Нейронның құрылысы қызметі
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
II Негізгі бөлім
1.1 Нейронның құрылысы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.10
1.2 Жұлын. Жұлынның құрылысы және қызметі ... ... ... ... .11.12
1.3 Ми. Мидың құрылысы түрлері және қызметі ... ... ... ... .13.19
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
IV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
II Негізгі бөлім
1.1 Нейронның құрылысы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.10
1.2 Жұлын. Жұлынның құрылысы және қызметі ... ... ... ... .11.12
1.3 Ми. Мидың құрылысы түрлері және қызметі ... ... ... ... .13.19
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
IV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
Орталық жүйке жүйесі дегеніміз – адам мен омыртқалы жануарлар жүйке жүйесінің жұлын мен мидан құралған бөлімі. Ол жеке торшалардың, ұлпалардың, мүшелердің қызметін реттеп, оларды өзара үйлестіріп, организмнің біртұтастығын қамтамасыз етеді. Орталық жүйке жүйесі ішкі және сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру арқылы организмді қоршаған ортаның құбылмалы жағдайларына бейімдейді, жеке мүшелермен бүкіл организмнің күрделі әрекетін басқарып, түрлі физиологиялық процестердің үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді.
Нейрон деп жүйке торшасы мен оның өсінділерінің жиынтығын айтады. Ол жүйке жүйесінің құрылымдық және функцианалдық негізі болып табылады. Нейрон құрамында төрт құрылым болады. Торша тұлғасы- денесі, қысқа өсінділер- дендриттер, ұзын өсінді- нейрит немесе аксон және ұшы немесе терминалдар.
Нейрон деп жүйке торшасы мен оның өсінділерінің жиынтығын айтады. Ол жүйке жүйесінің құрылымдық және функцианалдық негізі болып табылады. Нейрон құрамында төрт құрылым болады. Торша тұлғасы- денесі, қысқа өсінділер- дендриттер, ұзын өсінді- нейрит немесе аксон және ұшы немесе терминалдар.
1. Рымжанов Қ,С., Төленбек И.М. «Адам мен жануар физиологиясы».
Алматы.2000
2. Төленбек И.М. «Адам мен жануарлар физиологиясы». Алматы 2002
3. Дүйсенбин Қ.Д. «Орталық жүйке жүйесі және жоғары жүйке әрекетінің физиологиясы» Алматы 2001
4. Нұрғалиев Ж.Н., Төлеуханов С.Т. «Эндокриндік жүйелер физиологиясы» Алматы 2000
5. Рымжонов Қ.С., Ж.Н. Нұрғалиев «Жалпы физиология бойынша практикум сабақтары» Алматы 1996
6. Несіпбаев Т.Н. «Жануарлар физиологиясы» Алматы 1995
7. Х.Қ. Сәтпаева «Адам физиологиясы» Алматы 1995
8. Агаданян Н.А., И.Г. Власова «Основы физиологии человека» М-2003
9. В.М. Симрнова «Физиология чекловека» Медицина 2001
10. Батуев А.С. «Высшая нервная деятелность» Петербург 2002
Алматы.2000
2. Төленбек И.М. «Адам мен жануарлар физиологиясы». Алматы 2002
3. Дүйсенбин Қ.Д. «Орталық жүйке жүйесі және жоғары жүйке әрекетінің физиологиясы» Алматы 2001
4. Нұрғалиев Ж.Н., Төлеуханов С.Т. «Эндокриндік жүйелер физиологиясы» Алматы 2000
5. Рымжонов Қ.С., Ж.Н. Нұрғалиев «Жалпы физиология бойынша практикум сабақтары» Алматы 1996
6. Несіпбаев Т.Н. «Жануарлар физиологиясы» Алматы 1995
7. Х.Қ. Сәтпаева «Адам физиологиясы» Алматы 1995
8. Агаданян Н.А., И.Г. Власова «Основы физиологии человека» М-2003
9. В.М. Симрнова «Физиология чекловека» Медицина 2001
10. Батуев А.С. «Высшая нервная деятелность» Петербург 2002
Жоспар
I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .3
II Негізгі бөлім
1.1 Нейронның құрылысы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-10
1.2 Жұлын. Жұлынның құрылысы және қызметі ... ... ... ... .11-12
1.3 Ми. Мидың құрылысы түрлері және қызметі ... ... ... ... .13-19
III
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...20
IV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .21
Кіріспе
Орталық жүйке жүйесі дегеніміз – адам мен омыртқалы жануарлар
жүйке жүйесінің жұлын мен мидан құралған бөлімі. Ол жеке торшалардың,
ұлпалардың, мүшелердің қызметін реттеп, оларды өзара үйлестіріп,
организмнің біртұтастығын қамтамасыз етеді. Орталық жүйке жүйесі ішкі және
сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру арқылы организмді қоршаған
ортаның құбылмалы жағдайларына бейімдейді, жеке мүшелермен бүкіл
организмнің күрделі әрекетін басқарып, түрлі физиологиялық процестердің
үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді.
Нейрон деп жүйке торшасы мен оның өсінділерінің жиынтығын айтады. Ол
жүйке жүйесінің құрылымдық және функцианалдық негізі болып табылады. Нейрон
құрамында төрт құрылым болады. Торша тұлғасы- денесі, қысқа өсінділер-
дендриттер, ұзын өсінді- нейрит немесе аксон және ұшы немесе терминалдар.
1. Нейронның құрылысы қызметі
Нейрон деп жүйке торшасы мен оның өсінділердің жиынтығын айтады. Ол
жүйке жүйесінің құрылымдық және функционалдық негізі болып табылады. Нейрон
құрамында төрт құрылым болады: торша тұлғасы-денесіне (сома), қысқа
өсінділер – дендриттер, ұзын өсінді – дендрит немесе аксон ұшы немесе
терминалдар. Нейронның аталған бөліктерінің әрқайсысы өзіне ғана тән қызмет
атқарады.
Нейрон тұлғасы (сома) синтез процесін жүргізеді. Оның құрамында ядро,
рибосомалар, эндоплазмалық тор және басқа қосындылар болады. Мұнда
медиаторлар, торша белоктары және басқа компоненттер түзіледі. Ол
зақымданса бүкіл нейрон қызметі бұзылады.
Аксон – тітіркеністі басқа торшаларға – жүйке, ет немесе секреторлық
торшаларға – жеткізеді. Аксон – жүйке торшаларының ұзын өсіндісі. Ол
Орталық жүйке жүйесін шеткі ағзалармен байланыстырады. Сезімтал (сенсорлық)
нейрондар аксоны тітіркеністі шеткі рецепторлардан Орталық жүйке жүйесіне
жеткізеді. Қозғағыш (моторлық) нейрондар аксоны тітіркеністі Орталық жүйке
жүйесінен дене еттеріне жеткізеді. Орталық жүйке жүйесі ішкі ағзалармен
де аксон арқылы байланысады. Аксонның қызметі – тітіркеністі өткізу.
Тітіркеніс электр потенциялының туындауы нәтижесінде пайда болады да, аксон
бойымен сомадан нерв ұшына дейін толқын сипатта таралады.Аяқталар жерінде
аксон тарамданып, жіңішке тармақтар (терминалдар) түзеді де, әрбір терминал
өздері жалғасатын торшалармен арнаулы жалғамалар – синапс, құрайды.
Дендриттер – нерв торшаларының қысқа өсінділерінің бұтақтана
тармақтануының нәтижесінде пайда болады. Әрбір нейрон дендриттерімен
жүздеген, тіпті мыңдаған аксон терминалдары жалғасады. Әр бір қозған
терминал медиатор бөледі де, дендрит мембранасының өтімділігіне әсер етіп,
электр потенциялын тудырады. Дендритте пайда болған синапстық потенциял
одан әрі сома арқылы аксонның басқа сегменттеріне – ұшына беріледі.
Нейрондар атқаратын қызметіне қарай үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа
тітіркеністі рецепторлардан ОЖЖ-не жеткізетін нейрондар жатады. Оларды
сезімтал немесе орталыққа тепкіш жүйке талшықтары дейді.
Нейрондарың екінші тобы қозудың ОЖЖ-нен басқа торшаларға, ұлпаларға,
мүшелерге жеткізіледі. Олардың эфференттік немесе қозғыш нейрондар деп
атайды. Бұл нейрондардың шеткей жүйке тамырлар құрамына енетін ұзын
өсінділерін орталықтан тепкіш немесе қозғыш жүйке талшықтары дейді.
Нейрондардың үшінші тобына сезімтал және қозғыш торшаларды бір-бірімен
байланыстыратын аралық немесе жалғастырушы жүйке торшалары жатады.
Жалғастырушы нейрондар тек ОЖЖ-сі аумағында орналасады.
Орталық, немесе нейрон аралық, синапс деп аксон ұшының басқа жүйке
торшаларының денесімен не өсінділерімен жалғасқан жерін айтады. Бір аралық
не қозғыш нейрон беткейімен басқа жүздеген, тіпті мыңдаған нейрондар
аксондары жанасады. Орталық синапстар орын тепкен жеріне қарай аксосомалық,
аксодендриттік, аксоаксолық болып бөлінеді. Аксон басқа жүйке торшаларының
денесімен жалғасса оны аксосомалық, дендритімен жалғасса – аксодендриттік,
ал аксонымен жалғасса – аксоаксолық деп атайды.
Қызметіне қарай орталық синапстар қоздырғыш және тежеуші болып бөлінеді.
Қоздырғыш синапстар негізінен аксодендриттік болып келеді. Олардың
синапстық саңылауы кеңірек (300 А шамасында), артық шептік мембранасы қалың
және тығыз болады. Синапс саңлауында табақшалар түрінде бос жатқан
қосындылар кездесді, медиаторлы көпіршіктері ірі, дөңгелек пішінді келеді.
Тежегіш синапстар саңылауы қоздырғыш синапстар саңылауынан 1,5-2 есе кем,
артық шептік мембранасы жұқа, медиаторлы көпіршіктері майда, сопақша келеді
де, саңлауда қосындылар болмайды.
Аксон ұшына жеткен тітіркеніс әсерімен синапс көпіршіктерінен медиатор
бөлінеді. Бұл мембранаға жақындап, онымен жабысады да, медиатор синапстық
саңлауға бөлінеді. Бұл құбылысты экзопитоз деп атайды. Медиаторы бөлініп,
солға көпіршік мембранасы алғы шептік мембранаға қосылсып кетеді де, оның
беткейін үлкейте түседі. Оған кейін алғы шептік мембрананың бір жері аксон
ұшының ішіне қарай томпайып шығады да, қайтадан медиатор жинақтайтын
көпіршік пайда болады. Бұл құбылысты эндоцитоз дейді.
Орталық жүйке жүйесі өз қызметін рефлекс түрінде атқарады. Рефлекс деп
организмнің әр түрлі ішкі немесе сыртқы әсерлерге орталық жүйке жүйесінің
қатысуымен қайтаратын жауабын айтады. Ал, рефлекстің атқарлуын қамтамасыз
ететін анатомиялық жолды рефлекс жолы, немесе рефлекс доғасы дейді.
Рефлекс дененің белгілі бір бөлігінде орналасқан рецепторлардың
тітіркенуінен басталады. Дененің белгілі бір рефлекс тудыратын аймағын
рефлексогендік аймақ, немесе рефлекс өрісі деп атайды.
Рефлекс алуан түрлі болады, сондықтан оны бірнеше принципті негізге ала
отырып жіктеуге болады.
1. Биологиялық маңызына қарай рефлекстер қоректік, сақтану,
жыныстық, ұрпақ қорғау бағдарлау т.б. болып бөлінеді.
2. Рецепторлар табиғатына қарай рефлекстер экстерорецептивтік,
интерорецептивтік, проприорецептивтік болып бөлінеді.
3. Нейрондардың орналасуына қарай рефлекстер жұлқындық, бұл барлық,
межэнцефальдық, диэнцефалдық және қырсықтық болып жіктеледі.
Рефлекстің бұл негізінде жіктелуі көп жағдайда шартты топтастыру
болып табылады, себебі Орталық жүйке жүйесі әр түрлі құрлымдары арасында
тығыз морфологиялық және функционалдық байланыс болады.
Нерв орталығы деп организмнің белгілі бір қызметін реттейтін Орталық
жүйке жүйесіндегі нейрондар жиынтығын айтады. Организмде қанша рецепторлық
қызмет болса, сонша нерв орталығы болады. Мысалы, тыныс алу, қан айналым,
ас қорыту, сілекей бөлу, жылу реттеу т.с.с.
Нерв орталығына бірнеше физиологиялық қасиеттер тән.
Қозуды бір бағытта өткізу. Орталық жүйке жүйесінде қозу тек бір бағытта –
афференттік нейроннан аралық нейрондар арқылы эффекттік нейрондарға
өткізіледі. Бұл қасиетті Белл-Мажанди заңы деп атайды, ол орталық синапстың
болуына байланысты.
Қозудың өтуін бөгеу. Орталық синапстардың болуымен байланысты нерв
орталықтарында қозудың өтуі бөгеледі. Оның себебі – қозу толқынын өткізуді
қамтамасыз ететін процестерді (медиатордың бөлініп, синапстық саңлаудан
өтуін, ҚПСП туындауын) атқару үшін белгілі уақыт қажет. Сүт қоректілер
жұлынының қозғағыш нейрондарына тітіркеніс келіп жеткеннен соң қоздырушы
постсинапстық потенциялдың пайда болуына дейін 0,3-0,5 мс уақыт қажет.
Қозудың жайылуы. Орталық жүйке жүйесінде қозу толқыны бір орталықтан
екінші орталыққа беріліп, оның көптеген бөлігін қамти жайлады. Оның себебі
бір нейрон аксоны тармақтана келіп, көптеген нейрондармен эфапстық немесе
синапстық жолмен байланысады. Келесі нейрон да дәл осылай бірнеше
нейрондармен жалғасады. Осының нәтижесінде Орталық жүйке жүйесіне келген
импульс әр түрлі бағытта көптеген жүйке орталықтарына таралады.
Тоғыс (конвергенция) және ажырау (дивергенция). Орталық жүйке жүйесіне
афференттік жолдар эфференттік талшықтармен қабылданған себепті әр түрлі
афференттік немесе эфференттік нейрондарда тоғысу мүмкін.
Жеңілдету. Әрбір тітіркенуден кейін нерв орталығының қозғағыштығы
жоғарылайды. Осыдан тіпкес әсер еткен екі импульс әрекеті әрбір импульс
жеке тудыратын әрекеттер қосындысынан әлдеқайда күшті болады.
Кептелу (окклюзия). Екі импульс ағзаның рефлекторлық реакцияларының
әлсіреуімен сипатталатын өзара әрекеттестігі. Бұл құбылыс іргелес жатқан
екі сезімтал нервті бір мезгілде тітіркендіргенде жауап реакцияның күшті
осы нервтерді жеке тітіркендіргендегі әрекеттер қосындысынан кем болады.
Оның себебі өзара байланысты рефлекстерді қамтамасыз ететін афференттік
жолдардың синапстық алаңының қамтыла жабылуында.
Төмен қозғыштық және баяу құбылмалылық (лабильділік). Жүйке талшықтарымен
салыстырғанда жүйке орталықтарының қозғыштығы мен құбылмалылығы төмендеу
болады. Бұл қасиеттер нәтижесінде ОЖЖ-сі жиі әрі күшті тітіркендіргіштердің
зақымдаушы әсерінен қорғалады. Нерв орталықтары тудырып үлгеретін қозу
ырғағы қозғағыш немесе сезімтал жүйке тамырлар өткізіп үлгеретін қозу
толқынының санынан әлдеқайда кем болады. Бұл құбылыстардың мәні биологиялық
сақтықты, әрекеттердің нақтылығын, сенімділігін қамтамасыз етуінде.
Қозу ырғағы мен күшін түрлендіру (трансформациялау). Жүйке орталықтары
өздеріне келген афференттік импульстер ырғағын өзгертіп, өзіне - орталыққа
тән ырғақ тудырады. Әрекет үстінде жүйке орталықтарының лабильділігі не
төмендеп (толқынды белсенділіктің), не жоғарылап (ырғақ игеру) отырады.
Әрекет ізі. Жүйке орталығы тітіркендіргіш әсері тоқтағаннан кейін де
біраз өз реакциясын жалғастыра береді. Оған дәлел, бұлшық етті тікелей
тітіркендірсе, оның әрекеті тітіркендіру тоқтамасымен тиылады.
Жинақтау қасиеті. Жеке-жеке қолданғанда Орталық жүйке жүйесіне
қозу процесін тудыра алмайтын әлсіз тітіркендіргіштер әсері ырғақты түрде
қайталанса жүйке орталығында қозу пайда болып, ол қозғағыш нерв арқылы
атқарушы құрлымға беріледі. Бұл құбылысты И.М. Сеченов тізбекті жинақтау
деп атаған. Бұл құбылыстың мәні межиаторлардың қозу толқынын тудырудағы
рөлінде. Әлсіз тітіркендіргіш әсерімен бөлінген әлсіз импульстер тіркестене
келсе, онда әр импульске бөлінген медиаторлар жинақталады да, бөлінген
медиаторлардың жалпы мөлшері ҚПСП тудыруда қажетті деңгейге жетеді.
Соқрақтану (даңғылдану) феномені. Жүйке орталықтарына бір-бірінің
қозғағыштығын жоғарлататын қасиет тән. Бұл қасиеттің негізінде қозудың
Орталық жүйке жүйесіне жойылу құбылысы жатады.
Икемделік. Рецепторлық реакциялар биологиялық тұрғыдан өзінің
мақсаттылығымен, мағыналылығымен сипатталады. Бірақ бұл қағидадан жүйке
орталықтарының қызметін ешқандай өзгермейді деген ұғым тумауға тиісті.
Инерттілік. Жүйке орталағына алдыңғы қозудың ізін сақтап қалу
қасиеті тән. Бұл қасиет естің негізі болып саналады.
Қоздырудың тұйықталған нейрондар тізбегінде айналуы. Жүйке
орталықтарында қозу сақиналы сипатпен таралады. Қозған нейроннан қозу
сақиналы сипатпен ғана қоймайды, оның аксонының бүйір өсінділері арқылы сол
нейронның өзіне қайтып оралып, орталықты ұзақ қозу жағдайында ұстайды.
Басымдылық (доминанттық). Басымдылық деп күшті қозу нәтижесінде белгілі
бір жүйке орталығының уақытша үстемдік алуын айтады. Бұл қасиетті 1923 жылы
А.А. Ухтомский ашқан.
Тонус. Жүйке орталықтары әлсіз қозу жағдайында болады. Тыныштық күйдің
өзінде орталықтардан әлсіз импульстер таралып, жалпы организм тонусы
сақталады.
2.2 Жұлын. Жұлынның құрылысы және қызметі
Жұлын филогенездік тұрғыдан Орталық жүйке жүйесінің ең ерте пайда
болған көне бөлімі. Ол рефлекторлық және өткізгіштік қызмет атқарады. Оның
рефлекторлық қызметі жұлында көптеген тұлғалық (сомалық) және вегетативтік
рефлекстер доғасының тұйықталмауымен байланысты. Демек, жұлын көптеген
рефлекстерді атқаруға қатынасады. Оның мойын, кеуде, бел омыртқалық
бөлімдерінде бас, мойын, дене тұлғасы, аяқ еттерінің қызметтерін реттейтін
орталықтар орналасады. Демек, жұлын дене қимылын реттеуге қатынасады.
Сонымен қатар жұлынның 3-5 мойын омыртқа деңгейінде көк еттің (диафрагма)
әрекетін реттейтін орталық, ал құйымшақ бөлімінде – нәжіс шығару, зәр
шығару жыныстық рефлекстер орталықтары орналасады.
Қызмет ерекшеліктеріне қарай жұлындағы жүйке талшықтары жалғастырғыш
(ассоциативтік), көлденең ұластырғыш (комиссуральдық) және афференттік не
эфференттік (проекциялық) болып бөлінеді.
Орталыққа тепкіш өткізгіш жолдар сыртқы немесе ішкі орта әсерін
қабылдайтын рецепторлардан импультерді мидың әртүрлі құрлымдарына
жеткізеді. Орталық жіңішке және сына тәрізді шоғыр, латеральдық және
вентральдық жұлын-таламустық жол, дорсальдық және венальдық жұлын-
таламустық жол, дорсальдық және вентральдық жұлын-мишық жолы жатады.
Жіңішке және сына тәрізді шоғырлар (Голл және Бурдах жолы) жұлындық
түйіндердің сезімтал нейрондарының өсінділері болып табылады, үлпекті
талшықтардан құралады. Қозу импульсін 60-100 мсек. Жылдамдықпен өткізеді.
Латералдық жұлын-мишық жолын, немесе Флексиг шоғырын, жұлынның
дорсалдық мүйізінде орналасқан нейрондар аксоны құрайды. Бұл жол талшықтары
айқаспай өз беткейімен мишыққа барады, қозу импульсін 110 мс жылдамдықпен
өткізеді.
Вентральдық жұлын-мишық жолы, немесе Говерс шоғыры, жұлынның
дорсальдық 120 мс жылдамдықпен мишықтың дененің қарсы беткейіндегі
жартысына жеткізеді. Бұл жол сіңірден, тері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .3
II Негізгі бөлім
1.1 Нейронның құрылысы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-10
1.2 Жұлын. Жұлынның құрылысы және қызметі ... ... ... ... .11-12
1.3 Ми. Мидың құрылысы түрлері және қызметі ... ... ... ... .13-19
III
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...20
IV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .21
Кіріспе
Орталық жүйке жүйесі дегеніміз – адам мен омыртқалы жануарлар
жүйке жүйесінің жұлын мен мидан құралған бөлімі. Ол жеке торшалардың,
ұлпалардың, мүшелердің қызметін реттеп, оларды өзара үйлестіріп,
организмнің біртұтастығын қамтамасыз етеді. Орталық жүйке жүйесі ішкі және
сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру арқылы организмді қоршаған
ортаның құбылмалы жағдайларына бейімдейді, жеке мүшелермен бүкіл
организмнің күрделі әрекетін басқарып, түрлі физиологиялық процестердің
үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді.
Нейрон деп жүйке торшасы мен оның өсінділерінің жиынтығын айтады. Ол
жүйке жүйесінің құрылымдық және функцианалдық негізі болып табылады. Нейрон
құрамында төрт құрылым болады. Торша тұлғасы- денесі, қысқа өсінділер-
дендриттер, ұзын өсінді- нейрит немесе аксон және ұшы немесе терминалдар.
1. Нейронның құрылысы қызметі
Нейрон деп жүйке торшасы мен оның өсінділердің жиынтығын айтады. Ол
жүйке жүйесінің құрылымдық және функционалдық негізі болып табылады. Нейрон
құрамында төрт құрылым болады: торша тұлғасы-денесіне (сома), қысқа
өсінділер – дендриттер, ұзын өсінді – дендрит немесе аксон ұшы немесе
терминалдар. Нейронның аталған бөліктерінің әрқайсысы өзіне ғана тән қызмет
атқарады.
Нейрон тұлғасы (сома) синтез процесін жүргізеді. Оның құрамында ядро,
рибосомалар, эндоплазмалық тор және басқа қосындылар болады. Мұнда
медиаторлар, торша белоктары және басқа компоненттер түзіледі. Ол
зақымданса бүкіл нейрон қызметі бұзылады.
Аксон – тітіркеністі басқа торшаларға – жүйке, ет немесе секреторлық
торшаларға – жеткізеді. Аксон – жүйке торшаларының ұзын өсіндісі. Ол
Орталық жүйке жүйесін шеткі ағзалармен байланыстырады. Сезімтал (сенсорлық)
нейрондар аксоны тітіркеністі шеткі рецепторлардан Орталық жүйке жүйесіне
жеткізеді. Қозғағыш (моторлық) нейрондар аксоны тітіркеністі Орталық жүйке
жүйесінен дене еттеріне жеткізеді. Орталық жүйке жүйесі ішкі ағзалармен
де аксон арқылы байланысады. Аксонның қызметі – тітіркеністі өткізу.
Тітіркеніс электр потенциялының туындауы нәтижесінде пайда болады да, аксон
бойымен сомадан нерв ұшына дейін толқын сипатта таралады.Аяқталар жерінде
аксон тарамданып, жіңішке тармақтар (терминалдар) түзеді де, әрбір терминал
өздері жалғасатын торшалармен арнаулы жалғамалар – синапс, құрайды.
Дендриттер – нерв торшаларының қысқа өсінділерінің бұтақтана
тармақтануының нәтижесінде пайда болады. Әрбір нейрон дендриттерімен
жүздеген, тіпті мыңдаған аксон терминалдары жалғасады. Әр бір қозған
терминал медиатор бөледі де, дендрит мембранасының өтімділігіне әсер етіп,
электр потенциялын тудырады. Дендритте пайда болған синапстық потенциял
одан әрі сома арқылы аксонның басқа сегменттеріне – ұшына беріледі.
Нейрондар атқаратын қызметіне қарай үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа
тітіркеністі рецепторлардан ОЖЖ-не жеткізетін нейрондар жатады. Оларды
сезімтал немесе орталыққа тепкіш жүйке талшықтары дейді.
Нейрондарың екінші тобы қозудың ОЖЖ-нен басқа торшаларға, ұлпаларға,
мүшелерге жеткізіледі. Олардың эфференттік немесе қозғыш нейрондар деп
атайды. Бұл нейрондардың шеткей жүйке тамырлар құрамына енетін ұзын
өсінділерін орталықтан тепкіш немесе қозғыш жүйке талшықтары дейді.
Нейрондардың үшінші тобына сезімтал және қозғыш торшаларды бір-бірімен
байланыстыратын аралық немесе жалғастырушы жүйке торшалары жатады.
Жалғастырушы нейрондар тек ОЖЖ-сі аумағында орналасады.
Орталық, немесе нейрон аралық, синапс деп аксон ұшының басқа жүйке
торшаларының денесімен не өсінділерімен жалғасқан жерін айтады. Бір аралық
не қозғыш нейрон беткейімен басқа жүздеген, тіпті мыңдаған нейрондар
аксондары жанасады. Орталық синапстар орын тепкен жеріне қарай аксосомалық,
аксодендриттік, аксоаксолық болып бөлінеді. Аксон басқа жүйке торшаларының
денесімен жалғасса оны аксосомалық, дендритімен жалғасса – аксодендриттік,
ал аксонымен жалғасса – аксоаксолық деп атайды.
Қызметіне қарай орталық синапстар қоздырғыш және тежеуші болып бөлінеді.
Қоздырғыш синапстар негізінен аксодендриттік болып келеді. Олардың
синапстық саңылауы кеңірек (300 А шамасында), артық шептік мембранасы қалың
және тығыз болады. Синапс саңлауында табақшалар түрінде бос жатқан
қосындылар кездесді, медиаторлы көпіршіктері ірі, дөңгелек пішінді келеді.
Тежегіш синапстар саңылауы қоздырғыш синапстар саңылауынан 1,5-2 есе кем,
артық шептік мембранасы жұқа, медиаторлы көпіршіктері майда, сопақша келеді
де, саңлауда қосындылар болмайды.
Аксон ұшына жеткен тітіркеніс әсерімен синапс көпіршіктерінен медиатор
бөлінеді. Бұл мембранаға жақындап, онымен жабысады да, медиатор синапстық
саңлауға бөлінеді. Бұл құбылысты экзопитоз деп атайды. Медиаторы бөлініп,
солға көпіршік мембранасы алғы шептік мембранаға қосылсып кетеді де, оның
беткейін үлкейте түседі. Оған кейін алғы шептік мембрананың бір жері аксон
ұшының ішіне қарай томпайып шығады да, қайтадан медиатор жинақтайтын
көпіршік пайда болады. Бұл құбылысты эндоцитоз дейді.
Орталық жүйке жүйесі өз қызметін рефлекс түрінде атқарады. Рефлекс деп
организмнің әр түрлі ішкі немесе сыртқы әсерлерге орталық жүйке жүйесінің
қатысуымен қайтаратын жауабын айтады. Ал, рефлекстің атқарлуын қамтамасыз
ететін анатомиялық жолды рефлекс жолы, немесе рефлекс доғасы дейді.
Рефлекс дененің белгілі бір бөлігінде орналасқан рецепторлардың
тітіркенуінен басталады. Дененің белгілі бір рефлекс тудыратын аймағын
рефлексогендік аймақ, немесе рефлекс өрісі деп атайды.
Рефлекс алуан түрлі болады, сондықтан оны бірнеше принципті негізге ала
отырып жіктеуге болады.
1. Биологиялық маңызына қарай рефлекстер қоректік, сақтану,
жыныстық, ұрпақ қорғау бағдарлау т.б. болып бөлінеді.
2. Рецепторлар табиғатына қарай рефлекстер экстерорецептивтік,
интерорецептивтік, проприорецептивтік болып бөлінеді.
3. Нейрондардың орналасуына қарай рефлекстер жұлқындық, бұл барлық,
межэнцефальдық, диэнцефалдық және қырсықтық болып жіктеледі.
Рефлекстің бұл негізінде жіктелуі көп жағдайда шартты топтастыру
болып табылады, себебі Орталық жүйке жүйесі әр түрлі құрлымдары арасында
тығыз морфологиялық және функционалдық байланыс болады.
Нерв орталығы деп организмнің белгілі бір қызметін реттейтін Орталық
жүйке жүйесіндегі нейрондар жиынтығын айтады. Организмде қанша рецепторлық
қызмет болса, сонша нерв орталығы болады. Мысалы, тыныс алу, қан айналым,
ас қорыту, сілекей бөлу, жылу реттеу т.с.с.
Нерв орталығына бірнеше физиологиялық қасиеттер тән.
Қозуды бір бағытта өткізу. Орталық жүйке жүйесінде қозу тек бір бағытта –
афференттік нейроннан аралық нейрондар арқылы эффекттік нейрондарға
өткізіледі. Бұл қасиетті Белл-Мажанди заңы деп атайды, ол орталық синапстың
болуына байланысты.
Қозудың өтуін бөгеу. Орталық синапстардың болуымен байланысты нерв
орталықтарында қозудың өтуі бөгеледі. Оның себебі – қозу толқынын өткізуді
қамтамасыз ететін процестерді (медиатордың бөлініп, синапстық саңлаудан
өтуін, ҚПСП туындауын) атқару үшін белгілі уақыт қажет. Сүт қоректілер
жұлынының қозғағыш нейрондарына тітіркеніс келіп жеткеннен соң қоздырушы
постсинапстық потенциялдың пайда болуына дейін 0,3-0,5 мс уақыт қажет.
Қозудың жайылуы. Орталық жүйке жүйесінде қозу толқыны бір орталықтан
екінші орталыққа беріліп, оның көптеген бөлігін қамти жайлады. Оның себебі
бір нейрон аксоны тармақтана келіп, көптеген нейрондармен эфапстық немесе
синапстық жолмен байланысады. Келесі нейрон да дәл осылай бірнеше
нейрондармен жалғасады. Осының нәтижесінде Орталық жүйке жүйесіне келген
импульс әр түрлі бағытта көптеген жүйке орталықтарына таралады.
Тоғыс (конвергенция) және ажырау (дивергенция). Орталық жүйке жүйесіне
афференттік жолдар эфференттік талшықтармен қабылданған себепті әр түрлі
афференттік немесе эфференттік нейрондарда тоғысу мүмкін.
Жеңілдету. Әрбір тітіркенуден кейін нерв орталығының қозғағыштығы
жоғарылайды. Осыдан тіпкес әсер еткен екі импульс әрекеті әрбір импульс
жеке тудыратын әрекеттер қосындысынан әлдеқайда күшті болады.
Кептелу (окклюзия). Екі импульс ағзаның рефлекторлық реакцияларының
әлсіреуімен сипатталатын өзара әрекеттестігі. Бұл құбылыс іргелес жатқан
екі сезімтал нервті бір мезгілде тітіркендіргенде жауап реакцияның күшті
осы нервтерді жеке тітіркендіргендегі әрекеттер қосындысынан кем болады.
Оның себебі өзара байланысты рефлекстерді қамтамасыз ететін афференттік
жолдардың синапстық алаңының қамтыла жабылуында.
Төмен қозғыштық және баяу құбылмалылық (лабильділік). Жүйке талшықтарымен
салыстырғанда жүйке орталықтарының қозғыштығы мен құбылмалылығы төмендеу
болады. Бұл қасиеттер нәтижесінде ОЖЖ-сі жиі әрі күшті тітіркендіргіштердің
зақымдаушы әсерінен қорғалады. Нерв орталықтары тудырып үлгеретін қозу
ырғағы қозғағыш немесе сезімтал жүйке тамырлар өткізіп үлгеретін қозу
толқынының санынан әлдеқайда кем болады. Бұл құбылыстардың мәні биологиялық
сақтықты, әрекеттердің нақтылығын, сенімділігін қамтамасыз етуінде.
Қозу ырғағы мен күшін түрлендіру (трансформациялау). Жүйке орталықтары
өздеріне келген афференттік импульстер ырғағын өзгертіп, өзіне - орталыққа
тән ырғақ тудырады. Әрекет үстінде жүйке орталықтарының лабильділігі не
төмендеп (толқынды белсенділіктің), не жоғарылап (ырғақ игеру) отырады.
Әрекет ізі. Жүйке орталығы тітіркендіргіш әсері тоқтағаннан кейін де
біраз өз реакциясын жалғастыра береді. Оған дәлел, бұлшық етті тікелей
тітіркендірсе, оның әрекеті тітіркендіру тоқтамасымен тиылады.
Жинақтау қасиеті. Жеке-жеке қолданғанда Орталық жүйке жүйесіне
қозу процесін тудыра алмайтын әлсіз тітіркендіргіштер әсері ырғақты түрде
қайталанса жүйке орталығында қозу пайда болып, ол қозғағыш нерв арқылы
атқарушы құрлымға беріледі. Бұл құбылысты И.М. Сеченов тізбекті жинақтау
деп атаған. Бұл құбылыстың мәні межиаторлардың қозу толқынын тудырудағы
рөлінде. Әлсіз тітіркендіргіш әсерімен бөлінген әлсіз импульстер тіркестене
келсе, онда әр импульске бөлінген медиаторлар жинақталады да, бөлінген
медиаторлардың жалпы мөлшері ҚПСП тудыруда қажетті деңгейге жетеді.
Соқрақтану (даңғылдану) феномені. Жүйке орталықтарына бір-бірінің
қозғағыштығын жоғарлататын қасиет тән. Бұл қасиеттің негізінде қозудың
Орталық жүйке жүйесіне жойылу құбылысы жатады.
Икемделік. Рецепторлық реакциялар биологиялық тұрғыдан өзінің
мақсаттылығымен, мағыналылығымен сипатталады. Бірақ бұл қағидадан жүйке
орталықтарының қызметін ешқандай өзгермейді деген ұғым тумауға тиісті.
Инерттілік. Жүйке орталағына алдыңғы қозудың ізін сақтап қалу
қасиеті тән. Бұл қасиет естің негізі болып саналады.
Қоздырудың тұйықталған нейрондар тізбегінде айналуы. Жүйке
орталықтарында қозу сақиналы сипатпен таралады. Қозған нейроннан қозу
сақиналы сипатпен ғана қоймайды, оның аксонының бүйір өсінділері арқылы сол
нейронның өзіне қайтып оралып, орталықты ұзақ қозу жағдайында ұстайды.
Басымдылық (доминанттық). Басымдылық деп күшті қозу нәтижесінде белгілі
бір жүйке орталығының уақытша үстемдік алуын айтады. Бұл қасиетті 1923 жылы
А.А. Ухтомский ашқан.
Тонус. Жүйке орталықтары әлсіз қозу жағдайында болады. Тыныштық күйдің
өзінде орталықтардан әлсіз импульстер таралып, жалпы организм тонусы
сақталады.
2.2 Жұлын. Жұлынның құрылысы және қызметі
Жұлын филогенездік тұрғыдан Орталық жүйке жүйесінің ең ерте пайда
болған көне бөлімі. Ол рефлекторлық және өткізгіштік қызмет атқарады. Оның
рефлекторлық қызметі жұлында көптеген тұлғалық (сомалық) және вегетативтік
рефлекстер доғасының тұйықталмауымен байланысты. Демек, жұлын көптеген
рефлекстерді атқаруға қатынасады. Оның мойын, кеуде, бел омыртқалық
бөлімдерінде бас, мойын, дене тұлғасы, аяқ еттерінің қызметтерін реттейтін
орталықтар орналасады. Демек, жұлын дене қимылын реттеуге қатынасады.
Сонымен қатар жұлынның 3-5 мойын омыртқа деңгейінде көк еттің (диафрагма)
әрекетін реттейтін орталық, ал құйымшақ бөлімінде – нәжіс шығару, зәр
шығару жыныстық рефлекстер орталықтары орналасады.
Қызмет ерекшеліктеріне қарай жұлындағы жүйке талшықтары жалғастырғыш
(ассоциативтік), көлденең ұластырғыш (комиссуральдық) және афференттік не
эфференттік (проекциялық) болып бөлінеді.
Орталыққа тепкіш өткізгіш жолдар сыртқы немесе ішкі орта әсерін
қабылдайтын рецепторлардан импультерді мидың әртүрлі құрлымдарына
жеткізеді. Орталық жіңішке және сына тәрізді шоғыр, латеральдық және
вентральдық жұлын-таламустық жол, дорсальдық және венальдық жұлын-
таламустық жол, дорсальдық және вентральдық жұлын-мишық жолы жатады.
Жіңішке және сына тәрізді шоғырлар (Голл және Бурдах жолы) жұлындық
түйіндердің сезімтал нейрондарының өсінділері болып табылады, үлпекті
талшықтардан құралады. Қозу импульсін 60-100 мсек. Жылдамдықпен өткізеді.
Латералдық жұлын-мишық жолын, немесе Флексиг шоғырын, жұлынның
дорсалдық мүйізінде орналасқан нейрондар аксоны құрайды. Бұл жол талшықтары
айқаспай өз беткейімен мишыққа барады, қозу импульсін 110 мс жылдамдықпен
өткізеді.
Вентральдық жұлын-мишық жолы, немесе Говерс шоғыры, жұлынның
дорсальдық 120 мс жылдамдықпен мишықтың дененің қарсы беткейіндегі
жартысына жеткізеді. Бұл жол сіңірден, тері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz