Кәсіпкерлік дамуының экономикалық негіздері және оның түрлері

Кіріспе

“Меншік” ұғымы әрбір экономикалық жүйенінің іргетасы болып табылады. Ол тарихи түрде адам және қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы кезде меншік деген ұғым тек жермен байланыстырылды. Сондықтанда да меншік адамның дайын өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және өндіріс жағдайларына қатынастарын байқатады. Мұнда адам - өндіруші және өндіріс құрал-жабдығын иеленуші ретінде көрінеді
(жер – қоғамдық өндірістің басты құралы). Өндіріс нәтижелерін иелену қоғамдық экономикалқ қатынастар шеңберінде материалдық игіліктерді адамдар бірлесе игеру арқылы жузеге асады.
Өткен дәуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктің мәні мен мазмұның қарастыруға ерекше қадамдар жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалушы француз экономисі Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) “Экономикалық кесте” (1758ж.) денен еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі ролінің басымдылығын көрсеткен. Ол, меншікті молайтудағы еңбекшінің егін шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдылық ролін ерекше қолдап, оны барлық байлықтың қайнар көзі ретінде санады.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Тақырып 4. Кәсіпкерлік дамуының экономикалық негіздері және оның түрлері

1. Меншік түрлері және олардың арақатынасын әртүрлі елдердегі
проблемасы.
2. Мемлекеттік меншік пен жеке меншік түрлері дамуының жағдайлары, ролі
мен мақсатқа сәйкестігі
3. Жекешелендіру үрдісі – түбегейлі институционалдық мен меншіктік
қатынастарды жетілдірудың шешушы факторы.

“Меншік” ұғымы әрбір экономикалық жүйенінің іргетасы болып табылады.
Ол тарихи түрде адам және қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы кезде
меншік деген ұғым тек жермен байланыстырылды. Сондықтанда да меншік адамның
дайын өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және өндіріс жағдайларына
қатынастарын байқатады. Мұнда адам - өндіруші және өндіріс құрал-жабдығын
иеленуші ретінде көрінеді
(жер – қоғамдық өндірістің басты құралы). Өндіріс нәтижелерін иелену
қоғамдық экономикалқ қатынастар шеңберінде материалдық игіліктерді
адамдар бірлесе игеру арқылы жузеге асады.
Өткен дәуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктің мәні мен мазмұның
қарастыруға ерекше қадамдар жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалушы
француз экономисі Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) “Экономикалық кесте”
(1758ж.) денен еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі
ролінің басымдылығын көрсеткен. Ол, меншікті молайтудағы еңбекшінің егін
шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдылық ролін ерекше қолдап, оны
барлық байлықтың қайнар көзі ретінде санады.
Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті Уильям Петти, Давид
Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет қоғамның топқа яғни жалдамалы
жұмысшы, капиталист және жер иеленуші болып жетілуіне негіздеді. Улиьям
Петтидің “Енбек – байлықтың атасы, жер - оның анасы” деген қанатты сөздері
өзінің мәнің осы күнге дейін жойған жоқ.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудан (1809-1865жж.) меншікке өзінің
көзқарасын “Кедейліктің философиясы” деген еңбегінде баяндаған болатын.
Онда ол ұсақ буржуазиалық және жеке меншікті дәріптеп, капиталитік меншікті
сынады. Прудон “Меншікті – бұл ұрлық” деген сөзінің мәні бар. Меншіктің
мұндай сипатамасы кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.
К. Маркстың тұжырымдамауы бойынша, меншік экономикалық категория
ретінде еркі мен санасынан тәуелсіз өмір сүреді. Меншік- бұл өндіріс құрал-
жабдығын иелену қатынасы және материалдық игіліктерді өндіру, бөлу,
айырбастау мен тұтыну процесі. Маркстік теорияға сәйкес- құралдар, заттар
және т.б. меншіктің заттық мазмұның құрады. Алайда “ меншік “ ұғымы тек
ғана заттық мазмұнымен немесе адамның затқа қатынасымен шектеліп қана
қоймайды. Адам басқа адамдармен өзара тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек
өнімін өндіреді және тұтынады. Ешкімге жатпайтын нәрсені- қоғамнан тыс,
басқа адамдармен байланыссыз иемдену мүмкін емес. Айталық, тіл бір ғана
адамның өнімі болып табылады. Себебі, ондай жағдайда адам ешкіммен сөйлесе
алмайды. Меншікте дәл солай ешкіммен қатынаспайтын адамның меншігі –
экономикалық категория ретінде мазмұның жояды. Меншік табиғи емес, ол
заттардың қоғамдық қасиеті.
Меншік теориясына сүбелі үлесті батыстың қазіргі экономикалық
мектебінің өкілдері , американ экономистері – Рональд Круз (1910ж.) және
Армен Алчиан (1914ж.) қосты. Бұл теория кейінірек Й. Барцель, Г. Демесц, Д.
Нарт, Р. Познер және басқалардың еңбектерінде өзінің жалғасын тапты. Осы
ғылымдардың тұжырымдамасына сәйкес, ресурс өзінен өзі меншік бола алмайды,
тек ресурстарды қолдану арқылы тұтас кешненді құқық- міне осы меншіктін
мазмұның құрайды. Бұл процеске қатынасатындардың барлығы меншік құқығын
өткеру кезінде “ ойын ережесін’’ білу қажет . Меншік, кімге жатады, және
өзара іс - әрекетті ұштастыруға қол жеткізу үшін олармен келісу керек пе .
Олардың ойынша, меншіктің кешенді құқығы төмендегідей он бір
бөлімнен құралады:
- иелену құқығы , яғни игіліктерге міндеттелген денелік (күш –
қуаттылық ) бақылау құқығы;
- пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетің өзі үшін қолдану
құқығы;
- басқару құқығы, яғни игіліктерді қолдануды кім және қашан
қамтамасыз етуді шешу құқығы;
- табысқа деген құқық, яғеи игіліктерді қолдану нәтижесіне ие болу
құқығы;
- егеменділік құқығы, яғни бейтараптандыру , тұтыну, игілінті жою
немесе өзгерту құқығы;
- қауіпсіздік құқығы, яғни игілікті қанаудан және сыртқы ортаның
зияндылығынан қорғау құқығы;
- игілікті мұрагерге беру құқығы;
- игілікті иеленудегі мерзімсіздік құқығы;
- сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістрді қолануға қарсылық жасау
құқығы;
- жауапкершілікке жазалау түрін қолану құқығы, яғни қарызды төлеуге
игіліктермен жазалау мүмкіндігі;
- қалдықты сипат құқығы, яғни бұзылған құқық шараларын қалпына
келіруді қамтамасыз ету институтының өмір сүру құқығы.
Меншіктің зкономикалық мазмұнына жүргізілген қысқаша талдау
мынаны байқатады:
Меншік - бұл адамдар арасындағы материалдық және рухани игіліктерді
өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну салдарындағы күрделі әпеуметтік –
экономикалық қатынастар.
• Жеке түрі .
• Ұжымдық түрі.
• Мемлекеттік түрі.
Жеке меншіктің дамуы ХIХ-шы ғасырдың екінші жартысының ортасына дейін
жүзеге асты. Ғылыми – техникалық революцияның әсерінен ХIХ-шы ғасырдың
екінші жартысында жедел түрде акционерлік меншік қалыптаса бастады.
Акцонерлік немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ, топтық
немесе ұжымдық меншік . Батыстың экономикалық теория мектебі “ жеке “
термині ретінде кез- келген мемлекеттік емес мүлік , шаруашылық ,
кәсіпорынды түсінген.
Жеке меншік ұғымы тұрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік және
еңбектік емес меншікке бөліп қараймыз. Соңғысында заңды негізде жасалған
жер учаскесі табысы мен жалға берілген басқада қозалмайтың мүлік , банкке
салынған пайыз бойынша және басқа көздер (жәрдем ақы, стипендия, зейнет
ақы және т.б. ) есебінен жасалады .
Жеке мнешіктің даму кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап, жеке
кәсіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп келе
жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ оның
теріс тұстары байқалады: артық өндірудің экономикалық дағдарысы жеке
меншік – бұл билеп – төстеушінің , ешкім шектемейтің иегердің (
иегердің өз еркін ғана бәрін шешеді) меншік өнімімен байланысты еді.
Сондықтан , мемлекеттің араласуы қажет болады. Қазіргі өркениетті
қоғамда меншік иесі мінезқұлқының белгілі ережелері жасалған,
сонымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын ескерту туралы
шаралар қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда жене оның
келешегі алда.
Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, мағынасы өзгеді.
Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген ( еңбектік және еңбектік емес)
ғана емес, сондай-ақ ұжымдық (топтық) , акционерлік және кооперативтік
түрде-меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болады.
Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік
меншік-колхоздың, кооператив меншіктің, тұтыну корпорациясы, тұрғын-үй,
құрылыс және басқа да кооперативтік ұжымдармен көрсетілді. Қазіргі
жағдайда ол акционерлік меншік, бірріккен және аралас кәсіпорын
меншіктерімен толықтырылды.
Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жақты
дамыған. Айталық, өндірістік кооперативтер- бұл тауар мен қөрсетуді бірге
өндіру мақсаты, азаматтардың өз еркінде.
Кооперативтер Англияда ХIХ-шы ғасырдың басында пайда болып,
кейнірек мұндай ұжымдар көптеген Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ-ға
кенінен тарады. Алғашқы кооператевтер Дания мен Швецияда ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндеу және өткізу бойынша пайда болды. Яғни, 100
жылдан соң әлемнін он екі елінде олардың үлесіне ауыл шаруашылығы
өнімінін 60-проценті келеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында төмендегідей меншіктің
экономикалық түрлері қалыптасты:

МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ.
ЖЕКЕ ҰЖЫМДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК
Еңбектік Еңбектік емесЖеке топтық Республика Облыстық,
меншігі аудандық
муниципал –
дық меншігі
Еңбек Мұрагерге а) жалгерлік меншікРеспубликалыКоммуналдық
табысы қалдырылған ә) ұжымдық қ меншік меншік
есебінен мүлік кәсіпорын меншігі (жер, (тұрғын-үй
есебінен б)кооперативтік қоймауы, коммуналдық
табыс, меншік сулар, шаруашылығы
сақтандыру, в) акционерлік өсімдік мәдиниет және
несие меншік: әлемі, әуе денсаулық
мекемелеріне а) қоғамдық кеністігі) сақтау,
салған ұйымдарының меншігі халыққа білім
қаржылар, ә) діни ұйымдарының беру,
акция, меншігі жергілікті
облигация меншік: бюджет
және басқа а) шаруашылық қорлары.)
бағалы қоғамы меншігі
қағаздардан ә) бірлестіктер
түсетін табысменшігі:
көздері. а) шетел
мемлектінің меншігі
(концессия)
ә) бірікен
меншік(шетел
мемлекеті
кәсіпорыны)

Әртүрлі экономикалық жүйе шеңберінде меншіктің басқа түрінің басым
болуы , оның басқа түрінің - мейлі бұрынғы , мейлі қазіргі түрінің
болуы жоққа шығармайды. Меншіктің барлық түрінің араласуы мен
өзара іс - әрекеті, экономика және барлық қоғамның дамуына әсер
етеді.
Бұрынғы Одақта да шаруашылық жеке еңбек меншігін кооперативтік
меншікке алмастырылды. Ол алғашқы бесжылдықтарда жүргізілген
ұжымдастыру негізінде құрылды. Алайда, шын мәнінде колхоздарға
әкімшілік ұйымдар билеп – төсеп үстемдігін жүргізді. Олар өзіндік
өнімне билік жүргізу құқығынан айырылды. Себебі, өнімнің негізгі
бөлігі бекітілген баға бойынша мемлекетке түсіп отырды. Бұл
кооперативтік процесстердің бұзылуына алып келді. Меншіктің
кооперативтік түрінің нарықтық экономика жағдайында кооперативтік
кәсіпорынның толық өзгеше болуы - оның өндірісті дамыту мүмкіншілігі
ең жоғарлығын иеленді. Мұнда, қозғаушы күші – меншік иесі, топтары
-кооперативтің экономикалық мүдделері болып табылады. Тұтыну
кооперациясы өндірістік кооперативтен өзгешелеу . Өндірістік
кооператив өндіріс саласында қызмет етсе, тұтыну кооперативі -
айналыс саласында қызмег жасайды. Ресейде тұтыну кооперативінің
алғашқы ұйымдары ХХ-шы ғасырдың басында пайда болды. Оның пайда
болуының басты мақсаты - тауарларды сатып алуда шаруа мен
тұтынушыны сауда делдардарынан құтқару.
Қазіргі кезде әлемдік қауымдастықта тұтыну кооперациясы өзінің
қызметін қалада да, ауылдық жерлерде де жүзеге асырады. Ол
әртүрлі фирмалар және ұйымдармен кең халықаралық байланыста
болады.
Меншіктің бір түрінен басқасына өтуді эволюциялық жолмен
бәсекелестік күрестің, өндіргіш күштер дамуының және ҒТР-ның
негізінде жүзеге асады ( мысалы, ХIХ –шы ғасырдағы акционерлік меншік
түрінің пайда болуы) немесе бұрынұы Одпқта болған мемлекеттік және
колхоздық меншіктің зорлық- зомбылық жағымен қалыптасуын айтамыз.
Муниципалды меншік мемлеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекшке болып табылады. “Муниципал” - латының “
municipalis” немесе немістің “munizipalitet” сөздерінен шыққан ,
“қаланы басқару “ деген ұғымды білдіреді. Ал , латынның “municipium”
“сөзі қаланы өзін- өзі “ басқару құқығын білдіреді. Әдетте
муниципалды меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік -
аумақтық құрлымдарды басқару жатады. Қазақстан Республикасында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.