Ақан сері өмірі мен шығармашылығы
Ақан сері өмірі мен шығармасы туралы әр тұста әркімдер жазып, бірін бірі толықтырумен келеді. Ақынның өмірінен көрі шығармаларының (ақындық және композиторлық) ғылыми зерттелуі қырық жылдың бойында недәуір кең қамтылып, терең тексеріле бастады, әдебиет тарихына қосылған тың олжаға айналды. Бұрынырақта басылған ұлтшыл-байшыл әдебиетшілердің еңбектеріндегі Ақан шығармаларына және оның өміріне байланысты теріс болжаулар мен бұрмалаулардан советтік әдебиетшілер Ақанды тазартты; асыл Ақанды феодалдар ақыны деп жариялаған, әсіре солақайлар пікірі де қазір ғылым санағына қосылмайды. Бұл жағынан біздің әдебиетші ғалымдарымыз Есмағамбет Ысмаилов («Әдебиет және искусство» журналының 1941 жылғы 2-санында «Ақан сері» атты көлемді мақала бастырған), Ахмет Жұбанов (композиторлар туралы 1942 жылы шығарған кітабында), Қажым Жұмалиев (Қазақ әдебиеті) оқу құралы ІІ бөлім, 1940 жылы шыққан), Айқын Нұрқатов («Қазақ әдебиетінің тарихы» ІІ том, 1961 жылы шыққан), тағы басқа әдебиетшілер көп еңбек сіңірді.
Бірақ Ақанның өмірі жайындағы білігіміз 20 жылдардағы алғашқы қысқа мәліметтерден байыған жоқ, барлық зерттеушілердің өмірбаянында айтарлығы белгілі бір схемадан шықпайтын, жұқа сүрлеу ғана болып келді. Осы бәрімізге мәлім қысқа схема бойынша: біз Ақанның 1843 жылы туып, 1913 жылы өлгенін, алғашқы оқыған Көнтеу деген мұғалімімен он үш жасында ұрсысып оқымай кеткенін, серілік жолына түскенін айтамыз, ашық болған қыздарының аттарын атаймыз. Құлагердей жүйрігі, «Қара торғай», «Көкжендеттей» құстары, құмай тазысы болғанын айтамыз. Осының бәрін әркім өзінше әсемдеп, жан бітіріп әңгімелеуге тырысатын, бірақ сол Ақанның өзін көрген, әйтпесе Ақанмен бірге болғандармен сөйлесуден жазылған, кепілдікке жарайтын материалдар жоқ. Сондықтан кейбір жолдастар «Ақан сопылыққа ұрынған» дейтін, жалған, тарихи фактілерге сүйенбеген, логикасыз пікірлерді де растап келді. Мінеки Ақан өмірі туралы бүгінге дейін білетіндеріміз осы шамада ғана.
Ақан өмірінің осы кезге дейін дерексіз сипатталуына, аз ғана фактілердің айналасында ғана сөз болуына әдебиетшілеріміз айыпты емес. Соңында архивы, күнделіктері, жазысқан хаттары замандастарының естеліктері қалмаған ақын жайы мұндай қиындықтарға ұшырамауы мүмкін емес.
Осындай тұста Ақанды көзімен көрген, Ақан замандастарының бірсыпырасымен сырлас болған (әсіресе Ақанның 50 жасынан өлгеніне дейінгі өмірін өте жақсы білетін) Хамит Тілеубайұлы сияқты әрі білгір, әрі сауатты қарияның табылуы өте қуаныш. Хамит қарияның Ақан туралы жазған бірінші естелігін («Жұлдыздың» 1962 жылғы 7 санында жарияланған) Ақанның осы жинағына қоса бастық. Осы шағын естеліктің өзінде Ақан тірілгендей, өз тұстары, өз ортасымен қайта бір көрінгендей сезіледі: бірде сөйлеген сөзін, салған әнін естісек, бірде түр-сипатын, киген киімдеріне дейін көріп қаламыз. Ақан қуанса қуанған, ардагер жүйрігіне шадыман көзбен сүйсіне қараған
Бірақ Ақанның өмірі жайындағы білігіміз 20 жылдардағы алғашқы қысқа мәліметтерден байыған жоқ, барлық зерттеушілердің өмірбаянында айтарлығы белгілі бір схемадан шықпайтын, жұқа сүрлеу ғана болып келді. Осы бәрімізге мәлім қысқа схема бойынша: біз Ақанның 1843 жылы туып, 1913 жылы өлгенін, алғашқы оқыған Көнтеу деген мұғалімімен он үш жасында ұрсысып оқымай кеткенін, серілік жолына түскенін айтамыз, ашық болған қыздарының аттарын атаймыз. Құлагердей жүйрігі, «Қара торғай», «Көкжендеттей» құстары, құмай тазысы болғанын айтамыз. Осының бәрін әркім өзінше әсемдеп, жан бітіріп әңгімелеуге тырысатын, бірақ сол Ақанның өзін көрген, әйтпесе Ақанмен бірге болғандармен сөйлесуден жазылған, кепілдікке жарайтын материалдар жоқ. Сондықтан кейбір жолдастар «Ақан сопылыққа ұрынған» дейтін, жалған, тарихи фактілерге сүйенбеген, логикасыз пікірлерді де растап келді. Мінеки Ақан өмірі туралы бүгінге дейін білетіндеріміз осы шамада ғана.
Ақан өмірінің осы кезге дейін дерексіз сипатталуына, аз ғана фактілердің айналасында ғана сөз болуына әдебиетшілеріміз айыпты емес. Соңында архивы, күнделіктері, жазысқан хаттары замандастарының естеліктері қалмаған ақын жайы мұндай қиындықтарға ұшырамауы мүмкін емес.
Осындай тұста Ақанды көзімен көрген, Ақан замандастарының бірсыпырасымен сырлас болған (әсіресе Ақанның 50 жасынан өлгеніне дейінгі өмірін өте жақсы білетін) Хамит Тілеубайұлы сияқты әрі білгір, әрі сауатты қарияның табылуы өте қуаныш. Хамит қарияның Ақан туралы жазған бірінші естелігін («Жұлдыздың» 1962 жылғы 7 санында жарияланған) Ақанның осы жинағына қоса бастық. Осы шағын естеліктің өзінде Ақан тірілгендей, өз тұстары, өз ортасымен қайта бір көрінгендей сезіледі: бірде сөйлеген сөзін, салған әнін естісек, бірде түр-сипатын, киген киімдеріне дейін көріп қаламыз. Ақан қуанса қуанған, ардагер жүйрігіне шадыман көзбен сүйсіне қараған
Ақан сері өмірі мен шығармасы туралы әр тұста әркімдер жазып, бірін бірі
толықтырумен келеді. Ақынның өмірінен көрі шығармаларының (ақындық және
композиторлық) ғылыми зерттелуі қырық жылдың бойында недәуір кең қамтылып,
терең тексеріле бастады, әдебиет тарихына қосылған тың олжаға айналды.
Бұрынырақта басылған ұлтшыл-байшыл әдебиетшілердің еңбектеріндегі Ақан
шығармаларына және оның өміріне байланысты теріс болжаулар мен
бұрмалаулардан советтік әдебиетшілер Ақанды тазартты; асыл Ақанды феодалдар
ақыны деп жариялаған, әсіре солақайлар пікірі де қазір ғылым санағына
қосылмайды. Бұл жағынан біздің әдебиетші ғалымдарымыз Есмағамбет Ысмаилов
(Әдебиет және искусство журналының 1941 жылғы 2-санында Ақан сері
атты көлемді мақала бастырған), Ахмет Жұбанов (композиторлар туралы 1942
жылы шығарған кітабында), Қажым Жұмалиев (Қазақ әдебиеті) оқу құралы ІІ
бөлім, 1940 жылы шыққан), Айқын Нұрқатов (Қазақ әдебиетінің тарихы ІІ
том, 1961 жылы шыққан), тағы басқа әдебиетшілер көп еңбек сіңірді.
Бірақ Ақанның өмірі жайындағы білігіміз 20 жылдардағы алғашқы қысқа
мәліметтерден байыған жоқ, барлық зерттеушілердің өмірбаянында айтарлығы
белгілі бір схемадан шықпайтын, жұқа сүрлеу ғана болып келді. Осы бәрімізге
мәлім қысқа схема бойынша: біз Ақанның 1843 жылы туып, 1913 жылы өлгенін,
алғашқы оқыған Көнтеу деген мұғалімімен он үш жасында ұрсысып оқымай
кеткенін, серілік жолына түскенін айтамыз, ашық болған қыздарының аттарын
атаймыз. Құлагердей жүйрігі, Қара торғай, Көкжендеттей құстары, құмай
тазысы болғанын айтамыз. Осының бәрін әркім өзінше әсемдеп, жан бітіріп
әңгімелеуге тырысатын, бірақ сол Ақанның өзін көрген, әйтпесе Ақанмен бірге
болғандармен сөйлесуден жазылған, кепілдікке жарайтын материалдар жоқ.
Сондықтан кейбір жолдастар Ақан сопылыққа ұрынған дейтін, жалған, тарихи
фактілерге сүйенбеген, логикасыз пікірлерді де растап келді. Мінеки Ақан
өмірі туралы бүгінге дейін білетіндеріміз осы шамада ғана.
Ақан өмірінің осы кезге дейін дерексіз сипатталуына, аз ғана
фактілердің айналасында ғана сөз болуына әдебиетшілеріміз айыпты емес.
Соңында архивы, күнделіктері, жазысқан хаттары замандастарының естеліктері
қалмаған ақын жайы мұндай қиындықтарға ұшырамауы мүмкін емес.
Осындай тұста Ақанды көзімен көрген, Ақан замандастарының
бірсыпырасымен сырлас болған (әсіресе Ақанның 50 жасынан өлгеніне дейінгі
өмірін өте жақсы білетін) Хамит Тілеубайұлы сияқты әрі білгір, әрі сауатты
қарияның табылуы өте қуаныш. Хамит қарияның Ақан туралы жазған бірінші
естелігін (Жұлдыздың 1962 жылғы 7 санында жарияланған) Ақанның осы
жинағына қоса бастық. Осы шағын естеліктің өзінде Ақан тірілгендей, өз
тұстары, өз ортасымен қайта бір көрінгендей сезіледі: бірде сөйлеген сөзін,
салған әнін естісек, бірде түр-сипатын, киген киімдеріне дейін көріп
қаламыз. Ақан қуанса қуанған, ардагер жүйрігіне шадыман көзбен сүйсіне
қараған халыққа да араласқандай боламыз, түп-түгел қонымды, түп-түгел
сенімді.
Бізге 81 жасында келіп табысқан, Ақан туралы толып жатқан тың хабарлар
әкелген Хамит ақсақалымыз маған тапсырған қара дәптерінде Ақанның өмірі
туралы бірсыпыра қызықты әңгімелер айтқан. Мен әрі ақын, әрі композитор
Ақан серінің өмірі жөнінде бұрынғы схемаларды қайталай отырып, көптеген
жерде Хамит Тілеубайұлының куәліктеріне, оның өз қолымен жазған қара
дәптеріне сүйенемін. Сонымен Ақан серінің өмір тарихы төрт аяғынан тік
басады, барлық жетіспесі жетіледі, әбден толығады деуден аулақпыз. Бірақ
Хамит ақсақалдың Ақанды бұрынғыдан молырақ тануымызға көмектесетінін
кемітуге де болмайды.
І
Ақанның туған жері осы күнгі Көкшетау облысы, Айыртау ауданындағы
Қоскөл деген жер. Бұл әсем Айыртау мен Бурабай тізбегіндегі аса бір көркем
қоныстардың бірі. Қарағай мен ақ қайың шоғыр-шоғыр, ойдым-ойдым жарыса
біткен, көлдері көлдеріне, таулары тауларына тізгін тастаған жасыл өлкеде
1843 жылы Ақан туыпты, орманы әнші, желі күйші дала жарық дүниенің жаңа
қожасындай айқайлай туған нәрестені қуанышпен қарсы алыпты. Көлімен
тербетіп, жерімен желпіпті, кеудесіне күй құйыпты, аузына жыр салыпты. Сол
Ақанның руы Арғын ішіндегі Қарауыл, бесінші атасы Құдайқұл деген кісі де
ақын, әнші болған кісі көрінеді. Құдайқұл қасына он жігіт ертіп ел қыдырып
жүріп Қанжығалы жұртына барыпты, - дейді Хамит қария. – Онда бір бай қызын
ұзатайын деп жатыр екен, сол тойда Құдайқұл ау-жар айтады, көп қыздың
ішінде Кенжебике деген қызға көзі түсіп ұнатады да, өлеңмен көңілін
білдіреді. Жарамды жігітті Кенжебикесінің ұнатқанын білген соң қыз атасы да
қуана ырзалық береді. Кенжебикеден Сапақ, Бекназар, Жаназар деген кісілер
туған. Ақанның әкесі Қорамса осы Кенжебикенің кіші ұлы Жаназардың баласы.
Қорамса да ерте піскен, үйлене сала әкесінен енші алған, өз алдына ауыл
болған, Боқан өзегі деген жерге (қазіргі Комаровка деген поселкенің орны)
қоныстанған кісі. Қорамса епті жігіт болып, жастайынан саудаға араласқан,
тез байи бастағандардың бірі болыпты. Кең ащы мен екі арада Көлденең-
Қаратал деген жерде сентябрь айында Ақан туыпты. Сол жер әлі Ақан туған
деп аталады - дейді Хамит ақсақал.
Молданың қойған аты Ақжігіт екен, кейін жұрт еркелетіп Ақан деп
кетіпті. Ақан туыстарының үлкені Айша, інілері: Мұқамбет, Рамазан,
Айберген. 13 жасына дейін әке қарамағынан шықпаған, Көнтеу деген молда
әмірін екі етпеген Ақан өз аулында ескіше сабақ оқиды. Бірақ одан әрі хат
танып болған, енді дүниені өз көзімен көріп, өз бетімен бағалай бастаған
Ақан молда шеңберіне сыймайды. Әкесінің рұқсат бермегеніне қарамастан
Қызылжардан келген бір сәудегермен қашып кетеді. Онда барған соң Уәли ахун
кісінің медіресесінде екі-үш жыл оқып білімін арттырады. Мінеки Ақан
білімінің мөлшері осы тәрізді. Бұдан кейін, 16-17 жастарынан бастап ақын
қолы домбыраға табысады да, аузынан ән-жыр төгіледі, шәкірт жігіттен сері
жігітке айналады.
Қорамсаның баласына әуелгі атастырғаны Қарауыл Бадырақ баласы Бекбас
деген кісінің сегіз ұлының ішіндегі ерке қызы Бәтима екен, бірақ әні-міні
аламыз деп жүргенде ол қыз қайтыс болады. Содан кейін, бір жылдан соң, ел
жайлаудан қайтарда Баян көлінің басындағы бір қызойнақта Ақан Сумат қожа
деген белгілі кісінің қызымен (оның да аты Бәтима) танысып, жарасады. Осы
екінші Бәтимамен Ақан он жылдай өмір сүреді, екі қыз бір ұлдың атасы
болады. Ақанның үлкен қызы өлген, кіші қызын белгілі Зілғараның Дәуітбай
деген баласының баласы Қамитқа ұзатқан. Ал мылқау боп туған Ибраһим дейтін
ұлы (кейін Ыбан атанып кеткен) ұзақ жасаған, 3-4 баланың әкесі болған. Ыбан
кейін, 1932 жылы өзінің туған жері Кең-Ащыда өлген. Сауық-серуенге бірыңғай
берілген, сері атанған отты жігіттің төңірегіне кілең дарынды жастар:
ақындыққа, әншілікке, палуандыққа ыңғайлы қыз-бозбала көбірек үйіріледі;
дархан мінез, еркінің қалағанын істейтін, өз құрбыларын думанға, тойға, ән-
күйге бастап кететін Ақанды әсіре кертартпа кәрілер, шариғатшыл дүмше
молдалар сүймейді. Солардың ішінде көбірек наразылардың бірі – Ақанның өз
әкесі Қорамса. Бірақ ондай қарсылықтар құйындай үйірілген Ақан тобына төтеп
бере алмайды, әке дәулетінің шайқалғанымен есептеспеген сері жігіт алған
бетінен таймайды. Хамит ақсақалдың айтуынша Құлагерді Ақан қарауылдың көбей
деп аталатын елінің ішіндегі Шөкетай деген кісіден бір ат, бір сиыр, 25 сом
алтын ақшаға сатып алған. Құлагер тұлпар атанған кезде Ақан тобы да молая,
ірілене түседі. Алыс – Кіші жүздегі үлкен бір асқа Құлагерді қоса барғанда,
ұзақ сапарға қадірлі Ақанда шағын топпен жібермей, қасына белгілі мықты
жігіттер де қосылады. Солардың бірі Зілғараның батыр атанған Әлібегі
көрінеді. Үлкен бәйгенің алдымен келген Құлагер қарақшыға екі ұдай отырған
қалың жұрттың ортасынан өтпей үркіп, сырт айналып кетіпті. Құлагерге
Үркеккер деген атақ сол жолы беріліпті. Алыстан келген аз ғана топ
Арғынға бәйге бергісі келмеген жергілікті жуандар шатақ шығарыпты,
қарақшыны айналып өткен үркекке бәйге бермейміз депті. Бірақ тегеурінді
Әлібек батыр бой бермей, бәйгесін алыпты. сонымен аттары озған, бәйгелерін
алған Ақан тобы елге көңілді қайтады. Жолай шадыман Ақан серіктерін әнге
бөлейді, асыл сөздің қызығына батырады. Озған Құлагерді өлеңге қосады.
Ақанның ақындығы мен әншілігіне ырза болған Әлібек оны сол тобымен аулына
әкеледі, өз үйінде бір жұма жатқызып сыйлайды, ақырында Ақанның астына
жарамды ат мінгізіп, қолына Қара торғай дейтін қыран бүркітін қондырып
ұзатып салады. Сайрат дейтін төреден бір қыста тоғыз қасқыр алған Базарала
дейтін құмай тазыны қымбатқа сатып алады. Осындай даңқты жүйрік пен қыран
ұшырып, құмай жүгіртіп қайтқан Ақан сүйіп алған жары Бәтиманың қатты
науқастанып жатқан үстінен шығады, ұзамай Бәтима қайтыс болады.
Содан кейін жыл өткен соң ауылдасы дәулетті Боқтабай деген кісінің
Ақтоқты атты қызына Ақанның көңілі ауады. Үстін-үстін барып жатқан ғашықтық
өлеңдер әсем қыздың да жүрегіне толқу салады. Ақ көйлек, Сұлу қызға,
Ақиық пен ақ түлкі дейтін әндердің өзіне арналғанын түсінген Ақтоқты Ақан
серісіне еріксіз егіледі. Жүрекке жүрек, білекке білек ұсынады. Бірақ
қосыла қою оңайға соқпайды. Өйткені Ақтоқтыны айттырып қойған Шамұқан берік
жердің аты-шулы бай Сүтемгеннің баласы. Сол зор күштен сескенген ойлы қыз
Ақанға ақылды кеңес айтады: Әкем жуас, әлсіз адам еді, мені қазір әкетсең
барлық жаман ат, барлық ауырлық әкеме түседі ғой. Мені аясаң, ауылдан
кетіп, ұзатылып бара жатқанымда алып қаш, туыстарым сөзден аман қалсын, -
дейді. Сонда Ақан: Мен алсам қыз күніңде аламын, күйеуіңнің келгенін
күтпеймін, - дегенді айтады. Ақан мен Ақтоқтының жарастығын білген жұрт
гуілі ілезде тарап кетеді. Бір жағынан қыздың әке-шешесі жылап еңіресе,
екінші жағынан хабарланып қалған қайын жұрт сақтығы күшейеді.
Қаруланған, жасақтанған жігіттердің күзеті қалыңдайды, ауыл төңірегі
күндіз, түні торуға алынады. ақырында ұзатылар күні жақындаған қыз Еркімбай
деген жездесінің аулына (туған апасының күйеуі) аттандырылады. Ақтоқтының
әпкесіне: Сіңлің сыйлайтын еді. Тіліңді алдыр, Ақанды ұмытатын ет деген
сәлем айтады. Жегжатпен танысуға шыққан қыздың сапары алып қашатын Ақанға
ең қолайлы жол көрінеді де, алып қашуға бел буады. Ақан өзінің інісі мен
Шәкей деген жігітті қосып аттандырады: Сендер де қыз апасының аулына
барыңдар да, қайтарда солармен бірге қайтыңдар. Біз пәлен жерде 25 кісі
болып тосамыз. Егер қыздар тобын қорғаушылар көбейіп кетіп алдырмастай
болса үнсіз өтіңдер, ал біздің шамамыз жетердей болса, қосылып ән салыңдар
да, сол беттеріңмен өте беріңдер деп, уәде байласады, өздері тосады. Бір
күн жатып, келер күні кешке екі жігіттің өлеңі естіледі. Қалың ағаштың
ішінде бассалған қарулы топ Ақтоқтыны пәуескеден суырып алып кете барады.
Бірақ апасы мен жездесінің ақылын ұйып тыңдаған қыз айнып қалыпты. Бізді
құдай қосылуға жазбаған болар, ата, анамның ақ батасын аттағым келмейді. Аз
ғана күн күліп-ойнағанымыз жетер, енді, Ақан аға, мені босат! деп отырып
алады. Ақан еріксіз көнеді. Бірнеше күннен кейін Ақтоқты ұзатылады. Ақтоқты
содан кейін барған жерінде 3-4 баланың анасы атанып, 70-75 жасқа дейін өмір
сүреді. Ақан Ақтоқтының алам деп жүргенде 31-32 жаста болса керек дейді
Хамит ақсақал, демек бұл 1877 жылдары.
Ақанның Ұрқия деген сұлу қызға үйленгенін осы кезге дейін барлық
Ақанды зерттеушілер түгел растаған. Бұл туралы қысқа ғана Есмағамбет
Ысмаилов жазған үлгіде айтылады. Ақанның көзіне Қарауылдың екінші бір
асқан сұлу ақмаралы Тінәлінің Ұрқиясы түседі. Соған ғашық болып, қызды бір
түнде алып қашады. Қыз үш айдан кейін қызылша шығып өледі. Ақан қайта
Ақтоқтыға айналып келеді. Ақтоқты Ақаннан бойын аулақ салады, махаббатың
тұрақсыз дегенді айтып, Ақанға қайтып жылы жүзбен қарамай, суық түс
көрсетеді - дейді Есмағамбет Ысмаилов (жоғарыда аталған мақаласында). Осы
пікірді басқалар да қайталайды. Ақанның Ұрқияға қалай үйленгені туралы
Хамит ақсақал да әңгімелейді. Ол кісінің білігі бұл турада болмысқа көбірек
ұсайтын, ойға да қонымды сияқты. әйтеуір алып қашыпты деген сөздер
көбінесе романтикаға айналдыру, Ақанды жалғыз көрсету түрінде баяндалса,
Хамит ақсақал оған реалистік сипат береді, асырмай-төкпей халыққа, қауымға
байланыстыра айтады. Қария былай дейді: - Қарауыл ішінде Қожым деген ел
болған. Нұрбай деген кісіден алты-жеті бала өсіп, өнген. Сол Нұрбайдың
баласы Тінәлінің Ұрқия атты жақсы қызын Ноғай Қарауыл-Балташы деген кісіге
құда түсіп қойған екен. Ақтоқтыдан тірідей айрылған Ақан балдырған Ұрқияға
үйріле түседі де, өлеңмен хат жазады, екеуі жақсы табысып қосылуға
уәделеседі. Бірақ ұзамай қыз атастырған жеріне ұзатылуға айналады да, Ақан
топ жолдасымен барып Ұрқияны алып қашады. Күллі Қожым болып жиылып
сөйлеседі, бітімге келейік деп алдайды, сөйтіп іштерінде Қожымның батыры
атанған Тулақ бар, жабылып Ұрқияны тартып әкетеді. Сонда жол үстінде бір
жақтан Ұрқия зарласа, екінші жақтан Құлагермен топ кісіні айнала шапқан
Ақан аңырайды. Сонда өзі істеп алған мылтығымен Тулақ Ақанды атпаққа
ыңғайланғанда, Ақанды оққа қалай қиясың! деген ер-азамат аттырмай ұстап
қалады. Күндерден күн өтеді, бірақ Ұрқия алған бетінен танбайды. Ата-
анасына, ел-жұртына: Мені Ақаннан айырмаңдар деп жалынады. Ақаннан
айырсаңдар асылып өлемін деген соң, үлкендер келісіп, қыздың тілегін
орындайды. Ұрқияны сүйген жеріне қолдарынан ұзату үшін Ақанды шақыртады.
Ақан содан кейін ақсақал адам ғой деп баяғы өзін атпақ болған Тулаққа
Құлагердің бәйгесінен түскен екі тай-тұяқ жамбыны сыйға тартады. Тінәлі
қажы Ұрқияны той жасап өз қолынан Ақанға ұзатады. Бірақ аңсап табысқан,
ерлікпен қосылған екі жардың, тең ғашықтардың біріккен өмірлері ұзаққа
созылмайды. Үш айдан кейін Ұрқия науқастанып өледі. Сүйген жары, тапқан
ләззаті көрген түстей өткен Ақан тағы да жалғыз қалады.
Жығылған үстіне жұдырық дегендей серінің басына үйірілген қайғы бұлты
қалыңдай береді. Күзде Ұрқиясы өлген Ақанның, сол жылғы қыста Әлібектен
алған қыраны Қара Торғай бір түнде тұғырында өліп шығады. Артынан он күнге
жетпей қасқырға салған күшаланы жеп Базарала деп аталатын қырғи құмайы
өледі, ал көктем шыға Құлагерге шауып жүрген кенже інісі Айберген 14
жасында қайтыс болады. Сүйтіп келер жазға Ақан құшағында жары жоқ, ұшыруға
құсы жоқ, жүгіртуге иті жоқ күйге жетеді, ендігі сүйенері де, сүйсінері де
жалғыз Құлагер болып қалады.
Сол жылы Сағынайға август айында ас беріледі деген хабар таралады.
Керейдің басты адамдары қол қойып, шалғай ағайынға асқа шақыру қағаз
жібереді. Шабатын аттарын, күрескер палуандарын ала келсін делінеді.
Осындай қағаздың бірі Ақанның құдасы, Шөбектің Бегалысына да жетеді.
- Ақан асқа барар ма екен, Құлагерін қосар ма екен? – деген жұртқа,
Бегалы: - Ақанның басындағы қайғы аз емес. Ақанның өзінен артық бола ма
деген інісі Айберген қыршын кетті. Ендігі алданышы жалғыз Құлагері емес пе,
оны бәйгеге қос деп қолқаламайық, өзі апарам, қосам демесе, күштемеген
дұрыс, күз жақындайды, ас дүмпуі ұлғая, күшейе түседі. Ақанның да елеңі
артыла береді. Осындай тұстағы мәжілісте қатар құрбылары ас туралы Ақанның
ойын білгілері келеді. Сонда Ақан: Құлагерді асқа апару оңай боп отырған
жоқ, апармай қалу одан да қиын көрінеді. Асқа барарда қарағым Айберген күн
бұрын қуанып, Құлагерді сипап, жанынан шықпаушы еді. Соны ойласа басым
айналып кетеді деп жылайды. (Хамит ақсақалдың дәптерінен). Осыдан әрі
Ақанның Құлагерді алып асқа барған сапарын Хамит Тілеубаев ақсақал былай
әңгімелейді:
- Күндер өтіп, асқа аттанар мезгіл жеткенде, Құлагерін бәйгеге
әзірлеген Ақан 25 кісімен, атқа мінгізер Мөкен деген баланы алып жолға
шығады. Жолай Бегалынікіне түсіп Құлагерді белдеуге байлатады. Мына топқа
Ақанның туған жездесі (Айшаның күйеуі) Ералы келіп қосылады. Сонда
аттанғалы жатқандарға Бегалы өз кеңесін айтады: - Асқа аттанғалы отырсыңдар
ғой, жолдарың болсын. Менің сендерге айтатыным – сақ болыңдар. Құлагердің
атын атамай, басқа аттың қатарында апарыңдар. Құлагер келді дегенді естісе
өш адамдар зиян жасай ма деп қорқамын. Осыдан бұрын бес аста алдымен келген
жүйрікке алтыншы ретте қастандық жасалуы әбден ықтимал. Құлагерді бұл жолы
келген жоқ деп жасырыңдар, - деп Бегалы кеңесін бітіреді. Бір жұма жол
жүрген соң Ақан да тобымен асқа жетеді, өздеріне бөлінген үйге түседі. –
Көкшетаулықтар келіпті, Құлагерлерін тастап кетіпті дескен лақап ілезде
тарап кетеді. Төрт күннен кейін қосылатын аттарды көрмеге, есепке қосуға
шығарады, ат сейстерден өткізіледі. Сонда қатар тұрған аттардың біріне
аялдамай, көзімен шолып келе жатқан Күреңбай деген сыншы кежімдеулі бұрған
Құлагерге кідіреді. Алды-артына шығып көріп болған соң, Күреңбай: - Құлагер
келмепті дегендері қайда. Бұрын көрмесем де айтайын, мынау Құлагердің дәл
өзі ғой, - депті. Жоқ, бұл Құлагер емес деп, Көкшетаулықтар шу ете
қалады. Бірақ оған сыншы сенбейді: - Осы ат Құлагер болмаса да, бәйгеден
бірінші боп келеді, - деп өтіп кетеді.
Осының аяғы бұрынғы өзіміз білетіндей: бәйгеден аттар оралады, алдымен
келе жатқан Құлагерді Батыраш, Қотыраштардың (осыдан бұрын аттары қалып,
Ақаннан сөз естіген жуандар) тосқауылға қойған адамы (Хамит ақсақалдың
айтуынша Бөрібай осы Құлагерді өлтірушінің аты) Құлагерді мерт етеді.
Алдыңғы ат баран болмай, қылаң болды,
Жығылмаса Құлагер қайда деймін?! -
деп шошынған Ақан, жайрап қалған жүйрігінің үстінен шығады, еріп
барған серіктерінің иығы түсіп, көздерінен жас төгіледі.
Осылай күңіреніп отырған Ақанға Қанжығалы Саққұлақ деген адам бір саба
қымыз, бір қойдың етін апартып көңіл айтыпты: - Бұл атың жаласына біз де
ортақпыз, өлер жануар өлді ғой, енді елден мүше тістеген аттардың бірін
мініп қайт. Атыңа қастық қылғанның сазасын құдай берсін, аттың киесі ұрсын,
- дейді. Сонда Ақан оған:
- Сөзіңізге рахмет. Менің атым жай өлген жоқ, қастандықпен өлді. Бұл
бір маған емес, бүкіл Атығай-Қарауылға тиген соққы. Құлагерімнің құны бір
атпен емес, осы елдің бар жылқысын алсам да толмайды. Мен енді құнға
таласпаймын. Сөзге таласамын. Ердің құны белгілі, әйелдің құны белгілі.
Қашса құтылатын, қуса жететін аттың құнын осы кезге дейін ешкім кеспеген
көрінеді. Ондай аттың құны терісін толтыра алтын төлегенде қайтар,- деп сол
үшін айтқан көрінеді ғой. – бірақ маған алтын керек емес. Қастандық
қылғандардың алтыны да, өздері де Құлагерімнің тұяғынан садаға кетсін,-
дейді. Сөйтіп, Ақан жанындай көрген жүйрігіне жүрегінен жарып шыққан ән мен
жырын арнайды. Ұзақ жолдың бойын күн қатып, түн қатып қуалай, қайғы арқалай
қайтқан топтың алдында Құлагердің басын құшақтаған шерлі сері:
Ор болып қалушы еді шапқан жерің,
Сүйсініп тұрушы еді қосқан ерің.
Атығай, Қарауылға олжа салған
Бота тірсек, қыл сағақ бұраң белім, -
деп жылай әндетіп отырады.
Жарты жолға жеткен соң Ақан:- Мен елге бармаймын, сіздер жүре
беріңіздер,- деп, жолдастарының көбімен қош айтысады да, қасында қалған 3-4
серігі мен достары: Баржақсы, Шәйгөздер аулына түседі. Ардагерінің қайғы-
қасіретін қосыла көтергісі келген ел Ақанды күздей қыстай жібермей қонақ
етеді, той-думандарды көбейтіп ақынның көңілін көтеріп, бойын сергітеді.
Сөйтіп қыстай дос елдің меймандостығын көрген сері көктемде Атбасар
жәрмеңкесіне келеді. Сол кезде атақты ақын Мәшһүр Жүсіп те сол жәрмеңкеде
екен, ол Ақанға барып көңіл айтады, сыйластық сезімін білдіреді.
- Әйел алдың ба? – депті Жүсіп ұзақ кеңестің үстінде.
- Алғам жоқ, алмаймын да, - деп Ақан жауап қайырыпты. Сонда Мәшһүр
Жүсіп:
- Ердің басына түскен қайғыны не алады дегенде Кіші жүз Мөңке би:
Ердің қайғысын тұлпардың тұяғы, сұңқардың қияғы, сұлу әйелдің құшағы
алады деген екен. Сол айтқандай қасірет баспас үшін әніңді кемітпе,
үйленбесең де сұлу қызға ашықтығыңды кемітпе, соларға арнаған өлеңің
тоқтамасыншы, - деп кеңес беріпті. Хамит ақсақалдың анықтауынша Құлагер
1876 жылы өлтірілген. Осы санаққа тоқтасақ Ақанның Мәшһүр Жүсіппен бұл
кездесуі 1877 жыл болып шығады.
Кейбір зерттеушілердің Ақан жалғыздыққа түсті, қиялға берілді,
елден бөлінді деп меңзейтін болжалдары осы тұс. әрине Ақан басына түскен
салмақ жеңіл болмаған. Қат-қабат қазаларға ұрынған сезімтал жанның соның
бәрін елемеуі мүмкін емес-ті. Ондай кезде ақахауы кемімесе Ақан ақын емес,
әлдекім болып саналар еді. Оның үстіне жасы да ұлғая түскен адамның
мінезіне недәуір өзгеріс енеді: жастық қарқындылық- есейген ұстамдылыққа
ауысады, жалындай жалт ете қалу, алғашқы сезгенін іркілмей айтып қалу
орнына үңілу, ойлану, сөйтіп барып ақылмен түйгенін айту келеді. Енді оның
ескірмейтін, кемімейтін сезімталдығына, сұлулыққа құмарлығына, ғашықтық
шабытына - ел қамын, заман халін ойлау, солар туралы сөйлеу қосылады. Енді
ақынға жиын, думан үстіне оңашалық та керек. Көңілге қонар, ақыл-кеңес бере
сөздерді көбірек толғанып, көбірек ойланып айтуға тура келеді. Жас шағынан-
ақ көпті көрген, көптеген оқиғаларды басынан кешірген Ақан сол түйсіктерін
тереңірек тануға, ақыл елегінен өткізіп түюге тырысады: шудан, думаннан
аулақта жаңа әндер, жаңа өлеңдер шығарады. Ойға құрылған, замандасқа ақыл
айтатын толғаулар жазады. Осының бәрі Ақан серінің жан жүйесінде үлкен
өзгерістер жасайды. Бұрынғы лапылдаған, бір жиыннан екінші жиынға оңай да
жеңіл ауысып жүргенін көрген көздерге сабырлы Ақан басқа Ақанға айналғандай
сезіледі. Ақан туралы қиялға, періге байланыстырып айтылатын ертектер осы
кезден бастап шыққан.
Расында Ақанның елімен байланысы ешуақытта кеміген емес, Ақан бір
мезгілде өзін қауымнан, туған халқынан тыс ұстаған емес. Ақан жоғарыда
аталған жәрмеңкеден қайтқанда жолай Жыланды деген тауды мекендейтін,
Қарауылдың қара шаңырағы атанатын, ақпа шешен Қылышпай атты қарттың аулына
соғады. Сонда өз аруақтылығын сүйе де, айта да білетін қария – былтыр асқа
барарда маған соқпай, батамды алмай кеттің, мұндайда маған соқпай, қолымнан
дәм татпай қазақ өтпеуші еді,- дейді. Бақытсыздыққа ұрынғаның мені азам
емес пе дегендей сөйлейді. Сонда Ақан оған: Қылыш-еке, бұл сөзді не деп
айттыңыз. Әзірет-әлі торға түскенде, дүлдүлі орға түскенде де сіздің үйден
дәм татпай кетіп пе еді, - дейді, Қылыш жұмған аузын аша алмай қалады да,
әңгіме бетін өзге жаққа бұрады. Хамит ақсақал былай дейді: мен Ақанның
елуден былайғы жерінен өлгеніне дейін жақсы білемін. Ал оның жас, бозбала
шағын сол кезде жанында еріп жүрген адамдардан сұрап қандым. Олар өне бойы
Ақан тобында болған, бірнеше ас, тойларға бірге барған, Құлагерді күтіскен
Кеңесбай, Жанділдә, Аушақман, Шәкей Нұрбай баласы тағы басқалар еді, -
дейді. Осы адамдардың айтуларына қарағанда Ақан елдің үлкен, кішісімен
үзбей араласып, кезекті жерінде сөз жарысына, өлең, ән жарысына түсуден бас
тартпаған. Ол өзі шығарған әсем әндері мен өлеңдерін ел ішіндегі жақсы,
талапты жастарға үйрете жүреді екен. Тәуір, бұзбай айтқандарын мақтаса,
мәселен, Қазыбек деген жас әншіге Біржанға жетеқабы боларсың десе,
Еркөкше, Қанапия деген әншілерге өзімнен кем айтпайды екенсіңдер депті.
әнді келістірмей, бұзып айтушыларды тоқтатып тастап: - Менің әнімді айтуыңа
ырзалығым жоқ, шырақ. Себебі өлең, ән деген өмір бойына жоғалмайтын нәрсе,
бір адам дұрыс айтпаса, одан үйренгендер одан да бұзып айтса, жаласы Ақанда
қалады. Әндерімнің көзін соқыр, арқасын жауыр қылмай айтсаңдар маған да
үлкен абырой. Мен ән мен өлеңді өзіммен бірге әкетпеймін, дұрыс айтатын
жастарға беріп кетер үлесім емес пе? ... – дейді екен.
Енді үйленбеймін деген Ақанның ынтыға ғашық болып, құмарта құлаған
өлеңдерін кейін де көріп отырамыз. Үш тоты, Сырымбет әндеріне
байланысты айтылар әңгімелерден осындай сырлар аңғарылады; үйлене қойғысы
келген жерде егделігі бөгесін жасағандай сезіледі. Есмағамбет Ысмаилов
жолдас: Жамал ұзатылар тойда Ақан болған жоқ. Сырымбетте түнде ат үстінде
жүріп жамалға арналған Сырымбет атты өлеңін шығарды. Жамалдың ойынына
жиналған ел жігіттері ойынын тоқтатып қойып, ауыл сыртындағы Ақанның
күңіреніп салған Сырымбетін ұйып, жүректерімен елжіреп тыңдайды...
дейді. Қызықты да көрікті суреттелген. Бірақ мұнда да Ақанды романтикалау,
дараланған, қиялданған геройға айналдыру бар. Осындай әңгімелер – Балқадиша
турасында да айтылып келген. Ал шындап келгенде түн, тау, жалғыз
күңіренулерден гөрі реалистік өмір жарасымды және сиымды сияқты. Ол бірде
Мәшһүр Жүсіптің кеңесін қабылдағандай сұлуларға арнап ғашықтық жырларын
әндетсе, бірде қалың думанда әзіл, сықақ, күлдіргі әңгімелерді соғып
жүреді. Ұзатылар қыздарға жар-жар да шығарады, өкшесін баса өсіп келе
жатқан жас талаптарға қағыту сөздерін айтады. Айыртаудан шыққан атақты ақын
әрі композитор Ыбырай Сандыбай баласы (уақытында халық екінші Біржан деп
атаған) жігіт шағында Ақанның қасында болған, іні боп қызмет істеуге
тырысқан. Ақан да оны сыйлап кілең салдырады екен.
- Ақан аға-ау, сіз айт десеңіз мен айта берем ғой, тек бір жерде іліп
тастамасаң болғаны, - десе, оған Ақан: - Ыбырайжан, сенің ақындық пен
әншілігіңде түк мінің жоқ, жалғыз-ақ өлеңді бастай бергеннен бірдеңе алуға
дәметіп, сұрана бересің-ау, - деп жауап беріпті. Жүйрік, ұтымды сөйлегіш
Ыбырай оған да жауап табады, әзілге айналдырып, күлкіге жеңдіріп кетеді:
Сіз алмаңыз, мен алмайын, сонда бай, мырзалар малын қайда сыйдырады, -
деп отырғандарды ду күлдіреді. Ақан тапқыр інісінің онысына да мәз болып
қуанып қалады.
Ақан сері әндері дейтін кітапқа алғы сөз жазған М. Майшекин
(Қазақтың Мемлекеттік Көркем Әдебиет Баспасы, 1959 жылы шығарған кітап) көп
жерінде Сәкен, Есмағамбет пікірлерін қайталай келіп: Осындай бір қыз ұзату
тойында ескі әдет-ғұрыптың құрбаны болып сексен бестегі шалға барғалы
отырған жас ару Балқадишаға арнап ән шығарған:
Дегенде Балқадиша, Балқадиша,
Күйеуің сексен бесте, шал, Қадиша.
Теңіңе әкең тауып беріпті ғой,
Амал не, арманым көп, бар, Қадиша.- деп сол жас арудың өмір
өгейлігіне ортақтығын білдіреді, - дейді. Ақан да идеалдық геройға айналып
кеткен. Ол әрі ғашық, әрі теңдік ұранын көтеруші, той кімдікі белгісіз,
ондағы жұрт сипаты бұлдыр, сондықтан Ақанның бейнесі ашық емес. Біздіңше
өлеңнің осы шумағы редакцияланған, өзгертілген, Ақанға берілер жаңағы
бағаға лайықталған тәрізді. Енді дәл осы Балқадиша туралы Хамит ақсақалдың
сөзін тыңдайықшы. Ол былай дейді: Балқадиша жыланды тауында қоныстанып
отырған Қылды-Қарауыл Шәкейдің Ыбырайы деген кісінің қызы. Ақан жанында
сақау баласы бар сол елге барады, Ақан келді деп естіген соң түсіп отырған
үйіне сәлем беруге Мәлік, Ғаббас, тағы сондай жігіт ағалары болып жүрген
екі-үш адам барады, сол кеште болатын бір шілдеханаға шақырмақшы, бірге
отырып көңіл көтермекші болады. Көрісіп, білісіп болған соң, Ақан жаңағы
жігіттердің сөзін жықпай шілдеханаға барады. Ол кезде қазақ ғұрпынша мұндай
жиында кәрі-жасына қарамай әйел мен еркек араласа отырады екен. Ақанның
жанына отырғызуға ыңғайланған бір ажарлы қыз ығысып кетеді; оған ілесе
келген Мәдина дейтін қыз да егде адаммен бірге отыруға ұялады. Сонда Мәлік,
Ғаббастар өздерінің немере қарындасы, Ыбырайдың қызы - жасөспірім
Балқадишаны отырғызады. өлең айтылып, ән аяқталып, жұрт тарқауға айналғанда
отырғандардың алды шығып, арты тұра бастайды. Балқадиша қалай тұрып кетуді
білмей, жеңгелері де жүр деуге бата алмай отырғанын түсінген Ақан
домбырамен бір ауыз өлең айтады:
Баласы Ыбекеңнің Балқадиша,
Есілді өрлей біткен тал, Қадиша,
Жеңгеңіз қайтайық деп асығып тұр,
Рұқсат бізден сізге, бар, Қадиша,- депті. Осы өлеңді осы күнде
көбейтіп, күйеуің сексен бесте шал Қадиша деп өзгертіпті. Ол қате, әркімнің
қосқан сөзі. Хамит ақсақал осылай дейді. Мен Майшекинге Тілеубаевты қарсы
қоюдан аулақпын. Ақан туралы ойлар, болжамдар, биографиялық материалдар
неғұрлым көп жиналса, соғұрлым пайда. Әйтсе де, Хамит қарияның
варианттарындағы әңгіменің жандылығын, шындыққа жақындығын, қызықтылығының
үстіне көңілге қонымдылығын мойындамасқа болмайды.
Тағы бір жиында Ақан Ғалиянұр деген ноғай молдасымен айтысып отыр.
Айқын Нұрқатов әдебиет тарихында жазған мақаласында: Ақан оның орақ
мұрнына тиісіп сөз бастайды. Ноғай молда: - мен орақ мұрын болсам пайғамбар
да орақ мұрын болған, - дейді. Сонда Ақан суырып салып бір шумақ өлең
айтқан.
Мұхаммед құдай досы, пайғамбары,
Пайғамбарды көрген жоқ жұрттың бәрі.
Пайғамбардың сипаты сендей ме екен,
Орақ мұрын, шегір көз, ақжал сары, - дейді. Айқын осы бір қызық
мысалды келтіргенде Ақанның дінге көзқарасын, пайғамбарды қағытқанын
дәлелдемек болған. Ақан фанатик діншіл болмаған ақын дегенді бәріміз де
қостаймыз. Ал алланы, пайғамбарды қағытатын дәрежеге жетті ме, жоқ па, оған
шегіміз бар, ол бөлек мәселе. Ал мынау өлеңдегі Ақанның өткірлігі, мұрнын
мақтан еткісі келген молданы мазаққа айналдыру Ақан өмірбаяны үшін аса
қызықты факт.
Ақанның отыздан елуге жеткенше өміріндегі кейбір кезеңдерді өлеңдеріне
қарап айтпасақ, өзім көрдім, әйтпесе өзгелер көріпті-міс дегенге
сүйенетін материалдар аз. Сондықтан ондай тұстар кейде бұлдырлыққа түсіп,
әркімнің фантазиясына айналып келген. Байлардың мінез-құлқын мазақтайтын,
өзімен айтысқан аңдасушыларды қағып-сілкіп кететін Ақан өткірліктері де
бөлек-бөлек әңгіме болуға тиісті, солардың бәрі жинала келе Ақан
биографиясының бойына тарихи нәр қосатын болады. Сондықтан Ақанды
білетіндерді көбірек табу, олардың жаңа мәліметтерін дұрыстап қорыту
әдебиетшілеріміздің көрнекті міндеті бола бермек.
- Ақанды елудегі жасынан кейін өзім көрдім, жақын білемін, - деген
Хамит қарияның материалдары бұған мықты дәлел. Біз қазірдің өзінде Хамит
ақсақалдың естелігі арқылы Ақанның түр-сипатын, киген киімін, кейбір мінез-
қылықтарын, оның қалай өлгенін анығырақ білетін болдық.
Біз бұл жерде Тілеубайұлының Ақанды неге жақсы көріп және неге жақсы
білген себептерін де анықтай кетуіміз керек. Біріншіден, Хамит ақсақал бала
шағынан әнге, өлеңге әуес, өнерлі жігіттерге көңілдестердің бірі болған.
Оның естелігінде аталған Қазыбек, Еркөкшелер осы Хамиттің өте жақын
ағалары, әкесі Тілеубай да Ақанның сыйластарының бірі болған. Екіншіден,
Хамиттің туған апасы Зада, Сердалының: Мәмбетәлі, Абдол, Жәмшит, Пәриддин
деп аталатын төрт баласының бірі Жәмшиттің әйелі. Ал Сердалы Ақанмен аталас
та қоныстас, оның әкесі Мырзалының туысы – Бегалы Ақанды қатты сыйлаған
туыстардың бірі. Қартая бастаған, қонысынан айрылған Ақанды осы Сердалы
балалары , әсіресе Кадет корпусында оқыған Мәмбетәлі аса биік бағалаған.
Жаз демей, қыс демей төрт туысқан Ақанды кезек мәпелеп, үйлеріне айлап
жатқызып күтеді екен. Сондықтан жездесі Жәмшиттің үйіне он күндеп жатып
қайтатын Хамит та сол ауылда Ақанмен көп кездескен, Ақан өлгенде қолынан
көмісі, топырақ та салған.
Кейбір Ақан туралы жазылған көркем шығармаларда Сердалы Ақанмен
бақас, кертартпа ақын образында көрінеді. Ал Хамит естелігінде одан көрі
өзгелеу, өзі де, балалары да серіге жақсылықтан, достықтан басқа ойламаған,
Ақан биографиясынан тәуір орын алуға тиісті зиялы жандар сияқты.
Сердалы,- дейді Хамит Тілеубайұлы естелігінде, - Ақанмен тұстас, әрі
қоныстас, заманында білікті, қисса, жырлар жазып, Шаһнамені де аударған
адам. Салсал мен Зарқұмды аударып, Қазан баспасына жібергенде, оларды
Мәулікей дейтін біреу пайдаланып кетсе керек. Содан кейін Сердалы Рүстем
Дастанды қолға алады. Бұл жырды бастарында ол былай дейді:
Жәрдем бер тіл-жағыма, бір құдайым,
Шаттық бер, екі дүние қылма уайым.
Жамиғат, құлақ салып тыңдасаңыз,
Хиқаят Рүстемнен сөз қылайын.
Бұрын жаздым Зарқұмдай асыл затты,
Олардың жұрт есітіп, дәмін татты.
Бұл өлеңім Қазанда кітап болып,
Шығыпты бір Мәулікей деген атпен.
Осы ақын Сердалының үлкен баласы Мәмбетәлі Петербургта оқыды... 1903
жылы Думада қазақ жұртының халі туралы сөз сөйлепті. Біздің ел Мәмбетәліні
аса жоғары бағалайды. Омбының генерал-губернаторы оның соңынан аңдушы
салған екен. Көкшетау дуанында бірнеше рет қолға түсіп қала жаздап, ел ішін
паналап құтылған еді, - деседі.
Ақанның соңғы өмірі Сердалы балалары – Мәмбетәлі, Жәмшитпен тығыз
байланысты болды. Ата қонысынан айрылған әйгілі әншіге Сердалы балалары үй
салып берді, қасына бір жігіт күтуші қойды.
Әрине, Сердалының және оның тұқымдары туралы бұл ең соңғы, әбден
анықталған, енді өзгермейтін пікір емес. Мүмкін қарсы айтушылар да табылар.
Ал, дәл қазір, Хамит ақсақалдың жоғарыда айтқан фактілері Ақан өмірі үшін
аса қызықты нәрсе. Сердалының қиссалар жазғаны өлеңінен де, балаларының
аттарынан да көрініп тұр. Балаларының Ақанмен достығы да сол Сердалының
өзінен шыққан достық, қимастықтың жалғасы сияқты.
Ақан мал жинап, мүлік жинап дүние-қоңыз болмаған, бірақ барынша әдемі,
таза киінген, бәйгеге қосып кілең оздырып отырмаса да, аттың тәуірін
мінген, өзінің жас шақтағы салтанатын төсек тартқанша бұзбаған адам.
Асыл әнді,, ақылды сөзді үзбей айтып отырған Ақанды көруге, ән-жырын
естіп, кеңесін тыңдауға әркімдер-ақ құмартқан. Ақан түстеніп, Ақан қонып
кеткен ауыл бақытты саналған; Ақан қатысқан той-думан да сәтті жиын,
қызықты жиын болып есептелген. Тазалық талғағыш, кір төсекке жатпай, кір
ыдыстан ас ішпейтін ақын мінезі Ақанды сүюшілердің тазалық сақтауына да
себепкер болған. Әрине, ірі тұлға, ерекше мінезді адамдар туралы әртүрлі
әңгіме, аңыздар да бола береді. Ақынмен аралас-құралас жүрген жерлерде Ақан
кәдімгі сыр-мінез талғампаз ақын. Ал алыстағы елдерге ол туралы айтылар
сөздер өсіп, өзгеріп барады: Далада жатады екен, перінің қыздарымен жүреді
екен, солармен сауық-сайран құрады екен деген лақаптар солай тараған. Оның
үстіне ел әулие санаған ақынына осындай ірі, табиғи қалыптан тыс мінез,
әрекеттер беруді қызық та көрген.
- Мен он жастағы кезімде Ақаннан қорқушы едім, үлкендердің пері туралы
әңгімелеріне сенуші едім, ал, бір көріп, әнін, өлеңін тыңдап алған соң
Ақанды қимайтын, ол оралып соққанша сағынып күтетін болдым, - дейді
Тілеубайұлы.
Түнімен оңашада ән шығарған Ақан ертемен Тілеубай сияқты сыйластарына
түсіп, ұйқысын қандырады, қонақ асы жейді, сол ауылдың үлкен-кішісін түгел
жинап қызыққа батырып кетеді. Сонда біз бала Хамиттің көзімен ұйқыдан
оянған соң өзен жағасына барған, жуынып, таранған, көк балаусаға киімдерін
қаққан Ақанды көреміз. Он күндеп жатқан, жалғасып жатқан бірнеше ауылдың
көңілін де, көзін де тойдырған Ақан аттанып барады: басында құндызы бір
қарыс кәмшат бөрік (үкі тақпаған), үстіне барқыт шалбар, барқыт бешпент,
сыртында шұға желбегей, баласы Ыбанды да осылай киіндірген. Әкелі-балалы
екі қара атпен жөнеле бергенде, екі торы құлынша соңдарынан бос еріп
барады. Тағы бір жерде Ақанның жүзін де көреміз. Ол: - Ортадан жоғары бойы
бар, қызыл шырайлыдан қараторыға бейім, кең маңдайлы, қыр тұрынды, шоқша
қара сақалы бар, ширатылған қара мұрты да сондай сұлу. Көзі кішіректеу,
өткір, жылан көз. Кірпігін өзгелерден тезірек қағатын, денесінде қырып алар
арам ет жоқ, саусақтары ұзын, жауырынды, алды-артынан қарағанда бірдей сұлу
көрінген кісі. Тамақты көп ішпейтін болғандықтан ол сұңқар тамақ атаныпты.
Домбыраны қатты бұрап, шертіп тартады екен...
Ақан өміріндегі бір ірі оқиға – ақынның патша мұрагері келгендегі
жиынға қатысуы. Патша баласына әнге де, сөзге де білгір қазағын көрсеткісі
келген шонжарлар Ақанды ұмыта алмай, Шоқанның әкесі Шыңғыс төре өзі ертіп
барған. Біздің әзіргі білеріміз сол жиында Ақан жақсы әні мен өлеңіне
сыйлыққа алтын медаль алып, оны ашық қыздарының біріне беріп жібергені, сол
жиында мұрагермен, ірі шенеуніктермен бірге суретке түскені. Бірақ Ақанның
өз әнімен не айтқаны белгісіз. Кейбіреулер Ақан патша баласын мақтапты
деседі, ал ақынның өз тұстастарынан шыққан күндестердің ішінен: - сенің
ондай жиында болғаның өтірік деушілер де табылған. Ондайларға Ақан өлтіре
өлеңмен жауап береді:
Омбыда патша келіп, болды жиын,
Қалдырмай бәрін тегіс: болыс, биін,
Министр, губернатор, советниктер
Бас қосып мәжіліс құрған ұлы дүйім.
Николай император хазіретіне
Сөйледім бұл қазақтың жайы-күйін,
Ұнатып ол шаһзада біздің сөзді
Хош көріп алтын медаль қылған сыйын,- дейді. Ақан айтқан өлеңді
тілмаштардың қалай орыс тіліне аударғанын құдай білсін. Бірақ Ақанның
жарамсақтанбай ел күйін, жер жайын айтқаны шын. Оның замана туралы жазған
өлеңдерінде патшаға жетсек (ол білмейді деп ойлаған) шындықты айтар едік,
жергілікті басшылардың зорлық-зомбылықтарын шағар едік, сонда әділдікке
қолымыз жетер еді дейтін ойлары бар. Осы жиында да Ақан сол шағымын айтқан
болу керек. Сөйткен Ақан 1913 жылы жездесінің қолында қайтыс болған. Біздің
бұрынғы мәліметімізде Ақанның қалай ауырып өлгені, оны елдің қалай көмгені
мәлім емес-ті. Сондықтан қысқа ғана өлгені аталатын да қоятын. Ал, ұлтшыл
әдебиетшілер Ақанның өлімін де буалдыр, қара тұманға айналдыратын: қалың
елден дос таппаған, сөзін ұқтыра алмаған жұмбақ біреу өтті де кетті,
тілексіз, мұратсыз, надан ел оған түсінбей, соқыр қалпында қалды деп
аяқтайтын. Қазір біз олай емес, Ақанды көзімен көріп, қолынан көміскен,
өлер алдындағы сөздеріне дейін естіген, ол кездегі жиырмалар шамасындағы
балдырған жас, кәзіргі сексеннен асқан әзіз қариямыз Хамитша бітіреміз. Ол
кісі естелігінде былай деп жазады:
1913 жылы апам мен жездеме бардым. Ел жайлаудан келіп, қора маңындағы
күзекке отырған кезі еді. Мәмбетәлі мен оның інілері Ақан сырқат, халы
жайсыз, - десіп жүрді. Жәмшит жездемнің қасына еріп, төсек тартып жатқан
Ақанның халын білуге мен бардым. Нашар, әлсіз жатыр екен, сырқаты меңдеп
кеткен. Бірақ та жүзі маған мейлінше нұрлы көрінді. Сақал, шашында бір тал
ақ жоқ, кірпіктері ұзын, өткір көзімен шаңыраққа тесіле қадалып, шалқасынан
қозғалмастан сөйлеп жатты. Сөздері ширақ, ара-арасында екі жол өлеңді
ұйқастырып та қояды. Біз барғанда қасына ертіп жүрген жігіті Оспан келді.
Оспанды кірген бетте айтқызбай-ақ таныды. Сондағы айтқан бір ауыз өлеңі
есімде қапты:
- Бұл келген Оспан ғой,
Құдай бұрын қосқан ғой.
Ақан нашар жатыр деп,
Бері қарай жосқан ғой.
- Қайран, Ақан ағам-ай, - деп, Оспан көзіне жас алып еді, оған Ақан:
Жылама, неге жылайсың. Кімдер өтпеді бұл пәни жалғаннан.. Лұқман Хәкім де
өткен... Абай да өткен...- деп бірқатар адамдардың аттарын атады.- Мен де
өтемін... Ақан да өтеді, - деді.
Екі күннен кейін Ақан қайтыс болды деген суық хабар дүңк ете қалды.
Атығай, Қарауылдың ат жетер жеріне жаназа айтты. Ақанды арулап қоюдың
жауапкерлігін Мәмбетәлі өзі алды. өлімді жерде молда семіредінің кебіне
жібермеді. Ақанның сүйегіне елдің әнші, ақындарын түсірді. Жаназа шығарумен
қатар Ералы үйінде елдің, әнші, ақындар, қыз-келіншектердің жоқтау зары,
қоштасу зары айтылды. Мұның ішінде атақты Ыбырай ақын да бар еді. Есімде
қалмапты, сонда Ыбырай Уа, дүние өтеріңді... деп мұңды қоңыр сарынмен
ұзақ толғады. Ыбырай толғауынан кейін Атығай Қожамбет ақын да зар-шерін
тарқатқандай жоқтау жырын жырлады. Қара құрым қалың топ. Ақанның сүйегін
Мәмбетәлі бастаған елдің игі жақсылары көтеріп үйден алып шықты. Зиярат
басында Мәмбетәлі сөз сөйледі. Жай сөйлемеді, көзінің жасы омырауына
тамшылай жылап сөйледі. Мың кісілік Ақан ағам-ай, бір кісінің өліміне
кеттің-ау деп көп жылады. Жалғыз Мәмбетәлі емес, сақалдарынан жас
сорғалаған қалың топ бөгеліп барып қабірге салды.
Ол кезде біздің жақ зияратты ағаштан жасайтын. Көп ұзамай Сердалы
балалары поселкеден шебер жалдап, әсем айшықтап, көк сырмен боятып зиярат
тұрғызды (сол зиярат 1932 жылы бір күшті өрт шығып, сонда күйіп кетті).
Келесі жылдың қысында, яғни 1914 жылдың февраль айында 49 жасында жаңағы
Мәмбетәлі де қайтыс болды.
Ақанның баласы Ыбанның 1932 жылы өлгені жоғарыда айтылды. Інісі
Мұқамбет те көп жасап, кейін өлген. Мұқамбет те өте көркем, қызыл шырайлы,
қыр мұрын, әншілігі мен ақындығы Ақандай болмағанымен әйдік адам еді, -
дейді Хамит дәптерінде. – қазір Ақаннан да, оның туыстарынан да ұрпақ жоқ.
Тілеубайұлы Хамиттің өз естелігінде айтуынша Ыбан әкесінің кітаптары
мен қолжазбаларын 1919-20 жылдарға дейін сақтаған, Бегалы мешітінің
іргесіне көмген, бірақ кейінірек ашып қарағанда егеу құйрық тышқанның
тісінен үгінділерін ғана тапқан. Сол құрыған Ақан архивының ішінде ақынның
мыңнан астам өлеңі, әлденеше дастандары да кеткен сияқты. Жойылған
поэмалардың бірі – Атығай Шоғырмақ пен Зілғараның Ақбұзауы болыстыққа
таласып елдің ығырын кетіргеніне арналса, екіншісі – екі бай жесір дауымен
пәлен жыл айқасқанда Мүсіреп дегеннің қызы жесір орнына беріліп, жылай-
жылай еріксіз кеткеніне арналған көрінеді.
Хамит ақсақалдың өмірі алуан түрлі оқиғаға бай, әрбір әні мен ашықтық
өлеңінің шығу тарихы бір кітап болғандай қызық хикая сияқты. Соның бәрі кем-
кемдеп жиналып, толыға беруге тиісті. Ол үшін Ақан туралы тың мәлімет бере
алатындардың түгелдей қатысы керек: Ақан туралы материалдар, әңгімелер,
суреттер, Ақан шығармалары деп айтылатын өлең, поэмалар, ән, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
толықтырумен келеді. Ақынның өмірінен көрі шығармаларының (ақындық және
композиторлық) ғылыми зерттелуі қырық жылдың бойында недәуір кең қамтылып,
терең тексеріле бастады, әдебиет тарихына қосылған тың олжаға айналды.
Бұрынырақта басылған ұлтшыл-байшыл әдебиетшілердің еңбектеріндегі Ақан
шығармаларына және оның өміріне байланысты теріс болжаулар мен
бұрмалаулардан советтік әдебиетшілер Ақанды тазартты; асыл Ақанды феодалдар
ақыны деп жариялаған, әсіре солақайлар пікірі де қазір ғылым санағына
қосылмайды. Бұл жағынан біздің әдебиетші ғалымдарымыз Есмағамбет Ысмаилов
(Әдебиет және искусство журналының 1941 жылғы 2-санында Ақан сері
атты көлемді мақала бастырған), Ахмет Жұбанов (композиторлар туралы 1942
жылы шығарған кітабында), Қажым Жұмалиев (Қазақ әдебиеті) оқу құралы ІІ
бөлім, 1940 жылы шыққан), Айқын Нұрқатов (Қазақ әдебиетінің тарихы ІІ
том, 1961 жылы шыққан), тағы басқа әдебиетшілер көп еңбек сіңірді.
Бірақ Ақанның өмірі жайындағы білігіміз 20 жылдардағы алғашқы қысқа
мәліметтерден байыған жоқ, барлық зерттеушілердің өмірбаянында айтарлығы
белгілі бір схемадан шықпайтын, жұқа сүрлеу ғана болып келді. Осы бәрімізге
мәлім қысқа схема бойынша: біз Ақанның 1843 жылы туып, 1913 жылы өлгенін,
алғашқы оқыған Көнтеу деген мұғалімімен он үш жасында ұрсысып оқымай
кеткенін, серілік жолына түскенін айтамыз, ашық болған қыздарының аттарын
атаймыз. Құлагердей жүйрігі, Қара торғай, Көкжендеттей құстары, құмай
тазысы болғанын айтамыз. Осының бәрін әркім өзінше әсемдеп, жан бітіріп
әңгімелеуге тырысатын, бірақ сол Ақанның өзін көрген, әйтпесе Ақанмен бірге
болғандармен сөйлесуден жазылған, кепілдікке жарайтын материалдар жоқ.
Сондықтан кейбір жолдастар Ақан сопылыққа ұрынған дейтін, жалған, тарихи
фактілерге сүйенбеген, логикасыз пікірлерді де растап келді. Мінеки Ақан
өмірі туралы бүгінге дейін білетіндеріміз осы шамада ғана.
Ақан өмірінің осы кезге дейін дерексіз сипатталуына, аз ғана
фактілердің айналасында ғана сөз болуына әдебиетшілеріміз айыпты емес.
Соңында архивы, күнделіктері, жазысқан хаттары замандастарының естеліктері
қалмаған ақын жайы мұндай қиындықтарға ұшырамауы мүмкін емес.
Осындай тұста Ақанды көзімен көрген, Ақан замандастарының
бірсыпырасымен сырлас болған (әсіресе Ақанның 50 жасынан өлгеніне дейінгі
өмірін өте жақсы білетін) Хамит Тілеубайұлы сияқты әрі білгір, әрі сауатты
қарияның табылуы өте қуаныш. Хамит қарияның Ақан туралы жазған бірінші
естелігін (Жұлдыздың 1962 жылғы 7 санында жарияланған) Ақанның осы
жинағына қоса бастық. Осы шағын естеліктің өзінде Ақан тірілгендей, өз
тұстары, өз ортасымен қайта бір көрінгендей сезіледі: бірде сөйлеген сөзін,
салған әнін естісек, бірде түр-сипатын, киген киімдеріне дейін көріп
қаламыз. Ақан қуанса қуанған, ардагер жүйрігіне шадыман көзбен сүйсіне
қараған халыққа да араласқандай боламыз, түп-түгел қонымды, түп-түгел
сенімді.
Бізге 81 жасында келіп табысқан, Ақан туралы толып жатқан тың хабарлар
әкелген Хамит ақсақалымыз маған тапсырған қара дәптерінде Ақанның өмірі
туралы бірсыпыра қызықты әңгімелер айтқан. Мен әрі ақын, әрі композитор
Ақан серінің өмірі жөнінде бұрынғы схемаларды қайталай отырып, көптеген
жерде Хамит Тілеубайұлының куәліктеріне, оның өз қолымен жазған қара
дәптеріне сүйенемін. Сонымен Ақан серінің өмір тарихы төрт аяғынан тік
басады, барлық жетіспесі жетіледі, әбден толығады деуден аулақпыз. Бірақ
Хамит ақсақалдың Ақанды бұрынғыдан молырақ тануымызға көмектесетінін
кемітуге де болмайды.
І
Ақанның туған жері осы күнгі Көкшетау облысы, Айыртау ауданындағы
Қоскөл деген жер. Бұл әсем Айыртау мен Бурабай тізбегіндегі аса бір көркем
қоныстардың бірі. Қарағай мен ақ қайың шоғыр-шоғыр, ойдым-ойдым жарыса
біткен, көлдері көлдеріне, таулары тауларына тізгін тастаған жасыл өлкеде
1843 жылы Ақан туыпты, орманы әнші, желі күйші дала жарық дүниенің жаңа
қожасындай айқайлай туған нәрестені қуанышпен қарсы алыпты. Көлімен
тербетіп, жерімен желпіпті, кеудесіне күй құйыпты, аузына жыр салыпты. Сол
Ақанның руы Арғын ішіндегі Қарауыл, бесінші атасы Құдайқұл деген кісі де
ақын, әнші болған кісі көрінеді. Құдайқұл қасына он жігіт ертіп ел қыдырып
жүріп Қанжығалы жұртына барыпты, - дейді Хамит қария. – Онда бір бай қызын
ұзатайын деп жатыр екен, сол тойда Құдайқұл ау-жар айтады, көп қыздың
ішінде Кенжебике деген қызға көзі түсіп ұнатады да, өлеңмен көңілін
білдіреді. Жарамды жігітті Кенжебикесінің ұнатқанын білген соң қыз атасы да
қуана ырзалық береді. Кенжебикеден Сапақ, Бекназар, Жаназар деген кісілер
туған. Ақанның әкесі Қорамса осы Кенжебикенің кіші ұлы Жаназардың баласы.
Қорамса да ерте піскен, үйлене сала әкесінен енші алған, өз алдына ауыл
болған, Боқан өзегі деген жерге (қазіргі Комаровка деген поселкенің орны)
қоныстанған кісі. Қорамса епті жігіт болып, жастайынан саудаға араласқан,
тез байи бастағандардың бірі болыпты. Кең ащы мен екі арада Көлденең-
Қаратал деген жерде сентябрь айында Ақан туыпты. Сол жер әлі Ақан туған
деп аталады - дейді Хамит ақсақал.
Молданың қойған аты Ақжігіт екен, кейін жұрт еркелетіп Ақан деп
кетіпті. Ақан туыстарының үлкені Айша, інілері: Мұқамбет, Рамазан,
Айберген. 13 жасына дейін әке қарамағынан шықпаған, Көнтеу деген молда
әмірін екі етпеген Ақан өз аулында ескіше сабақ оқиды. Бірақ одан әрі хат
танып болған, енді дүниені өз көзімен көріп, өз бетімен бағалай бастаған
Ақан молда шеңберіне сыймайды. Әкесінің рұқсат бермегеніне қарамастан
Қызылжардан келген бір сәудегермен қашып кетеді. Онда барған соң Уәли ахун
кісінің медіресесінде екі-үш жыл оқып білімін арттырады. Мінеки Ақан
білімінің мөлшері осы тәрізді. Бұдан кейін, 16-17 жастарынан бастап ақын
қолы домбыраға табысады да, аузынан ән-жыр төгіледі, шәкірт жігіттен сері
жігітке айналады.
Қорамсаның баласына әуелгі атастырғаны Қарауыл Бадырақ баласы Бекбас
деген кісінің сегіз ұлының ішіндегі ерке қызы Бәтима екен, бірақ әні-міні
аламыз деп жүргенде ол қыз қайтыс болады. Содан кейін, бір жылдан соң, ел
жайлаудан қайтарда Баян көлінің басындағы бір қызойнақта Ақан Сумат қожа
деген белгілі кісінің қызымен (оның да аты Бәтима) танысып, жарасады. Осы
екінші Бәтимамен Ақан он жылдай өмір сүреді, екі қыз бір ұлдың атасы
болады. Ақанның үлкен қызы өлген, кіші қызын белгілі Зілғараның Дәуітбай
деген баласының баласы Қамитқа ұзатқан. Ал мылқау боп туған Ибраһим дейтін
ұлы (кейін Ыбан атанып кеткен) ұзақ жасаған, 3-4 баланың әкесі болған. Ыбан
кейін, 1932 жылы өзінің туған жері Кең-Ащыда өлген. Сауық-серуенге бірыңғай
берілген, сері атанған отты жігіттің төңірегіне кілең дарынды жастар:
ақындыққа, әншілікке, палуандыққа ыңғайлы қыз-бозбала көбірек үйіріледі;
дархан мінез, еркінің қалағанын істейтін, өз құрбыларын думанға, тойға, ән-
күйге бастап кететін Ақанды әсіре кертартпа кәрілер, шариғатшыл дүмше
молдалар сүймейді. Солардың ішінде көбірек наразылардың бірі – Ақанның өз
әкесі Қорамса. Бірақ ондай қарсылықтар құйындай үйірілген Ақан тобына төтеп
бере алмайды, әке дәулетінің шайқалғанымен есептеспеген сері жігіт алған
бетінен таймайды. Хамит ақсақалдың айтуынша Құлагерді Ақан қарауылдың көбей
деп аталатын елінің ішіндегі Шөкетай деген кісіден бір ат, бір сиыр, 25 сом
алтын ақшаға сатып алған. Құлагер тұлпар атанған кезде Ақан тобы да молая,
ірілене түседі. Алыс – Кіші жүздегі үлкен бір асқа Құлагерді қоса барғанда,
ұзақ сапарға қадірлі Ақанда шағын топпен жібермей, қасына белгілі мықты
жігіттер де қосылады. Солардың бірі Зілғараның батыр атанған Әлібегі
көрінеді. Үлкен бәйгенің алдымен келген Құлагер қарақшыға екі ұдай отырған
қалың жұрттың ортасынан өтпей үркіп, сырт айналып кетіпті. Құлагерге
Үркеккер деген атақ сол жолы беріліпті. Алыстан келген аз ғана топ
Арғынға бәйге бергісі келмеген жергілікті жуандар шатақ шығарыпты,
қарақшыны айналып өткен үркекке бәйге бермейміз депті. Бірақ тегеурінді
Әлібек батыр бой бермей, бәйгесін алыпты. сонымен аттары озған, бәйгелерін
алған Ақан тобы елге көңілді қайтады. Жолай шадыман Ақан серіктерін әнге
бөлейді, асыл сөздің қызығына батырады. Озған Құлагерді өлеңге қосады.
Ақанның ақындығы мен әншілігіне ырза болған Әлібек оны сол тобымен аулына
әкеледі, өз үйінде бір жұма жатқызып сыйлайды, ақырында Ақанның астына
жарамды ат мінгізіп, қолына Қара торғай дейтін қыран бүркітін қондырып
ұзатып салады. Сайрат дейтін төреден бір қыста тоғыз қасқыр алған Базарала
дейтін құмай тазыны қымбатқа сатып алады. Осындай даңқты жүйрік пен қыран
ұшырып, құмай жүгіртіп қайтқан Ақан сүйіп алған жары Бәтиманың қатты
науқастанып жатқан үстінен шығады, ұзамай Бәтима қайтыс болады.
Содан кейін жыл өткен соң ауылдасы дәулетті Боқтабай деген кісінің
Ақтоқты атты қызына Ақанның көңілі ауады. Үстін-үстін барып жатқан ғашықтық
өлеңдер әсем қыздың да жүрегіне толқу салады. Ақ көйлек, Сұлу қызға,
Ақиық пен ақ түлкі дейтін әндердің өзіне арналғанын түсінген Ақтоқты Ақан
серісіне еріксіз егіледі. Жүрекке жүрек, білекке білек ұсынады. Бірақ
қосыла қою оңайға соқпайды. Өйткені Ақтоқтыны айттырып қойған Шамұқан берік
жердің аты-шулы бай Сүтемгеннің баласы. Сол зор күштен сескенген ойлы қыз
Ақанға ақылды кеңес айтады: Әкем жуас, әлсіз адам еді, мені қазір әкетсең
барлық жаман ат, барлық ауырлық әкеме түседі ғой. Мені аясаң, ауылдан
кетіп, ұзатылып бара жатқанымда алып қаш, туыстарым сөзден аман қалсын, -
дейді. Сонда Ақан: Мен алсам қыз күніңде аламын, күйеуіңнің келгенін
күтпеймін, - дегенді айтады. Ақан мен Ақтоқтының жарастығын білген жұрт
гуілі ілезде тарап кетеді. Бір жағынан қыздың әке-шешесі жылап еңіресе,
екінші жағынан хабарланып қалған қайын жұрт сақтығы күшейеді.
Қаруланған, жасақтанған жігіттердің күзеті қалыңдайды, ауыл төңірегі
күндіз, түні торуға алынады. ақырында ұзатылар күні жақындаған қыз Еркімбай
деген жездесінің аулына (туған апасының күйеуі) аттандырылады. Ақтоқтының
әпкесіне: Сіңлің сыйлайтын еді. Тіліңді алдыр, Ақанды ұмытатын ет деген
сәлем айтады. Жегжатпен танысуға шыққан қыздың сапары алып қашатын Ақанға
ең қолайлы жол көрінеді де, алып қашуға бел буады. Ақан өзінің інісі мен
Шәкей деген жігітті қосып аттандырады: Сендер де қыз апасының аулына
барыңдар да, қайтарда солармен бірге қайтыңдар. Біз пәлен жерде 25 кісі
болып тосамыз. Егер қыздар тобын қорғаушылар көбейіп кетіп алдырмастай
болса үнсіз өтіңдер, ал біздің шамамыз жетердей болса, қосылып ән салыңдар
да, сол беттеріңмен өте беріңдер деп, уәде байласады, өздері тосады. Бір
күн жатып, келер күні кешке екі жігіттің өлеңі естіледі. Қалың ағаштың
ішінде бассалған қарулы топ Ақтоқтыны пәуескеден суырып алып кете барады.
Бірақ апасы мен жездесінің ақылын ұйып тыңдаған қыз айнып қалыпты. Бізді
құдай қосылуға жазбаған болар, ата, анамның ақ батасын аттағым келмейді. Аз
ғана күн күліп-ойнағанымыз жетер, енді, Ақан аға, мені босат! деп отырып
алады. Ақан еріксіз көнеді. Бірнеше күннен кейін Ақтоқты ұзатылады. Ақтоқты
содан кейін барған жерінде 3-4 баланың анасы атанып, 70-75 жасқа дейін өмір
сүреді. Ақан Ақтоқтының алам деп жүргенде 31-32 жаста болса керек дейді
Хамит ақсақал, демек бұл 1877 жылдары.
Ақанның Ұрқия деген сұлу қызға үйленгенін осы кезге дейін барлық
Ақанды зерттеушілер түгел растаған. Бұл туралы қысқа ғана Есмағамбет
Ысмаилов жазған үлгіде айтылады. Ақанның көзіне Қарауылдың екінші бір
асқан сұлу ақмаралы Тінәлінің Ұрқиясы түседі. Соған ғашық болып, қызды бір
түнде алып қашады. Қыз үш айдан кейін қызылша шығып өледі. Ақан қайта
Ақтоқтыға айналып келеді. Ақтоқты Ақаннан бойын аулақ салады, махаббатың
тұрақсыз дегенді айтып, Ақанға қайтып жылы жүзбен қарамай, суық түс
көрсетеді - дейді Есмағамбет Ысмаилов (жоғарыда аталған мақаласында). Осы
пікірді басқалар да қайталайды. Ақанның Ұрқияға қалай үйленгені туралы
Хамит ақсақал да әңгімелейді. Ол кісінің білігі бұл турада болмысқа көбірек
ұсайтын, ойға да қонымды сияқты. әйтеуір алып қашыпты деген сөздер
көбінесе романтикаға айналдыру, Ақанды жалғыз көрсету түрінде баяндалса,
Хамит ақсақал оған реалистік сипат береді, асырмай-төкпей халыққа, қауымға
байланыстыра айтады. Қария былай дейді: - Қарауыл ішінде Қожым деген ел
болған. Нұрбай деген кісіден алты-жеті бала өсіп, өнген. Сол Нұрбайдың
баласы Тінәлінің Ұрқия атты жақсы қызын Ноғай Қарауыл-Балташы деген кісіге
құда түсіп қойған екен. Ақтоқтыдан тірідей айрылған Ақан балдырған Ұрқияға
үйріле түседі де, өлеңмен хат жазады, екеуі жақсы табысып қосылуға
уәделеседі. Бірақ ұзамай қыз атастырған жеріне ұзатылуға айналады да, Ақан
топ жолдасымен барып Ұрқияны алып қашады. Күллі Қожым болып жиылып
сөйлеседі, бітімге келейік деп алдайды, сөйтіп іштерінде Қожымның батыры
атанған Тулақ бар, жабылып Ұрқияны тартып әкетеді. Сонда жол үстінде бір
жақтан Ұрқия зарласа, екінші жақтан Құлагермен топ кісіні айнала шапқан
Ақан аңырайды. Сонда өзі істеп алған мылтығымен Тулақ Ақанды атпаққа
ыңғайланғанда, Ақанды оққа қалай қиясың! деген ер-азамат аттырмай ұстап
қалады. Күндерден күн өтеді, бірақ Ұрқия алған бетінен танбайды. Ата-
анасына, ел-жұртына: Мені Ақаннан айырмаңдар деп жалынады. Ақаннан
айырсаңдар асылып өлемін деген соң, үлкендер келісіп, қыздың тілегін
орындайды. Ұрқияны сүйген жеріне қолдарынан ұзату үшін Ақанды шақыртады.
Ақан содан кейін ақсақал адам ғой деп баяғы өзін атпақ болған Тулаққа
Құлагердің бәйгесінен түскен екі тай-тұяқ жамбыны сыйға тартады. Тінәлі
қажы Ұрқияны той жасап өз қолынан Ақанға ұзатады. Бірақ аңсап табысқан,
ерлікпен қосылған екі жардың, тең ғашықтардың біріккен өмірлері ұзаққа
созылмайды. Үш айдан кейін Ұрқия науқастанып өледі. Сүйген жары, тапқан
ләззаті көрген түстей өткен Ақан тағы да жалғыз қалады.
Жығылған үстіне жұдырық дегендей серінің басына үйірілген қайғы бұлты
қалыңдай береді. Күзде Ұрқиясы өлген Ақанның, сол жылғы қыста Әлібектен
алған қыраны Қара Торғай бір түнде тұғырында өліп шығады. Артынан он күнге
жетпей қасқырға салған күшаланы жеп Базарала деп аталатын қырғи құмайы
өледі, ал көктем шыға Құлагерге шауып жүрген кенже інісі Айберген 14
жасында қайтыс болады. Сүйтіп келер жазға Ақан құшағында жары жоқ, ұшыруға
құсы жоқ, жүгіртуге иті жоқ күйге жетеді, ендігі сүйенері де, сүйсінері де
жалғыз Құлагер болып қалады.
Сол жылы Сағынайға август айында ас беріледі деген хабар таралады.
Керейдің басты адамдары қол қойып, шалғай ағайынға асқа шақыру қағаз
жібереді. Шабатын аттарын, күрескер палуандарын ала келсін делінеді.
Осындай қағаздың бірі Ақанның құдасы, Шөбектің Бегалысына да жетеді.
- Ақан асқа барар ма екен, Құлагерін қосар ма екен? – деген жұртқа,
Бегалы: - Ақанның басындағы қайғы аз емес. Ақанның өзінен артық бола ма
деген інісі Айберген қыршын кетті. Ендігі алданышы жалғыз Құлагері емес пе,
оны бәйгеге қос деп қолқаламайық, өзі апарам, қосам демесе, күштемеген
дұрыс, күз жақындайды, ас дүмпуі ұлғая, күшейе түседі. Ақанның да елеңі
артыла береді. Осындай тұстағы мәжілісте қатар құрбылары ас туралы Ақанның
ойын білгілері келеді. Сонда Ақан: Құлагерді асқа апару оңай боп отырған
жоқ, апармай қалу одан да қиын көрінеді. Асқа барарда қарағым Айберген күн
бұрын қуанып, Құлагерді сипап, жанынан шықпаушы еді. Соны ойласа басым
айналып кетеді деп жылайды. (Хамит ақсақалдың дәптерінен). Осыдан әрі
Ақанның Құлагерді алып асқа барған сапарын Хамит Тілеубаев ақсақал былай
әңгімелейді:
- Күндер өтіп, асқа аттанар мезгіл жеткенде, Құлагерін бәйгеге
әзірлеген Ақан 25 кісімен, атқа мінгізер Мөкен деген баланы алып жолға
шығады. Жолай Бегалынікіне түсіп Құлагерді белдеуге байлатады. Мына топқа
Ақанның туған жездесі (Айшаның күйеуі) Ералы келіп қосылады. Сонда
аттанғалы жатқандарға Бегалы өз кеңесін айтады: - Асқа аттанғалы отырсыңдар
ғой, жолдарың болсын. Менің сендерге айтатыным – сақ болыңдар. Құлагердің
атын атамай, басқа аттың қатарында апарыңдар. Құлагер келді дегенді естісе
өш адамдар зиян жасай ма деп қорқамын. Осыдан бұрын бес аста алдымен келген
жүйрікке алтыншы ретте қастандық жасалуы әбден ықтимал. Құлагерді бұл жолы
келген жоқ деп жасырыңдар, - деп Бегалы кеңесін бітіреді. Бір жұма жол
жүрген соң Ақан да тобымен асқа жетеді, өздеріне бөлінген үйге түседі. –
Көкшетаулықтар келіпті, Құлагерлерін тастап кетіпті дескен лақап ілезде
тарап кетеді. Төрт күннен кейін қосылатын аттарды көрмеге, есепке қосуға
шығарады, ат сейстерден өткізіледі. Сонда қатар тұрған аттардың біріне
аялдамай, көзімен шолып келе жатқан Күреңбай деген сыншы кежімдеулі бұрған
Құлагерге кідіреді. Алды-артына шығып көріп болған соң, Күреңбай: - Құлагер
келмепті дегендері қайда. Бұрын көрмесем де айтайын, мынау Құлагердің дәл
өзі ғой, - депті. Жоқ, бұл Құлагер емес деп, Көкшетаулықтар шу ете
қалады. Бірақ оған сыншы сенбейді: - Осы ат Құлагер болмаса да, бәйгеден
бірінші боп келеді, - деп өтіп кетеді.
Осының аяғы бұрынғы өзіміз білетіндей: бәйгеден аттар оралады, алдымен
келе жатқан Құлагерді Батыраш, Қотыраштардың (осыдан бұрын аттары қалып,
Ақаннан сөз естіген жуандар) тосқауылға қойған адамы (Хамит ақсақалдың
айтуынша Бөрібай осы Құлагерді өлтірушінің аты) Құлагерді мерт етеді.
Алдыңғы ат баран болмай, қылаң болды,
Жығылмаса Құлагер қайда деймін?! -
деп шошынған Ақан, жайрап қалған жүйрігінің үстінен шығады, еріп
барған серіктерінің иығы түсіп, көздерінен жас төгіледі.
Осылай күңіреніп отырған Ақанға Қанжығалы Саққұлақ деген адам бір саба
қымыз, бір қойдың етін апартып көңіл айтыпты: - Бұл атың жаласына біз де
ортақпыз, өлер жануар өлді ғой, енді елден мүше тістеген аттардың бірін
мініп қайт. Атыңа қастық қылғанның сазасын құдай берсін, аттың киесі ұрсын,
- дейді. Сонда Ақан оған:
- Сөзіңізге рахмет. Менің атым жай өлген жоқ, қастандықпен өлді. Бұл
бір маған емес, бүкіл Атығай-Қарауылға тиген соққы. Құлагерімнің құны бір
атпен емес, осы елдің бар жылқысын алсам да толмайды. Мен енді құнға
таласпаймын. Сөзге таласамын. Ердің құны белгілі, әйелдің құны белгілі.
Қашса құтылатын, қуса жететін аттың құнын осы кезге дейін ешкім кеспеген
көрінеді. Ондай аттың құны терісін толтыра алтын төлегенде қайтар,- деп сол
үшін айтқан көрінеді ғой. – бірақ маған алтын керек емес. Қастандық
қылғандардың алтыны да, өздері де Құлагерімнің тұяғынан садаға кетсін,-
дейді. Сөйтіп, Ақан жанындай көрген жүйрігіне жүрегінен жарып шыққан ән мен
жырын арнайды. Ұзақ жолдың бойын күн қатып, түн қатып қуалай, қайғы арқалай
қайтқан топтың алдында Құлагердің басын құшақтаған шерлі сері:
Ор болып қалушы еді шапқан жерің,
Сүйсініп тұрушы еді қосқан ерің.
Атығай, Қарауылға олжа салған
Бота тірсек, қыл сағақ бұраң белім, -
деп жылай әндетіп отырады.
Жарты жолға жеткен соң Ақан:- Мен елге бармаймын, сіздер жүре
беріңіздер,- деп, жолдастарының көбімен қош айтысады да, қасында қалған 3-4
серігі мен достары: Баржақсы, Шәйгөздер аулына түседі. Ардагерінің қайғы-
қасіретін қосыла көтергісі келген ел Ақанды күздей қыстай жібермей қонақ
етеді, той-думандарды көбейтіп ақынның көңілін көтеріп, бойын сергітеді.
Сөйтіп қыстай дос елдің меймандостығын көрген сері көктемде Атбасар
жәрмеңкесіне келеді. Сол кезде атақты ақын Мәшһүр Жүсіп те сол жәрмеңкеде
екен, ол Ақанға барып көңіл айтады, сыйластық сезімін білдіреді.
- Әйел алдың ба? – депті Жүсіп ұзақ кеңестің үстінде.
- Алғам жоқ, алмаймын да, - деп Ақан жауап қайырыпты. Сонда Мәшһүр
Жүсіп:
- Ердің басына түскен қайғыны не алады дегенде Кіші жүз Мөңке би:
Ердің қайғысын тұлпардың тұяғы, сұңқардың қияғы, сұлу әйелдің құшағы
алады деген екен. Сол айтқандай қасірет баспас үшін әніңді кемітпе,
үйленбесең де сұлу қызға ашықтығыңды кемітпе, соларға арнаған өлеңің
тоқтамасыншы, - деп кеңес беріпті. Хамит ақсақалдың анықтауынша Құлагер
1876 жылы өлтірілген. Осы санаққа тоқтасақ Ақанның Мәшһүр Жүсіппен бұл
кездесуі 1877 жыл болып шығады.
Кейбір зерттеушілердің Ақан жалғыздыққа түсті, қиялға берілді,
елден бөлінді деп меңзейтін болжалдары осы тұс. әрине Ақан басына түскен
салмақ жеңіл болмаған. Қат-қабат қазаларға ұрынған сезімтал жанның соның
бәрін елемеуі мүмкін емес-ті. Ондай кезде ақахауы кемімесе Ақан ақын емес,
әлдекім болып саналар еді. Оның үстіне жасы да ұлғая түскен адамның
мінезіне недәуір өзгеріс енеді: жастық қарқындылық- есейген ұстамдылыққа
ауысады, жалындай жалт ете қалу, алғашқы сезгенін іркілмей айтып қалу
орнына үңілу, ойлану, сөйтіп барып ақылмен түйгенін айту келеді. Енді оның
ескірмейтін, кемімейтін сезімталдығына, сұлулыққа құмарлығына, ғашықтық
шабытына - ел қамын, заман халін ойлау, солар туралы сөйлеу қосылады. Енді
ақынға жиын, думан үстіне оңашалық та керек. Көңілге қонар, ақыл-кеңес бере
сөздерді көбірек толғанып, көбірек ойланып айтуға тура келеді. Жас шағынан-
ақ көпті көрген, көптеген оқиғаларды басынан кешірген Ақан сол түйсіктерін
тереңірек тануға, ақыл елегінен өткізіп түюге тырысады: шудан, думаннан
аулақта жаңа әндер, жаңа өлеңдер шығарады. Ойға құрылған, замандасқа ақыл
айтатын толғаулар жазады. Осының бәрі Ақан серінің жан жүйесінде үлкен
өзгерістер жасайды. Бұрынғы лапылдаған, бір жиыннан екінші жиынға оңай да
жеңіл ауысып жүргенін көрген көздерге сабырлы Ақан басқа Ақанға айналғандай
сезіледі. Ақан туралы қиялға, періге байланыстырып айтылатын ертектер осы
кезден бастап шыққан.
Расында Ақанның елімен байланысы ешуақытта кеміген емес, Ақан бір
мезгілде өзін қауымнан, туған халқынан тыс ұстаған емес. Ақан жоғарыда
аталған жәрмеңкеден қайтқанда жолай Жыланды деген тауды мекендейтін,
Қарауылдың қара шаңырағы атанатын, ақпа шешен Қылышпай атты қарттың аулына
соғады. Сонда өз аруақтылығын сүйе де, айта да білетін қария – былтыр асқа
барарда маған соқпай, батамды алмай кеттің, мұндайда маған соқпай, қолымнан
дәм татпай қазақ өтпеуші еді,- дейді. Бақытсыздыққа ұрынғаның мені азам
емес пе дегендей сөйлейді. Сонда Ақан оған: Қылыш-еке, бұл сөзді не деп
айттыңыз. Әзірет-әлі торға түскенде, дүлдүлі орға түскенде де сіздің үйден
дәм татпай кетіп пе еді, - дейді, Қылыш жұмған аузын аша алмай қалады да,
әңгіме бетін өзге жаққа бұрады. Хамит ақсақал былай дейді: мен Ақанның
елуден былайғы жерінен өлгеніне дейін жақсы білемін. Ал оның жас, бозбала
шағын сол кезде жанында еріп жүрген адамдардан сұрап қандым. Олар өне бойы
Ақан тобында болған, бірнеше ас, тойларға бірге барған, Құлагерді күтіскен
Кеңесбай, Жанділдә, Аушақман, Шәкей Нұрбай баласы тағы басқалар еді, -
дейді. Осы адамдардың айтуларына қарағанда Ақан елдің үлкен, кішісімен
үзбей араласып, кезекті жерінде сөз жарысына, өлең, ән жарысына түсуден бас
тартпаған. Ол өзі шығарған әсем әндері мен өлеңдерін ел ішіндегі жақсы,
талапты жастарға үйрете жүреді екен. Тәуір, бұзбай айтқандарын мақтаса,
мәселен, Қазыбек деген жас әншіге Біржанға жетеқабы боларсың десе,
Еркөкше, Қанапия деген әншілерге өзімнен кем айтпайды екенсіңдер депті.
әнді келістірмей, бұзып айтушыларды тоқтатып тастап: - Менің әнімді айтуыңа
ырзалығым жоқ, шырақ. Себебі өлең, ән деген өмір бойына жоғалмайтын нәрсе,
бір адам дұрыс айтпаса, одан үйренгендер одан да бұзып айтса, жаласы Ақанда
қалады. Әндерімнің көзін соқыр, арқасын жауыр қылмай айтсаңдар маған да
үлкен абырой. Мен ән мен өлеңді өзіммен бірге әкетпеймін, дұрыс айтатын
жастарға беріп кетер үлесім емес пе? ... – дейді екен.
Енді үйленбеймін деген Ақанның ынтыға ғашық болып, құмарта құлаған
өлеңдерін кейін де көріп отырамыз. Үш тоты, Сырымбет әндеріне
байланысты айтылар әңгімелерден осындай сырлар аңғарылады; үйлене қойғысы
келген жерде егделігі бөгесін жасағандай сезіледі. Есмағамбет Ысмаилов
жолдас: Жамал ұзатылар тойда Ақан болған жоқ. Сырымбетте түнде ат үстінде
жүріп жамалға арналған Сырымбет атты өлеңін шығарды. Жамалдың ойынына
жиналған ел жігіттері ойынын тоқтатып қойып, ауыл сыртындағы Ақанның
күңіреніп салған Сырымбетін ұйып, жүректерімен елжіреп тыңдайды...
дейді. Қызықты да көрікті суреттелген. Бірақ мұнда да Ақанды романтикалау,
дараланған, қиялданған геройға айналдыру бар. Осындай әңгімелер – Балқадиша
турасында да айтылып келген. Ал шындап келгенде түн, тау, жалғыз
күңіренулерден гөрі реалистік өмір жарасымды және сиымды сияқты. Ол бірде
Мәшһүр Жүсіптің кеңесін қабылдағандай сұлуларға арнап ғашықтық жырларын
әндетсе, бірде қалың думанда әзіл, сықақ, күлдіргі әңгімелерді соғып
жүреді. Ұзатылар қыздарға жар-жар да шығарады, өкшесін баса өсіп келе
жатқан жас талаптарға қағыту сөздерін айтады. Айыртаудан шыққан атақты ақын
әрі композитор Ыбырай Сандыбай баласы (уақытында халық екінші Біржан деп
атаған) жігіт шағында Ақанның қасында болған, іні боп қызмет істеуге
тырысқан. Ақан да оны сыйлап кілең салдырады екен.
- Ақан аға-ау, сіз айт десеңіз мен айта берем ғой, тек бір жерде іліп
тастамасаң болғаны, - десе, оған Ақан: - Ыбырайжан, сенің ақындық пен
әншілігіңде түк мінің жоқ, жалғыз-ақ өлеңді бастай бергеннен бірдеңе алуға
дәметіп, сұрана бересің-ау, - деп жауап беріпті. Жүйрік, ұтымды сөйлегіш
Ыбырай оған да жауап табады, әзілге айналдырып, күлкіге жеңдіріп кетеді:
Сіз алмаңыз, мен алмайын, сонда бай, мырзалар малын қайда сыйдырады, -
деп отырғандарды ду күлдіреді. Ақан тапқыр інісінің онысына да мәз болып
қуанып қалады.
Ақан сері әндері дейтін кітапқа алғы сөз жазған М. Майшекин
(Қазақтың Мемлекеттік Көркем Әдебиет Баспасы, 1959 жылы шығарған кітап) көп
жерінде Сәкен, Есмағамбет пікірлерін қайталай келіп: Осындай бір қыз ұзату
тойында ескі әдет-ғұрыптың құрбаны болып сексен бестегі шалға барғалы
отырған жас ару Балқадишаға арнап ән шығарған:
Дегенде Балқадиша, Балқадиша,
Күйеуің сексен бесте, шал, Қадиша.
Теңіңе әкең тауып беріпті ғой,
Амал не, арманым көп, бар, Қадиша.- деп сол жас арудың өмір
өгейлігіне ортақтығын білдіреді, - дейді. Ақан да идеалдық геройға айналып
кеткен. Ол әрі ғашық, әрі теңдік ұранын көтеруші, той кімдікі белгісіз,
ондағы жұрт сипаты бұлдыр, сондықтан Ақанның бейнесі ашық емес. Біздіңше
өлеңнің осы шумағы редакцияланған, өзгертілген, Ақанға берілер жаңағы
бағаға лайықталған тәрізді. Енді дәл осы Балқадиша туралы Хамит ақсақалдың
сөзін тыңдайықшы. Ол былай дейді: Балқадиша жыланды тауында қоныстанып
отырған Қылды-Қарауыл Шәкейдің Ыбырайы деген кісінің қызы. Ақан жанында
сақау баласы бар сол елге барады, Ақан келді деп естіген соң түсіп отырған
үйіне сәлем беруге Мәлік, Ғаббас, тағы сондай жігіт ағалары болып жүрген
екі-үш адам барады, сол кеште болатын бір шілдеханаға шақырмақшы, бірге
отырып көңіл көтермекші болады. Көрісіп, білісіп болған соң, Ақан жаңағы
жігіттердің сөзін жықпай шілдеханаға барады. Ол кезде қазақ ғұрпынша мұндай
жиында кәрі-жасына қарамай әйел мен еркек араласа отырады екен. Ақанның
жанына отырғызуға ыңғайланған бір ажарлы қыз ығысып кетеді; оған ілесе
келген Мәдина дейтін қыз да егде адаммен бірге отыруға ұялады. Сонда Мәлік,
Ғаббастар өздерінің немере қарындасы, Ыбырайдың қызы - жасөспірім
Балқадишаны отырғызады. өлең айтылып, ән аяқталып, жұрт тарқауға айналғанда
отырғандардың алды шығып, арты тұра бастайды. Балқадиша қалай тұрып кетуді
білмей, жеңгелері де жүр деуге бата алмай отырғанын түсінген Ақан
домбырамен бір ауыз өлең айтады:
Баласы Ыбекеңнің Балқадиша,
Есілді өрлей біткен тал, Қадиша,
Жеңгеңіз қайтайық деп асығып тұр,
Рұқсат бізден сізге, бар, Қадиша,- депті. Осы өлеңді осы күнде
көбейтіп, күйеуің сексен бесте шал Қадиша деп өзгертіпті. Ол қате, әркімнің
қосқан сөзі. Хамит ақсақал осылай дейді. Мен Майшекинге Тілеубаевты қарсы
қоюдан аулақпын. Ақан туралы ойлар, болжамдар, биографиялық материалдар
неғұрлым көп жиналса, соғұрлым пайда. Әйтсе де, Хамит қарияның
варианттарындағы әңгіменің жандылығын, шындыққа жақындығын, қызықтылығының
үстіне көңілге қонымдылығын мойындамасқа болмайды.
Тағы бір жиында Ақан Ғалиянұр деген ноғай молдасымен айтысып отыр.
Айқын Нұрқатов әдебиет тарихында жазған мақаласында: Ақан оның орақ
мұрнына тиісіп сөз бастайды. Ноғай молда: - мен орақ мұрын болсам пайғамбар
да орақ мұрын болған, - дейді. Сонда Ақан суырып салып бір шумақ өлең
айтқан.
Мұхаммед құдай досы, пайғамбары,
Пайғамбарды көрген жоқ жұрттың бәрі.
Пайғамбардың сипаты сендей ме екен,
Орақ мұрын, шегір көз, ақжал сары, - дейді. Айқын осы бір қызық
мысалды келтіргенде Ақанның дінге көзқарасын, пайғамбарды қағытқанын
дәлелдемек болған. Ақан фанатик діншіл болмаған ақын дегенді бәріміз де
қостаймыз. Ал алланы, пайғамбарды қағытатын дәрежеге жетті ме, жоқ па, оған
шегіміз бар, ол бөлек мәселе. Ал мынау өлеңдегі Ақанның өткірлігі, мұрнын
мақтан еткісі келген молданы мазаққа айналдыру Ақан өмірбаяны үшін аса
қызықты факт.
Ақанның отыздан елуге жеткенше өміріндегі кейбір кезеңдерді өлеңдеріне
қарап айтпасақ, өзім көрдім, әйтпесе өзгелер көріпті-міс дегенге
сүйенетін материалдар аз. Сондықтан ондай тұстар кейде бұлдырлыққа түсіп,
әркімнің фантазиясына айналып келген. Байлардың мінез-құлқын мазақтайтын,
өзімен айтысқан аңдасушыларды қағып-сілкіп кететін Ақан өткірліктері де
бөлек-бөлек әңгіме болуға тиісті, солардың бәрі жинала келе Ақан
биографиясының бойына тарихи нәр қосатын болады. Сондықтан Ақанды
білетіндерді көбірек табу, олардың жаңа мәліметтерін дұрыстап қорыту
әдебиетшілеріміздің көрнекті міндеті бола бермек.
- Ақанды елудегі жасынан кейін өзім көрдім, жақын білемін, - деген
Хамит қарияның материалдары бұған мықты дәлел. Біз қазірдің өзінде Хамит
ақсақалдың естелігі арқылы Ақанның түр-сипатын, киген киімін, кейбір мінез-
қылықтарын, оның қалай өлгенін анығырақ білетін болдық.
Біз бұл жерде Тілеубайұлының Ақанды неге жақсы көріп және неге жақсы
білген себептерін де анықтай кетуіміз керек. Біріншіден, Хамит ақсақал бала
шағынан әнге, өлеңге әуес, өнерлі жігіттерге көңілдестердің бірі болған.
Оның естелігінде аталған Қазыбек, Еркөкшелер осы Хамиттің өте жақын
ағалары, әкесі Тілеубай да Ақанның сыйластарының бірі болған. Екіншіден,
Хамиттің туған апасы Зада, Сердалының: Мәмбетәлі, Абдол, Жәмшит, Пәриддин
деп аталатын төрт баласының бірі Жәмшиттің әйелі. Ал Сердалы Ақанмен аталас
та қоныстас, оның әкесі Мырзалының туысы – Бегалы Ақанды қатты сыйлаған
туыстардың бірі. Қартая бастаған, қонысынан айрылған Ақанды осы Сердалы
балалары , әсіресе Кадет корпусында оқыған Мәмбетәлі аса биік бағалаған.
Жаз демей, қыс демей төрт туысқан Ақанды кезек мәпелеп, үйлеріне айлап
жатқызып күтеді екен. Сондықтан жездесі Жәмшиттің үйіне он күндеп жатып
қайтатын Хамит та сол ауылда Ақанмен көп кездескен, Ақан өлгенде қолынан
көмісі, топырақ та салған.
Кейбір Ақан туралы жазылған көркем шығармаларда Сердалы Ақанмен
бақас, кертартпа ақын образында көрінеді. Ал Хамит естелігінде одан көрі
өзгелеу, өзі де, балалары да серіге жақсылықтан, достықтан басқа ойламаған,
Ақан биографиясынан тәуір орын алуға тиісті зиялы жандар сияқты.
Сердалы,- дейді Хамит Тілеубайұлы естелігінде, - Ақанмен тұстас, әрі
қоныстас, заманында білікті, қисса, жырлар жазып, Шаһнамені де аударған
адам. Салсал мен Зарқұмды аударып, Қазан баспасына жібергенде, оларды
Мәулікей дейтін біреу пайдаланып кетсе керек. Содан кейін Сердалы Рүстем
Дастанды қолға алады. Бұл жырды бастарында ол былай дейді:
Жәрдем бер тіл-жағыма, бір құдайым,
Шаттық бер, екі дүние қылма уайым.
Жамиғат, құлақ салып тыңдасаңыз,
Хиқаят Рүстемнен сөз қылайын.
Бұрын жаздым Зарқұмдай асыл затты,
Олардың жұрт есітіп, дәмін татты.
Бұл өлеңім Қазанда кітап болып,
Шығыпты бір Мәулікей деген атпен.
Осы ақын Сердалының үлкен баласы Мәмбетәлі Петербургта оқыды... 1903
жылы Думада қазақ жұртының халі туралы сөз сөйлепті. Біздің ел Мәмбетәліні
аса жоғары бағалайды. Омбының генерал-губернаторы оның соңынан аңдушы
салған екен. Көкшетау дуанында бірнеше рет қолға түсіп қала жаздап, ел ішін
паналап құтылған еді, - деседі.
Ақанның соңғы өмірі Сердалы балалары – Мәмбетәлі, Жәмшитпен тығыз
байланысты болды. Ата қонысынан айрылған әйгілі әншіге Сердалы балалары үй
салып берді, қасына бір жігіт күтуші қойды.
Әрине, Сердалының және оның тұқымдары туралы бұл ең соңғы, әбден
анықталған, енді өзгермейтін пікір емес. Мүмкін қарсы айтушылар да табылар.
Ал, дәл қазір, Хамит ақсақалдың жоғарыда айтқан фактілері Ақан өмірі үшін
аса қызықты нәрсе. Сердалының қиссалар жазғаны өлеңінен де, балаларының
аттарынан да көрініп тұр. Балаларының Ақанмен достығы да сол Сердалының
өзінен шыққан достық, қимастықтың жалғасы сияқты.
Ақан мал жинап, мүлік жинап дүние-қоңыз болмаған, бірақ барынша әдемі,
таза киінген, бәйгеге қосып кілең оздырып отырмаса да, аттың тәуірін
мінген, өзінің жас шақтағы салтанатын төсек тартқанша бұзбаған адам.
Асыл әнді,, ақылды сөзді үзбей айтып отырған Ақанды көруге, ән-жырын
естіп, кеңесін тыңдауға әркімдер-ақ құмартқан. Ақан түстеніп, Ақан қонып
кеткен ауыл бақытты саналған; Ақан қатысқан той-думан да сәтті жиын,
қызықты жиын болып есептелген. Тазалық талғағыш, кір төсекке жатпай, кір
ыдыстан ас ішпейтін ақын мінезі Ақанды сүюшілердің тазалық сақтауына да
себепкер болған. Әрине, ірі тұлға, ерекше мінезді адамдар туралы әртүрлі
әңгіме, аңыздар да бола береді. Ақынмен аралас-құралас жүрген жерлерде Ақан
кәдімгі сыр-мінез талғампаз ақын. Ал алыстағы елдерге ол туралы айтылар
сөздер өсіп, өзгеріп барады: Далада жатады екен, перінің қыздарымен жүреді
екен, солармен сауық-сайран құрады екен деген лақаптар солай тараған. Оның
үстіне ел әулие санаған ақынына осындай ірі, табиғи қалыптан тыс мінез,
әрекеттер беруді қызық та көрген.
- Мен он жастағы кезімде Ақаннан қорқушы едім, үлкендердің пері туралы
әңгімелеріне сенуші едім, ал, бір көріп, әнін, өлеңін тыңдап алған соң
Ақанды қимайтын, ол оралып соққанша сағынып күтетін болдым, - дейді
Тілеубайұлы.
Түнімен оңашада ән шығарған Ақан ертемен Тілеубай сияқты сыйластарына
түсіп, ұйқысын қандырады, қонақ асы жейді, сол ауылдың үлкен-кішісін түгел
жинап қызыққа батырып кетеді. Сонда біз бала Хамиттің көзімен ұйқыдан
оянған соң өзен жағасына барған, жуынып, таранған, көк балаусаға киімдерін
қаққан Ақанды көреміз. Он күндеп жатқан, жалғасып жатқан бірнеше ауылдың
көңілін де, көзін де тойдырған Ақан аттанып барады: басында құндызы бір
қарыс кәмшат бөрік (үкі тақпаған), үстіне барқыт шалбар, барқыт бешпент,
сыртында шұға желбегей, баласы Ыбанды да осылай киіндірген. Әкелі-балалы
екі қара атпен жөнеле бергенде, екі торы құлынша соңдарынан бос еріп
барады. Тағы бір жерде Ақанның жүзін де көреміз. Ол: - Ортадан жоғары бойы
бар, қызыл шырайлыдан қараторыға бейім, кең маңдайлы, қыр тұрынды, шоқша
қара сақалы бар, ширатылған қара мұрты да сондай сұлу. Көзі кішіректеу,
өткір, жылан көз. Кірпігін өзгелерден тезірек қағатын, денесінде қырып алар
арам ет жоқ, саусақтары ұзын, жауырынды, алды-артынан қарағанда бірдей сұлу
көрінген кісі. Тамақты көп ішпейтін болғандықтан ол сұңқар тамақ атаныпты.
Домбыраны қатты бұрап, шертіп тартады екен...
Ақан өміріндегі бір ірі оқиға – ақынның патша мұрагері келгендегі
жиынға қатысуы. Патша баласына әнге де, сөзге де білгір қазағын көрсеткісі
келген шонжарлар Ақанды ұмыта алмай, Шоқанның әкесі Шыңғыс төре өзі ертіп
барған. Біздің әзіргі білеріміз сол жиында Ақан жақсы әні мен өлеңіне
сыйлыққа алтын медаль алып, оны ашық қыздарының біріне беріп жібергені, сол
жиында мұрагермен, ірі шенеуніктермен бірге суретке түскені. Бірақ Ақанның
өз әнімен не айтқаны белгісіз. Кейбіреулер Ақан патша баласын мақтапты
деседі, ал ақынның өз тұстастарынан шыққан күндестердің ішінен: - сенің
ондай жиында болғаның өтірік деушілер де табылған. Ондайларға Ақан өлтіре
өлеңмен жауап береді:
Омбыда патша келіп, болды жиын,
Қалдырмай бәрін тегіс: болыс, биін,
Министр, губернатор, советниктер
Бас қосып мәжіліс құрған ұлы дүйім.
Николай император хазіретіне
Сөйледім бұл қазақтың жайы-күйін,
Ұнатып ол шаһзада біздің сөзді
Хош көріп алтын медаль қылған сыйын,- дейді. Ақан айтқан өлеңді
тілмаштардың қалай орыс тіліне аударғанын құдай білсін. Бірақ Ақанның
жарамсақтанбай ел күйін, жер жайын айтқаны шын. Оның замана туралы жазған
өлеңдерінде патшаға жетсек (ол білмейді деп ойлаған) шындықты айтар едік,
жергілікті басшылардың зорлық-зомбылықтарын шағар едік, сонда әділдікке
қолымыз жетер еді дейтін ойлары бар. Осы жиында да Ақан сол шағымын айтқан
болу керек. Сөйткен Ақан 1913 жылы жездесінің қолында қайтыс болған. Біздің
бұрынғы мәліметімізде Ақанның қалай ауырып өлгені, оны елдің қалай көмгені
мәлім емес-ті. Сондықтан қысқа ғана өлгені аталатын да қоятын. Ал, ұлтшыл
әдебиетшілер Ақанның өлімін де буалдыр, қара тұманға айналдыратын: қалың
елден дос таппаған, сөзін ұқтыра алмаған жұмбақ біреу өтті де кетті,
тілексіз, мұратсыз, надан ел оған түсінбей, соқыр қалпында қалды деп
аяқтайтын. Қазір біз олай емес, Ақанды көзімен көріп, қолынан көміскен,
өлер алдындағы сөздеріне дейін естіген, ол кездегі жиырмалар шамасындағы
балдырған жас, кәзіргі сексеннен асқан әзіз қариямыз Хамитша бітіреміз. Ол
кісі естелігінде былай деп жазады:
1913 жылы апам мен жездеме бардым. Ел жайлаудан келіп, қора маңындағы
күзекке отырған кезі еді. Мәмбетәлі мен оның інілері Ақан сырқат, халы
жайсыз, - десіп жүрді. Жәмшит жездемнің қасына еріп, төсек тартып жатқан
Ақанның халын білуге мен бардым. Нашар, әлсіз жатыр екен, сырқаты меңдеп
кеткен. Бірақ та жүзі маған мейлінше нұрлы көрінді. Сақал, шашында бір тал
ақ жоқ, кірпіктері ұзын, өткір көзімен шаңыраққа тесіле қадалып, шалқасынан
қозғалмастан сөйлеп жатты. Сөздері ширақ, ара-арасында екі жол өлеңді
ұйқастырып та қояды. Біз барғанда қасына ертіп жүрген жігіті Оспан келді.
Оспанды кірген бетте айтқызбай-ақ таныды. Сондағы айтқан бір ауыз өлеңі
есімде қапты:
- Бұл келген Оспан ғой,
Құдай бұрын қосқан ғой.
Ақан нашар жатыр деп,
Бері қарай жосқан ғой.
- Қайран, Ақан ағам-ай, - деп, Оспан көзіне жас алып еді, оған Ақан:
Жылама, неге жылайсың. Кімдер өтпеді бұл пәни жалғаннан.. Лұқман Хәкім де
өткен... Абай да өткен...- деп бірқатар адамдардың аттарын атады.- Мен де
өтемін... Ақан да өтеді, - деді.
Екі күннен кейін Ақан қайтыс болды деген суық хабар дүңк ете қалды.
Атығай, Қарауылдың ат жетер жеріне жаназа айтты. Ақанды арулап қоюдың
жауапкерлігін Мәмбетәлі өзі алды. өлімді жерде молда семіредінің кебіне
жібермеді. Ақанның сүйегіне елдің әнші, ақындарын түсірді. Жаназа шығарумен
қатар Ералы үйінде елдің, әнші, ақындар, қыз-келіншектердің жоқтау зары,
қоштасу зары айтылды. Мұның ішінде атақты Ыбырай ақын да бар еді. Есімде
қалмапты, сонда Ыбырай Уа, дүние өтеріңді... деп мұңды қоңыр сарынмен
ұзақ толғады. Ыбырай толғауынан кейін Атығай Қожамбет ақын да зар-шерін
тарқатқандай жоқтау жырын жырлады. Қара құрым қалың топ. Ақанның сүйегін
Мәмбетәлі бастаған елдің игі жақсылары көтеріп үйден алып шықты. Зиярат
басында Мәмбетәлі сөз сөйледі. Жай сөйлемеді, көзінің жасы омырауына
тамшылай жылап сөйледі. Мың кісілік Ақан ағам-ай, бір кісінің өліміне
кеттің-ау деп көп жылады. Жалғыз Мәмбетәлі емес, сақалдарынан жас
сорғалаған қалың топ бөгеліп барып қабірге салды.
Ол кезде біздің жақ зияратты ағаштан жасайтын. Көп ұзамай Сердалы
балалары поселкеден шебер жалдап, әсем айшықтап, көк сырмен боятып зиярат
тұрғызды (сол зиярат 1932 жылы бір күшті өрт шығып, сонда күйіп кетті).
Келесі жылдың қысында, яғни 1914 жылдың февраль айында 49 жасында жаңағы
Мәмбетәлі де қайтыс болды.
Ақанның баласы Ыбанның 1932 жылы өлгені жоғарыда айтылды. Інісі
Мұқамбет те көп жасап, кейін өлген. Мұқамбет те өте көркем, қызыл шырайлы,
қыр мұрын, әншілігі мен ақындығы Ақандай болмағанымен әйдік адам еді, -
дейді Хамит дәптерінде. – қазір Ақаннан да, оның туыстарынан да ұрпақ жоқ.
Тілеубайұлы Хамиттің өз естелігінде айтуынша Ыбан әкесінің кітаптары
мен қолжазбаларын 1919-20 жылдарға дейін сақтаған, Бегалы мешітінің
іргесіне көмген, бірақ кейінірек ашып қарағанда егеу құйрық тышқанның
тісінен үгінділерін ғана тапқан. Сол құрыған Ақан архивының ішінде ақынның
мыңнан астам өлеңі, әлденеше дастандары да кеткен сияқты. Жойылған
поэмалардың бірі – Атығай Шоғырмақ пен Зілғараның Ақбұзауы болыстыққа
таласып елдің ығырын кетіргеніне арналса, екіншісі – екі бай жесір дауымен
пәлен жыл айқасқанда Мүсіреп дегеннің қызы жесір орнына беріліп, жылай-
жылай еріксіз кеткеніне арналған көрінеді.
Хамит ақсақалдың өмірі алуан түрлі оқиғаға бай, әрбір әні мен ашықтық
өлеңінің шығу тарихы бір кітап болғандай қызық хикая сияқты. Соның бәрі кем-
кемдеп жиналып, толыға беруге тиісті. Ол үшін Ақан туралы тың мәлімет бере
алатындардың түгелдей қатысы керек: Ақан туралы материалдар, әңгімелер,
суреттер, Ақан шығармалары деп айтылатын өлең, поэмалар, ән, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz