіпті туыстас тілдердің өзінде, бір-
біріне көп жағдайда тепе-тең бола бермейтіндігінде.
Бір сөз әр мағынасында әр түрлі сөздермен антонимдес болуы мүмкін.
Мысалы, ашық деген сөз бір мағынасында жасырын (жасырын жұмыс, іс) деген
сөзбен антонимдес те, ал екінші бір мағынасында жабық (есік жабық) деген
сөзбен антонимдес. Оң деген сөз бағытты білдіру мағынасында сол деген
сөзбен антонимдес (оң-сол) болса, дұрыс деген мағынасында теріс деген
сөзбен антонимдес (оң-теріс). Қалың деген сөз ыңғайына қарай жұқа деген
сөзбен де (қалың қар – жұқа қар), сирек деген сөзбен де (қалың шаш – сирек
шаш) антонимдес болады.
Мұнан полисемия құбылысының синонимия құбылысымен ғана емес, сонымен
бірге антонимия құбылысымен де ұштасып жататындығын көруге болады.
Түсіндірме сөздіктерде сөздің әр түрлі мағыналарын айқындап, оларға
анықтама беруде синонимдер мен мнтонимдер айрықша қызмет атқарады. Мысалы:
түсіндірме сөздіктерде маңай деген сөздің мағынасы оның синонимі тұс,
төңірек, айнала деген сөздер арқылы айқындалса, ақ деген сөздің түсті
білдіретін мағынасы басқа бір заттың түсімен салыстыру арқылы немесе оның
антонимі қара деген сөзді қарсы қойып салыстыру арқылы айқындалады.
Сонымен, сөздің мағынасын басқа тәсілдермен бірге оның синонимдес не
антонимдес сөздерін қатар қойып салыстыру тәсілі арқылы да айқындауға
болады.
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы
құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар құойып шендестіруде және
осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде
антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Осы бір қасиетіне байланысты болса керек, антонимдер әсіресе, мақал-
мәтелдерде жиі қолданылады. Мысалы:
1.Көз – қорқақ, қол – батыр.
2.Өтірік – қаңбақ, шын – салмақ.
3.Қорлық өмірден ерлік өлім артық.
4.Көп ақымақтың ағңасы болғанша,
Бір ақылдының інісі бол.
5.Ащы менен тұщынын татқан білер,
Алыс пенен жақынды жортқан білер.
6.Аларманға алтау аз, берерменге бесеу көп.
7.Есектің еті арам, күші адал.
8.Ерте шықсаң, алдыңнан күн шығады;
Кеш шықсаң, алдыңнан түн шығады.
Поэзияда антонимдер шендестірудің (антитеза) бір тәсілі ретінде
қолданылады. Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой
мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып бейнеленеді. Бұл ретте Абай
өлеңдерінен мына бір шумақтарды мысалға келтіруге болады:
1.Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,
Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат.
2.Мұны тапсам ойланып, ақын деңіз,
Таба ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.