Монополиялық бәсеке туралы
Кіріспе . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. тарау. Монополиялық бәсеке туралы ... ... ... ... ... .5
1.1.Монополиялық бәсеке нарығында ерекшеліктері ... 6
1.2.Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңіндегі жұмысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі.
2. тарау. Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1.Нарықты монополиялаудың белгілері ... ... ... ... ...16
2.2. Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу ... ... ... .20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Пайдаланған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1. тарау. Монополиялық бәсеке туралы ... ... ... ... ... .5
1.1.Монополиялық бәсеке нарығында ерекшеліктері ... 6
1.2.Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңіндегі жұмысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі.
2. тарау. Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1.Нарықты монополиялаудың белгілері ... ... ... ... ...16
2.2. Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу ... ... ... .20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Пайдаланған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Монополяны талдауда «монополия» ұғымының бір мәнді еместігін есепке алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құблыстың мәнін өз этималогиясынан («моно»- біреу, «полео»- сатамын) шығару дұрыс емес. Нақты өмірде рынакта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай болса, сұраныс қисық абсалютті тұрде икемді емес фирманы табу мүмкін емес.
1.Н.Қ.Мамыров , Қ.С . Есенғалиева,
М.Ә.Тлеужанова «Микроэкономика».
2.Осипова Г.М . «Экономикалық теория негіздері» Алматы-2002ж.
3. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н.Сағындықов, Жүнісов, Ү.С.Байжомартов,Б.И.Калягин«Жалпы экономикалық теория» Ақтобе -2004 ж.
4.Я.Әубәкіров , К. Нәрібаев,М.Есқалиев, Е. Жатқанбаев , Е. Байжұмаев , С. Досқалиев. «Экономикалық теория негіздері». Алматы «Санат» -2004 ж.
5.Б.М. Мұхамедиев «Микроэкономика» Алматы-2003ж.
М.Ә.Тлеужанова «Микроэкономика».
2.Осипова Г.М . «Экономикалық теория негіздері» Алматы-2002ж.
3. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н.Сағындықов, Жүнісов, Ү.С.Байжомартов,Б.И.Калягин«Жалпы экономикалық теория» Ақтобе -2004 ж.
4.Я.Әубәкіров , К. Нәрібаев,М.Есқалиев, Е. Жатқанбаев , Е. Байжұмаев , С. Досқалиев. «Экономикалық теория негіздері». Алматы «Санат» -2004 ж.
5.Б.М. Мұхамедиев «Микроэкономика» Алматы-2003ж.
Жоспар
Кіріспе - ----------------------------------- ----------------------------3
1- тарау. Монополиялық бәсеке туралы ---------------------5
1.1.Монополиялық бәсеке нарығында ерекшеліктері ----6
1.2.Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңіндегі жұмысын
талдау ----------------------------------- 7
1.3. Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі.
2- тарау. Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері---------------------
----------------------------------- -------------------15
2.1.Нарықты монополиялаудың белгілері -------------------16
2.2. Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты ----------------
----------------------------------- -------------17
2.3. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу.------------20
Қорытынды ----------------------------------- -----------------------25
Пайдаланған әдебиет ----------------------------------- -----------26
Кіріспе
Монополяны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігін
есепке алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құблыстың мәнін өз
этималогиясынан (моно- біреу, полео- сатамын) шығару дұрыс емес.
Нақты өмірде рынакта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін
жағдай болмайтын нәрсе. Олай болса, сұраныс қисық абсалютті тұрде
икемді емес фирманы табу мүмкін емес.
Монополист саналы түрде пайда ең жоғарғы болатын баға деңгейін
іздейді және санын белгілейді. Мұндай сұраныс қызметі белгілі
болады, яғни монополист оны өзгерте алмаиды деп болжанады. Егер
таза монополист барлық рынокты басып алса, онда ол қосымша
көлемде өнім сату үшін, бағаны төмендету керек екенін білдіреді.
Бұл факт монополистің бағаға билігі абсолютті емес екенін тағы да
қуатайды, ол өзінің сыртынан бәсекелестердің оның тауарының
субетитутарын өндірушілердің тынысын сезінеді.
Дараланған өніммен монополистік бәсеке рыногында сатып алушы
тауардың бір түрін таңдайды, оны нақ осы шарты, сапасы, сатуға
дайындалуы, сауда маркасы, қызмет көрсету деңгейі және т.б. назар
аударуды. Өнімнің даралануы тұтынушыға көрсетілетін игіліктер мен
қызметтерде біртектіліктің жоқтығын білдіреді.
Монополист – сатушы рыноктың қатнастарға тек өз өнімін сатып
алушымен түседі. Бұл өзара қатнастардың сипаты мынадай: егер
монополист бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алнады.
Монополист фирманың рыноктағы хал – ахуалын түсіну үшін жетілген
және жетілмеген бәсекелердің шарттарын тағы да салыстыру керек.
1 Тарау. Монополиялық бәсеке туралы түсінік.
Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері жетілген бәсеке мен
монополияға тән кейбір қасиеттерге сәйкес келеді. Жеңіл және тамақ
өнеркәсібі, жихаз жасау, кітап басып шығару, қызмет көрсетудің
басқа да көп түрлері монополиялық бәсеке нарығының іс - әрекеті.
Нарық құрылымының бұл моделін қарастырғанда фирмалардың ұзақ
және қысқа мерзім кезеңдерінде өнім шығару көлемін қалай
анықтайтынын және тауарлар мен қызметтердің бағасын қалай
белгілейтінін талдап түсіндіреміз. Соның нәтижесінде монополиялық
бәсеке нарығындағы фирма жұмысының тиімділігін анықтап бағалаукға
болады.
Монополия – бұл мемлекеттердің, фирмалардың, сауда жасаушылардың
қандай да бір шаруашылық қызметін жүзеге асырудағы айырықша
құқығы.
Монополиялардың түрлері:
- табиғи монополия
- жасанды монополия
Монополияның үш негізгі көзі бар: техникалық
түсінік , тікелей және жанамалай үкіметтік қолдау және жанамалай
үкіметтік қолдау және жеке келсім ...
Қашан қандай да бір нақты адам немесе кәсіпарын, басқа біреулер
билік етуге жол жоқ жерде өз шарттарын қоя аларлықтай жағдайда
қандай да бір тауарларды немесе игі қызметтерді бақылай алса,
монополия сол кезде бар болып шығады.
( М. Фридман – Капитализм және бостандық).
Монополияның өте маңызды нәтижесі болып өнім шығаруды азайту,
бағаны көтеру және табысты тұтынушылардан өндірушілерге өткеру
саналады.
Монополиялық бағаның құрылуы, сондай – ақ, жақсы тұрмыстағы
белгілі таза шығындар дегенге саяды. Олар тұтынушылар үшін
заттың құнынан шығынға ұшырап, бәсеке баға үстінде ол өнімді
сатып алар да еді, бірақ монополиялық бағада тауарларды
алмастыратын төменгі сапалы заттарды сатып алуға мәжбүр.
Монополистер ( тағы басқа кімдер болса да ) кейбір тұтынушылар үшін
бұл шығындардың орнын толтырмайды, өйткені монополист өз шығарған
өнімнің санынан табыс таппайды. Қоғам кедейлене түседі, себебі
тауарды алмастыратын төменгі сапалы заттарды шығаратын салаға
қарағанда, өндірістік ресурстарды өнім санын қысқартатын эканомика
саласында одан да тиімді пайдалануға болар еді.
Біздің ғасырымыздың 30 – шы жылдары Эдуард Чемберлен жасаған
монополистік бәсекенің теориясы өзінің мақсаты етіп жетілген бәсеке
мен монополияның тайталастық күштерін жарастыруды қояды, алайда ол
мақсат сөзсіз олард
ың орташа арифметикасы болып табылмайды. Егер рынок келесі
белгілерімен сипатталынатын болса, онда монополистік бәсеке бар деп
саналады:
1. Рынокта сатушылар мен сатып алушылардың көп болуы, мұның
үстіне олардың бәрін сатушылар болып келеді.
2. Барлық сатып алушылар мен сатушылар рыноктағы баға туралы
және сатылатын тауарлардың сипаттамалары туралы ең соңғы
ақпараттарды біледі.
3. Рынокқа шығу және одан кетудің толық еркіндігі бар.
4. Сатушылардың өнімдері әртекті болып келеді. Сатып алушының
көзқарасы тұрғысынан әрбір сатушының өнімі белгілі дәрежеде кез
келген басқа сатушының өнімінен аздап болса да өзгешеленеді.
Монополистік бәсеке моделіне қарағанда антитрестік заңнама үшін
олигополия теориясы өте маңызды болып келеді. Оның негізгі
постулаты былай, егер рынок бірнеше сатушылардан тұратын болса,
онда барлық сатушылар белгілі дәрежеде өздерінің өзара
тәуелділіктерін мойындайды. Сол себепті әрбір сатушы шығарылатын
өнімнің көлемін және бағасын белгілей отырып, бәсекелесінің
қабағына да қарайды. Бұл дегеніңіз, олигополистер рыноктағы өз
үлесін ұлғайту мақсатында бағаны төмендетпейді деген сөз себебі
олар өздерімен бәсекелестігі сатушылардың да өздеріне дәл солай
жауап қатып, бағаны азайтуын күтеді, сонда ғана түскен тауар тез
өтетін болады.
Осының нәтижесінде олигополистік сатушылар үйлестіру мен
болжалдауға назар тіктейді. Бәсеке бүркемелеу арқылы бағаны
төмендетуден және бағалық емес, бәсекеден, мысалы, өнімдерді
бөлшектеу, жарнама және өнім таратуды ынталандырудан көрніс
табады. Мұндай бәсеке, бәсекелестіктердің қарсы шаралары алдындағы
қарқыншақ немесе орташа жиынтық шығындардың өсуіне орай
шектелінеді. Монополистік бәсекедегі олигополияның қарама – қайшылығы
- бәсекелес сатушылардың көптігінен таза табыс мөлшері деңгейге
дейін төмендейді, олардың әрқайсылары бәсекелестердің есебінен
рыноктағы өз үлестерін ұлғайтуға тырысады. Сол себепті
фирмалар арасында үйлесу мүмкін емес.
1.1 Монополиялық бәсеке нарығының
ерекшеліктері
Монополиялық бәсеке нарығы төмендегідей негіз ерекшеліктерімен
сипаталады:
1. Нарықта тауарды сатушылар мен сатып алушылар саны көп
болады. Тауарды өндіруде, сатуда көбінесе ұсақ фирмалар жұмыс
істейді, тіпті ірі фирмалар жоқ деп айтуға да болады. Болған
күнде де ұсақ фирмалардың жұмысына кедергі келтірмейді.
а) монополиялық бәсеке саласына кіруге жаңа
фирмаларға
тосқауыл оншалық қойылмайды және бұл
саладан
шығып кету де оңай. Мысалы, шаштараз
немесе жихаз
жасайтын шағын шеберхана салуға өте көп
қаражат
қажет емес, сондықтан бұндай кәсіпкерлікпен кез
келген
фирма айналысуы мүмкін, ал осы фирма саладан
кете
қалса, онда бұл істі жалғастырушылар әр
уақытта
табылады.
б) нарықтағы өнім көлемі, баға және басқада
жағдайлар
туралы деректер ашық белгілі болады.
в) өндірілетін тауарлар біртектес емес, олардың
әрқайсысының
өзіндік ерекшеліктері болады. Бұл тауарлар
бірін – бірі
ауыстыра алады. Бұл әр фирма өзінің тауарына
ерекшелік
беруге тырысады, мысалы, тіс жуғыш
пасталардың
дәмінің, химиялық құрамының өзгешеліктері және т.б
Сонымен қатар фирмалардың сату маркалары,
тауарды
көрнекті орап – бууы, жарнама жасауы да
олардың
тауарларына өзгешелік қасиет береді.
1.2 Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім
кезеңіндегі жұмысын талдау
Қысқа мерзімдегі монополиялық бәсекелес фирманың жұмысын
талдауды 1.1. – сурет бойынша түсіндіреміз.
Бірінші көңіл аударатын жағдай, монополиялық бәсекелес
фирманың сұраныс қисығы ( Д ). Бұл қисық бәсекелес фирмалардың
сұраныс қисығы сияқты абсолютті икемдіболмайды. Басқаша айтқанда,
абцисса осіне параллелдік емес, теріс көлбеулі болады. Бұның басты
себебі монополиялық бәсекелес фирманың тауарларының өзіндік
қасиеттері болады.
1.1.- сурет. Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзімдегі
кезеңі: А. Фирманың пайдасын барынша көбейту жағдайы.
Б. Фирманың шығынын төмендету жағдайы.
Монополия кезеңіндегі фирманың сұраныс қисығы саладағы сұраныс
қисығымен бірдей дедік, себебі осы тауарды өндіру саласында фирма
– тек бір ғана өндіруші болады. Ал, монополиялық бәсеке кезінде
фирма тауарының өзіндік қасиетіне байланысты нарықтағы өз
сегментінде ғана монополист болып есептеледі. Сондықтан оның
сұраныс қисығы теріс көлбеулі болады: баға төмендеген сайын сату
көлемі көбейеді.
Екіншіден, фирманың ұтымды өнім өндіру механизімі белгілі.
Басқа нарықтық құрылымдардағы сияқты монополиялық бәсекелес фирма
пайдасын мейлінше арттыру мақсатында шекті шығын шекті түсімге тең
болғанға сәйкес келетін өнім мөлшерін шығарады. Бұл шарт төмендегідей
жазылады.
МС=МR
Басқаша айтқанда, өнімнің тағы бір қосымша бірлігін өндіруге
жұмсалатын шекті шығын осы өнімді сатқанда түсетін шекті түсімен
артық болғанша фирма өнім өндіруін жалғастырады. Графиктен МС пен МR
– дің қиылысу нүктесі Q өнім көлеміне сәйкес келіп тұр. Фирма Р 0
бағасын тағайындай отырып, өз пайдасын барынша көбейтеді. ( 1.1а –
суреті) немесе ( 1.1бсуреті).
Графиктен көріп тұрғанымыз Q2 Q1.
Егер дәл осы баға Р0 таза бәсекелес жағдайында қалыптасса,
фирма онда Q2 өнімі көлемін өндірер еді.
Қорыта айтқанда, қысқа мерзім кезеңіндегі монополистік бәсеке
фирмасының іс - әрекетін талдау жасағанда, басқа бәсекелес емес
нарықтық құрылымдармен ұқсастыры байқалады.
1.3. Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі
Монополиялық бәсеке нарығының ұзақ мерізімді кезеңін талдағанда,
бұл нарықтының ерекшеліктері айқын көрінеді.
Материялды түсіндіруге ыңғайлы болу үшін шығындар қисығы
өзгермейді деп жорамалайдайық. Д1 сұраныс қисығы АС қисығының ең
төменгі деңгейінен жоғары орналасқан. Осы жағдайда фирма
эканомикалық пайда алады деп жорамалаймыз. Егер бұл жағдай
монополия жағдайында қалыптасса, монополист басқа фирмалардың
нарыққа кіруіне мүмкіндік бермей, осы жағдайды ұзақ мерізімді
кезеңде ұстап тұруға тырысар еді.
Ал монополиялық бәсеке нарығына кіруге тосқауыл қойылады. Сондықтан
фирмалардың алатын экономикалық пайдасы ұзақ мерзімде осы нарыққа басқа
фирмалардың кіруіне себеп болады.Жаңа келген фирмалар саласындағы бұрынғы
фирмалардың өнімдеріне ұқсас және оларды алмастыратын өнімдер өндіре
бастайды.
Бұның нәтижесінде ескі фирмалардың сұраныс қисықтары
төмендейді, өйткені тұтынушылардың кейбір бөлігі жаңа фирмалардың тауарын
ала бастайды, сондықтан ескі фирмалардың (тауарын ала) нарықтағы үлесі
азаяды. Бұл жағдай экономикалық пайда азайып, сұраныс қисығының Д3
жағдайына келіп , орташа жалпы шығынды жанап өткенге дейін жалғасады.
Жетілген бәсеке нарығындағы фирмалар сияқты ұзақ мерзімдегі
монополиялық бәсекелес фирмалардың экономикалық пайдалары нольге тең
болады.
Екі фирманың бұл қасиетінің ортақтығы фирмаларды салаға жеңіл
кіріп , одан шыға алатындығының нәтижесінде болып отыр.
Ұзақ мерзімдегі тепе-теңдік нүктесінен жоғары орналасқан .Дәл
осы ерекшелік монополиялық бәсеке нарығы мен толық бәсеке нарығына
айырмашылығын анық көрсетеді. Неге бұл екі нүкте бір-біріне дәл келмейді?
Өйкені АС ең төменгі нүктесін жанап өту үшін сұраныс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе - ----------------------------------- ----------------------------3
1- тарау. Монополиялық бәсеке туралы ---------------------5
1.1.Монополиялық бәсеке нарығында ерекшеліктері ----6
1.2.Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңіндегі жұмысын
талдау ----------------------------------- 7
1.3. Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі.
2- тарау. Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері---------------------
----------------------------------- -------------------15
2.1.Нарықты монополиялаудың белгілері -------------------16
2.2. Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты ----------------
----------------------------------- -------------17
2.3. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу.------------20
Қорытынды ----------------------------------- -----------------------25
Пайдаланған әдебиет ----------------------------------- -----------26
Кіріспе
Монополяны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігін
есепке алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құблыстың мәнін өз
этималогиясынан (моно- біреу, полео- сатамын) шығару дұрыс емес.
Нақты өмірде рынакта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін
жағдай болмайтын нәрсе. Олай болса, сұраныс қисық абсалютті тұрде
икемді емес фирманы табу мүмкін емес.
Монополист саналы түрде пайда ең жоғарғы болатын баға деңгейін
іздейді және санын белгілейді. Мұндай сұраныс қызметі белгілі
болады, яғни монополист оны өзгерте алмаиды деп болжанады. Егер
таза монополист барлық рынокты басып алса, онда ол қосымша
көлемде өнім сату үшін, бағаны төмендету керек екенін білдіреді.
Бұл факт монополистің бағаға билігі абсолютті емес екенін тағы да
қуатайды, ол өзінің сыртынан бәсекелестердің оның тауарының
субетитутарын өндірушілердің тынысын сезінеді.
Дараланған өніммен монополистік бәсеке рыногында сатып алушы
тауардың бір түрін таңдайды, оны нақ осы шарты, сапасы, сатуға
дайындалуы, сауда маркасы, қызмет көрсету деңгейі және т.б. назар
аударуды. Өнімнің даралануы тұтынушыға көрсетілетін игіліктер мен
қызметтерде біртектіліктің жоқтығын білдіреді.
Монополист – сатушы рыноктың қатнастарға тек өз өнімін сатып
алушымен түседі. Бұл өзара қатнастардың сипаты мынадай: егер
монополист бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алнады.
Монополист фирманың рыноктағы хал – ахуалын түсіну үшін жетілген
және жетілмеген бәсекелердің шарттарын тағы да салыстыру керек.
1 Тарау. Монополиялық бәсеке туралы түсінік.
Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері жетілген бәсеке мен
монополияға тән кейбір қасиеттерге сәйкес келеді. Жеңіл және тамақ
өнеркәсібі, жихаз жасау, кітап басып шығару, қызмет көрсетудің
басқа да көп түрлері монополиялық бәсеке нарығының іс - әрекеті.
Нарық құрылымының бұл моделін қарастырғанда фирмалардың ұзақ
және қысқа мерзім кезеңдерінде өнім шығару көлемін қалай
анықтайтынын және тауарлар мен қызметтердің бағасын қалай
белгілейтінін талдап түсіндіреміз. Соның нәтижесінде монополиялық
бәсеке нарығындағы фирма жұмысының тиімділігін анықтап бағалаукға
болады.
Монополия – бұл мемлекеттердің, фирмалардың, сауда жасаушылардың
қандай да бір шаруашылық қызметін жүзеге асырудағы айырықша
құқығы.
Монополиялардың түрлері:
- табиғи монополия
- жасанды монополия
Монополияның үш негізгі көзі бар: техникалық
түсінік , тікелей және жанамалай үкіметтік қолдау және жанамалай
үкіметтік қолдау және жеке келсім ...
Қашан қандай да бір нақты адам немесе кәсіпарын, басқа біреулер
билік етуге жол жоқ жерде өз шарттарын қоя аларлықтай жағдайда
қандай да бір тауарларды немесе игі қызметтерді бақылай алса,
монополия сол кезде бар болып шығады.
( М. Фридман – Капитализм және бостандық).
Монополияның өте маңызды нәтижесі болып өнім шығаруды азайту,
бағаны көтеру және табысты тұтынушылардан өндірушілерге өткеру
саналады.
Монополиялық бағаның құрылуы, сондай – ақ, жақсы тұрмыстағы
белгілі таза шығындар дегенге саяды. Олар тұтынушылар үшін
заттың құнынан шығынға ұшырап, бәсеке баға үстінде ол өнімді
сатып алар да еді, бірақ монополиялық бағада тауарларды
алмастыратын төменгі сапалы заттарды сатып алуға мәжбүр.
Монополистер ( тағы басқа кімдер болса да ) кейбір тұтынушылар үшін
бұл шығындардың орнын толтырмайды, өйткені монополист өз шығарған
өнімнің санынан табыс таппайды. Қоғам кедейлене түседі, себебі
тауарды алмастыратын төменгі сапалы заттарды шығаратын салаға
қарағанда, өндірістік ресурстарды өнім санын қысқартатын эканомика
саласында одан да тиімді пайдалануға болар еді.
Біздің ғасырымыздың 30 – шы жылдары Эдуард Чемберлен жасаған
монополистік бәсекенің теориясы өзінің мақсаты етіп жетілген бәсеке
мен монополияның тайталастық күштерін жарастыруды қояды, алайда ол
мақсат сөзсіз олард
ың орташа арифметикасы болып табылмайды. Егер рынок келесі
белгілерімен сипатталынатын болса, онда монополистік бәсеке бар деп
саналады:
1. Рынокта сатушылар мен сатып алушылардың көп болуы, мұның
үстіне олардың бәрін сатушылар болып келеді.
2. Барлық сатып алушылар мен сатушылар рыноктағы баға туралы
және сатылатын тауарлардың сипаттамалары туралы ең соңғы
ақпараттарды біледі.
3. Рынокқа шығу және одан кетудің толық еркіндігі бар.
4. Сатушылардың өнімдері әртекті болып келеді. Сатып алушының
көзқарасы тұрғысынан әрбір сатушының өнімі белгілі дәрежеде кез
келген басқа сатушының өнімінен аздап болса да өзгешеленеді.
Монополистік бәсеке моделіне қарағанда антитрестік заңнама үшін
олигополия теориясы өте маңызды болып келеді. Оның негізгі
постулаты былай, егер рынок бірнеше сатушылардан тұратын болса,
онда барлық сатушылар белгілі дәрежеде өздерінің өзара
тәуелділіктерін мойындайды. Сол себепті әрбір сатушы шығарылатын
өнімнің көлемін және бағасын белгілей отырып, бәсекелесінің
қабағына да қарайды. Бұл дегеніңіз, олигополистер рыноктағы өз
үлесін ұлғайту мақсатында бағаны төмендетпейді деген сөз себебі
олар өздерімен бәсекелестігі сатушылардың да өздеріне дәл солай
жауап қатып, бағаны азайтуын күтеді, сонда ғана түскен тауар тез
өтетін болады.
Осының нәтижесінде олигополистік сатушылар үйлестіру мен
болжалдауға назар тіктейді. Бәсеке бүркемелеу арқылы бағаны
төмендетуден және бағалық емес, бәсекеден, мысалы, өнімдерді
бөлшектеу, жарнама және өнім таратуды ынталандырудан көрніс
табады. Мұндай бәсеке, бәсекелестіктердің қарсы шаралары алдындағы
қарқыншақ немесе орташа жиынтық шығындардың өсуіне орай
шектелінеді. Монополистік бәсекедегі олигополияның қарама – қайшылығы
- бәсекелес сатушылардың көптігінен таза табыс мөлшері деңгейге
дейін төмендейді, олардың әрқайсылары бәсекелестердің есебінен
рыноктағы өз үлестерін ұлғайтуға тырысады. Сол себепті
фирмалар арасында үйлесу мүмкін емес.
1.1 Монополиялық бәсеке нарығының
ерекшеліктері
Монополиялық бәсеке нарығы төмендегідей негіз ерекшеліктерімен
сипаталады:
1. Нарықта тауарды сатушылар мен сатып алушылар саны көп
болады. Тауарды өндіруде, сатуда көбінесе ұсақ фирмалар жұмыс
істейді, тіпті ірі фирмалар жоқ деп айтуға да болады. Болған
күнде де ұсақ фирмалардың жұмысына кедергі келтірмейді.
а) монополиялық бәсеке саласына кіруге жаңа
фирмаларға
тосқауыл оншалық қойылмайды және бұл
саладан
шығып кету де оңай. Мысалы, шаштараз
немесе жихаз
жасайтын шағын шеберхана салуға өте көп
қаражат
қажет емес, сондықтан бұндай кәсіпкерлікпен кез
келген
фирма айналысуы мүмкін, ал осы фирма саладан
кете
қалса, онда бұл істі жалғастырушылар әр
уақытта
табылады.
б) нарықтағы өнім көлемі, баға және басқада
жағдайлар
туралы деректер ашық белгілі болады.
в) өндірілетін тауарлар біртектес емес, олардың
әрқайсысының
өзіндік ерекшеліктері болады. Бұл тауарлар
бірін – бірі
ауыстыра алады. Бұл әр фирма өзінің тауарына
ерекшелік
беруге тырысады, мысалы, тіс жуғыш
пасталардың
дәмінің, химиялық құрамының өзгешеліктері және т.б
Сонымен қатар фирмалардың сату маркалары,
тауарды
көрнекті орап – бууы, жарнама жасауы да
олардың
тауарларына өзгешелік қасиет береді.
1.2 Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім
кезеңіндегі жұмысын талдау
Қысқа мерзімдегі монополиялық бәсекелес фирманың жұмысын
талдауды 1.1. – сурет бойынша түсіндіреміз.
Бірінші көңіл аударатын жағдай, монополиялық бәсекелес
фирманың сұраныс қисығы ( Д ). Бұл қисық бәсекелес фирмалардың
сұраныс қисығы сияқты абсолютті икемдіболмайды. Басқаша айтқанда,
абцисса осіне параллелдік емес, теріс көлбеулі болады. Бұның басты
себебі монополиялық бәсекелес фирманың тауарларының өзіндік
қасиеттері болады.
1.1.- сурет. Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзімдегі
кезеңі: А. Фирманың пайдасын барынша көбейту жағдайы.
Б. Фирманың шығынын төмендету жағдайы.
Монополия кезеңіндегі фирманың сұраныс қисығы саладағы сұраныс
қисығымен бірдей дедік, себебі осы тауарды өндіру саласында фирма
– тек бір ғана өндіруші болады. Ал, монополиялық бәсеке кезінде
фирма тауарының өзіндік қасиетіне байланысты нарықтағы өз
сегментінде ғана монополист болып есептеледі. Сондықтан оның
сұраныс қисығы теріс көлбеулі болады: баға төмендеген сайын сату
көлемі көбейеді.
Екіншіден, фирманың ұтымды өнім өндіру механизімі белгілі.
Басқа нарықтық құрылымдардағы сияқты монополиялық бәсекелес фирма
пайдасын мейлінше арттыру мақсатында шекті шығын шекті түсімге тең
болғанға сәйкес келетін өнім мөлшерін шығарады. Бұл шарт төмендегідей
жазылады.
МС=МR
Басқаша айтқанда, өнімнің тағы бір қосымша бірлігін өндіруге
жұмсалатын шекті шығын осы өнімді сатқанда түсетін шекті түсімен
артық болғанша фирма өнім өндіруін жалғастырады. Графиктен МС пен МR
– дің қиылысу нүктесі Q өнім көлеміне сәйкес келіп тұр. Фирма Р 0
бағасын тағайындай отырып, өз пайдасын барынша көбейтеді. ( 1.1а –
суреті) немесе ( 1.1бсуреті).
Графиктен көріп тұрғанымыз Q2 Q1.
Егер дәл осы баға Р0 таза бәсекелес жағдайында қалыптасса,
фирма онда Q2 өнімі көлемін өндірер еді.
Қорыта айтқанда, қысқа мерзім кезеңіндегі монополистік бәсеке
фирмасының іс - әрекетін талдау жасағанда, басқа бәсекелес емес
нарықтық құрылымдармен ұқсастыры байқалады.
1.3. Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі
Монополиялық бәсеке нарығының ұзақ мерізімді кезеңін талдағанда,
бұл нарықтының ерекшеліктері айқын көрінеді.
Материялды түсіндіруге ыңғайлы болу үшін шығындар қисығы
өзгермейді деп жорамалайдайық. Д1 сұраныс қисығы АС қисығының ең
төменгі деңгейінен жоғары орналасқан. Осы жағдайда фирма
эканомикалық пайда алады деп жорамалаймыз. Егер бұл жағдай
монополия жағдайында қалыптасса, монополист басқа фирмалардың
нарыққа кіруіне мүмкіндік бермей, осы жағдайды ұзақ мерізімді
кезеңде ұстап тұруға тырысар еді.
Ал монополиялық бәсеке нарығына кіруге тосқауыл қойылады. Сондықтан
фирмалардың алатын экономикалық пайдасы ұзақ мерзімде осы нарыққа басқа
фирмалардың кіруіне себеп болады.Жаңа келген фирмалар саласындағы бұрынғы
фирмалардың өнімдеріне ұқсас және оларды алмастыратын өнімдер өндіре
бастайды.
Бұның нәтижесінде ескі фирмалардың сұраныс қисықтары
төмендейді, өйткені тұтынушылардың кейбір бөлігі жаңа фирмалардың тауарын
ала бастайды, сондықтан ескі фирмалардың (тауарын ала) нарықтағы үлесі
азаяды. Бұл жағдай экономикалық пайда азайып, сұраныс қисығының Д3
жағдайына келіп , орташа жалпы шығынды жанап өткенге дейін жалғасады.
Жетілген бәсеке нарығындағы фирмалар сияқты ұзақ мерзімдегі
монополиялық бәсекелес фирмалардың экономикалық пайдалары нольге тең
болады.
Екі фирманың бұл қасиетінің ортақтығы фирмаларды салаға жеңіл
кіріп , одан шыға алатындығының нәтижесінде болып отыр.
Ұзақ мерзімдегі тепе-теңдік нүктесінен жоғары орналасқан .Дәл
осы ерекшелік монополиялық бәсеке нарығы мен толық бәсеке нарығына
айырмашылығын анық көрсетеді. Неге бұл екі нүкте бір-біріне дәл келмейді?
Өйкені АС ең төменгі нүктесін жанап өту үшін сұраныс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz