Абай Құнанбайтың өмірі мен шығармашылығы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

БАЯНДАМА

ТАҚЫРЫБЫ : Абай Құнанбайтың өмірі мен шығармашылығы

Абай Құнанбаев

Абай (Ибрахим) Құнанбаев (10. 8. 1845-1904) қазақтың ұлы ақыны, композитор, философ, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, оның алғашқы классигі. Бұрынғы Қарқаралы дуанына (округ) қарасты Шыңғыс тауының бауырында, Қасқабұлақ күзегінде туған. Руы - Арғын ішіндегі Тобықты. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы сол маңайдағы руларының ішіндегі бойының, биінің, беделді адамының бірі болған. Патша үкіметі оны 19 ғасырдың орта тұсындағы бір сайлауда Қарқаралы дуанының аға сұлтандығына бекіткен. Абай Құнанбайдың екінші әйелі Ұлжаннан туады. Ол Арғын ішіндегі Қаракесек руының шешендік, әзіл - ажуамен атағы шыққан манигар тобының қызы екен. Ұлжаннан Тәкежан (Тәңірберді), Абай, Ысқақ, Оспан деген төрт ұл туады. Абайдың «Атадан алтау, Анадан төртеу, Жалғыздық көрер жерім жоқ» деуі сондықтан. Абайдың шын аты - Ибрахим; кейінен шешесі еркелетіп «Абай» деп кеткен.

Құнанбай өте діншіл болған. Сол кезге дейін көшпелі қазақ ауылдарының арасына кең тарай қоймаған мұсылман дінінің ықпалын күшейтуге тырысқан; намаз, ораза, зекетсияқты дін шарттарын өз еліне күшпен таратпақ болған. Осы мақсатпен Орта Азияның діндар қожаларын, татардын молдаларын қарамағындағы ауылдарға таратып, олардың балаларын мұсылманша оқыттырған. Сондай қожамолдаларды өз аулында да ұстап, өз балаларын, оның ішіндегі Абайды Ғабитхан деген татар молдасына сабаққа берген. Молдадан 3 - 4 жыл оқыған Абайдың сабаққа зеректігі байқалған соң, әкесі оны Семей қаласындағы мұсылман имамы Ахмет Ризаның медресесіне берген. Ол ислам әлемінде «мүтәкәллимин» аталатын бағытты қолдайтын, яғни дін сабақтарына тарих, поэзия, математика, философия сияқты дүниетану пәндерін араластыра оқытуды қажет көретін ағымның өкім болады. Соның медресесінде 4 жыл оқыған Абай араб, иран және Орта Азия әдебиеті классиктерінің шығармаларымен танысып, соларға еліктеп қысқыша өлеңдер жаза бастайды. Бірақ Семейде Абай ұзақ бола алмайды. Сол кезде әкімшілік жұмысынан қол үзуге айналған, тек дінмен шұғылданып, мекеге қажылыққа баруға дайындалған Құнанбай ел басқару істеріне келешекте өзінің орнын басады деп дәмеленіп, Абайды 13 жасында оқудан шығарып, қасына алады.

Жастайынан ел басқару іске араласқан Абай қазақтың білгірлері, шешендері, ақындары, жыршылары, ертегішілері, тақпақшылары, күлдіргішілері, әнші - күйшілері сияқты өнер иелерімен жиі кездесіп, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жақсы танысады. Өзі де билер үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. Өздері ұтымды, билік шешімдері тұжырымды болады. Ел ішінде осындай өнерімен танылған Абай 70 жылдардың бас кезінде Тобықты руындағы Қоңыр көкше дейтін елге болыс болып тағайындалады. «Заманды қой жан билемек» деп өзі айтқандай, би және болыс болған күндерінде Абай сол заманның ауқымына ұзақ шыға алмайды. Мұнысына кейінгі өкінгені «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма» деген өлеңінен байқалады. Өмірінің ақырғы шағында, яғни 1904 жылы «Ойға түстім, толғандым» деген өлеңіндеекінішін терендетіп, өзіне сын айтады. Әкімшілік етіп тұрған тұстаАбай ауыл арасындағы борышта, ұрлық, зорлық сияқты біраз істерді қыйсық деп санап, бұларды түзетуге де талаптанған . Бірақ бұл ниетінен іс шығара алмаған да, халқына пайдалы санаған ойларын өлең тілімен үгіттеуге кіріскен. Содан кейін «Көңілдің күйі тағы да, Өмірдің улап алды ішін, Аударды өлең жағына, Нәпсінің сынған қайғысын» деп, біржола өлең жазу ісімен шұғылданған. Бұл шамасы, 80 жылдардың орта тұсы, Абайды жасықырықты алқымдаған кез.

Абай шығармалары үш жүйемен өрбиді: өз жанынан шығарған төл өлеңдерді, ғақлия (немесе қара сөз) атаған прозасы, өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері. Барлығы 45 «сөзден», 3 - 4 мақаладан құралатын прозалық шығырмаларында Абай, тарих, қоғам, шаруа, дін, мәдениет туралы пікір айтып, өз ұғымын білдіреді. Бірталай «сөздердің» сарыны кейбір өлеңдерімен қабысады. Бірақ прозалық шығармаларында ол өлеңдегідей көркемдік дәрежеге көтеріле алмайды, оның есесіне ғибрат айтушы, ақылгөй дана болып көрінеді. Жазу жұмысына 20 жылдай шұқшия отырған Абайдың басына 1891 жылдан бастап біріне - бірі ұласқан бірнеше қайғы түседі. Сол жылы інісі Оспан өледі. Бұл қазаға қалай қайғырғаны Оспанға арнаған өлеңдерінен байқалады. Осы қазанның күйігі басыла берген шақта, 1895 жылы орысша жоғары әскери білімі бар, армияда офицерлік қызметте жүрген баласы Әбдірахман

(Әбіш) өледі. Бұл баласын «жаңалық алдына», «өзін ескінің артына» санаған Абайдың оған тіпті күйзеле қайғырғаны осы тақырыптағы көптеген өлеңдерінен көрінеді. «Замана, неткен тар едің, Сол қалқамды қоймаған» деген өлеңін осы кезде жазады. Әбдірахманның өліміне көптеген басқа да өлеңдер арнайды. Бұл қайғыны әрен көтеріп жүрген кезінде, 1904 жылы Абай тағы бір ауыр қазаға ұшырайды. Сол жылдыңі көктемінде және бір баласы, талантты ақын Мағауия (Мағаш) онат болды. Ол Африкадағы құлдар тұрмысынан «Медғат - Қасым» деген көрнекті поэма жазған ақын еді. Осыдан қабаттасқан қайғы - қасіреттен күрт сынған Абай Мағауиядан 40 күн кейін өзі дүние салады. Абайдың сүйегі Шыңғыстаудың ығындағы Жибедай мекенінде, інісі Оспанның қасына жерленеді.

Абайдың ислам діні тараған Шығыс елдері әдебиетімен жақсы танысады мәлім. Алғашқы бірер өлеңінде бұл әдебиеттің классиктерінпір тұтып, оларға сыйынады да: «Иузи - раушан, көзі - гаухар», «Әлифби» тағы бірнеше қысқа өлеңдерін солардың үлгісінде жазады. Кейін «Масғұт» және «Ескендір» деген екі Шығыс хикаясын өлеңге айналдырады. Ислам дініне өзгеше сенген Абай тәңріні тану жайындағы философ қөзқарасында өлең еткен. Шығыстың классикалық поэзиясының үлгілерінен үйренген. Алайда ол ислам ақындарының дінді уағыздайтын «мінажат» аталған шығармаларының үлгісінде аса көп ештене жазбаған. Абай жазу жұмысында үлгі көріп, сүйенері алдымен орыс әдебиеті, әсіресе оның 19 ғасыры болған.

Ахмет Ризаның Семейдегі қатынасын үзбей, ондағы орыстардан достар тапқан, әсіресе саяси көзқарастары үшін жер аударылған орыс оқымыстылары Н. И. Долгополов және Е. П. Михаэлиспен танысып, орысша білімін тереңдете түсуге жәрдем алған. Семейде ойлап жатыр жәнеауылға алып кетіп, Гоголь атындағы кітапхананың көп кітаптарын оқыған Абай ерекше жәрдем берген - өзінің туған інісі Халилолла (Халел) Өскенбаев. Ол орысша бастауыш білімді Семейде алған, одан кейін Омбыдағы кадет корпусында, Москваның Павлов атты әскер училищесінде оқыған. Замандастарының, әсіресе Г. Н. Потанниннің сипаттауында Халел әскери іспен қатар көркем әдебиетті де жақсы білген. Ол әскери қызметте жүргенде, жақсы отызға жетпей қайтыс болған. Осы адамдардың ақылымен және өз ынтасымен Абай орысша кітаптарды көп оқыды. Бұлар тек орыс авторларының шығармалары ғана емес, дүние жүзі басқа да ғалымдары мен жазушыларының орыс тіліне аударылған еңбектері. Орыстың ойшыл ғалымдарынан Абайдың ерекше ұнатып оқыған - В. Г. Билинскийдің еңбектері. Оның этикалық қағидаларын өз шығармаларына таяныш қылып қолданған. Сайып келгенде, бұл қағидалардың айтары: өнер - өнер үшін емес, өмір үшін; көркем шығарманың міндеті - өмір шындығын қаз - қалпында сипаттау; ақынның міндеті - өз заманының жыршысы болу.

Абайдың дүниеге көз қарасы 19-ғасырдың 2-жартысында Қазақстанның экономикасы мен қоғамдық ой-пікірінен прогресшіл бағытта даму ықпалымен қалыптасты. Ол дүние тану жолында орыстың прогресшіл ойшылдарының, революцияшыл демократтарының шығармаларын оқып және өз дәуірінің алдынғы қатарлы ой-пікірін қорытып, бұларды қазақ өміріндей аса маңызды мәселелерді түсіндіруге қолданды. Осы кездегі қазақ қауымын толғандырған басты философ мәселелер: құдай мен табиғат, дам мен құдірет, жан мен тән, өлім мен өмір туралы болса, солардың барлығына Абай прогресшілдік тұрғыдан жауап беруге тырысты. Бірақ сол кезде үстемдік еткен патриархты-феодал қоғамның діни-идеалистік көзқарастарының ықпалымен толық шыға алмады. Сондықтан да Абайдың философ пайымдауларында ғылми-ағартушылық, мотериалистік ой-пікірлер діни-идеалистік көзқарастармен ұштасып жатады. Абай бір жағынан құдай бар, ол дүниені жаратушы деп ұғындырса, екінші жағынан дүниенің, әлемнің обьективтік зандылықтарын мойындайды. Сөйтіп, дүниені түсіндіруде дейістік көзқарасты жақтайды. Адамды дүниенің ең маңызды бөлегіне жатқызып, Абай оның басқа құбылыстардан ерекшеліктерін, ішкі мәнің ашуға тырысады. Оның түсінуінше, қайрат, жүрек (сезімталдық) , ақыл тек адамға тән қасиеттер. Ақылдылық өтірікті ақиқаттан ажыраттырады, қайрат адамды алдына қойған мақсатты жүзеге асыруға ұмтылдырады. Жүрек әділеттілік пен әділетсіздік білдіреді. Адамның ақылдылығы, саналылығы, Абайдың ойынша, білімділікпен, ғылымды зерттеумен, дүние құбылыстарының ішкі сырын білуімен болмақ.

Өзінің «Оныншы» және «Қырық үшінші» қара сөздерінде адамның ақыл-қабілеттілігін құдайдан бөліп алып, оның еңбек етуіне апарып тірейді.

Абайдың әлеуметтік-саяси көзқарастары да прогресшілдік бағытта болды. Ол патриархты-феодал қоғамдағы надандықты, кертартпалықты әділетсіздікті, зансыздықты, зорлық-зомбылықты мықтап және жан-жақты сынады. Қанаушы тап өкілдерінің кедей-жалшыларға жасаған қаталдығына, жауыздығына қарсы шығып, замандастарын мейірімділікке, гуманизмге шақырады. Абай обьективтік тұрғыда қазақ еңбекші шаруаларының идеологы, сәулетті болашақтың жаршысы болды. Ол қазақ халқын экономикасы және мәдени мешеулікке қарсы күреске, прогреске, отырықшылыққа, шаруашылық пен мәдениетті жан - жақты дамытуға, халықты ағартуға, білімге шақырды. Қазақ елін алға бастырудаорыс халқынан үлгі алып, оның мәдениетін, білімін, ғылымын үйренудің қажеттігі атап көрсетті. «Жиырма бесінші» қара сөзінде: «Орысша оқу керек, хикметте, мал да, өнер де, ғылым да бәрі орыста зор. Зқалалынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға, тілін оқуын, ғылымын білмек керек. Оның себебі олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек - көзің, ашылады. Әрбіреудің тілің, өнерін білген кісі онымен бірдейлік дағуасына кіреді… Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі», - деп жазады. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп, ислам дініне бірек сенетін Абай адамды да жаратушы алла деп түсінеді де, «Махабатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй, ол алланы жаннан тәтті» деп, адамды әуелі алланы сүюге шақырады. Бірақ ол исламның шариғатшыл оқымыстыларындай, тек алланы сүюмен ған қанағаттанбай, «Адамды сүй, алланың хикметін сөз, Не қызық бар өмірде одан басқа» деп, не жоғары санайтын алламен қатар адамды да сүюге шақырады. Ислам ғалымдары бұл дүниені уақытша, фани деп, сондықтан оны «жалғанға» санап одан бездіруге тырысса, рақатты адам өлгеннен кейін қайта тіріліп, ақирет аталатын бақирет, яғни мәнгілік тұрмыста көреді десе, ол үшін бұл жалғанды төк құдайға құлшылықпен өткізуге шақырса, Абай адамды осы дүниенің тіршілігінде рақат көруге үгіттейді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.