Алаш қозғалысының бастау көздері

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БАСТАУ КӨЗДЕРІ

XX ғасырдың басында Қазақстан Россия империясының капитализмге дейінгі өндірістік қатынастар үстем болған аграрлы-отарлық өлкесі болды. Қазақ халқының басым көпшілігі, бір жағынан, патша үкіметінің отарлау саясатының қасіретін, екінші жағынан, ауылдағы бай-шонжарлардың езгісінің ауыртпалығын көтерді. Қазақстанның экономикасы мен жер байлығына Россия алпауыттарымен қатар шетелдік капитал да қол сұға бастады.

Патша үкіметі қазақ халқының ата қонысын мемлекет меншігі деп жариялап, шұрайлы шабындық пен құнарлы егіндікті қоныс аудару қорына, орыс-қазақ әскерлерін (казачествоны) орналастыру және басқа да отарлаудан туындайтын мақсаттар үшін тартып алып отырды. Күштеп өзіне алу саясатының екі ғасырға созылған жылдарында россиялық отарлаушылар Қазақстанның 45 млн десятинаға жуық жерін, басқаша айтқанда ең құнарлы 16 проценттей бөлігіне иелік етті. 1917 жылғы екі революция қарсаңында бұл жерлерге келіп орын тепкен россиялық коныстанушылар (негізгі орыс ұлтының өкілдері) сол кездегі Қазақстанды мекендегендердің 23, 1 процентін құрды.

Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының айтарлықтай бөлігіне иелік етіп қана қойған жок, олар қазақтарды рухани жағынан да отар-лады: халықты тілінен, дінінен, ділінен біртіндеп айыру бағытында қатыгездікпен ойластырылған шараларды жүзеге асырды.

Бұл жөнінде Міржақып Дулатов 1907 жылы жа-зылған "Қазағым менің, елім менің" атты мақаласында былай деп ашына жазған еді: " . . . Ең алдымен қазақ халқы - Россияға тәуелді халық . . . Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады. Халықтан жиналатын салық қаражатының көп бөлігі халыққа тіпті керек емес нәрселерге жұмсалады . . . Өздеріңіз көз жазбай байқап отырғандай . . . чиновниктер, урядниктер кедей қазақтарды ұрып-соғып, малдарын тартып, ойына не келсе соны істеді . . .

Енді чиновниктер біздің дінімізге, атадан мұра болып келе жатқан әдеп-ғұрыптарымызға, біздің моллаларға ғана тиісті неке мәселелеріне араласа бастады, діни кітаптарды тұтқынға алды . . .

Енді бұл чиновниктер қазақ даласына Мыңдаған мұжықтарды жер аударып, қазақтардың суы мен шұрайлы жерлерін тартып әперуде. Чиновниктерді арқаланған олар өздеріне жайлы қазақ жерлерін еркін иемденуде . . . Бұлар сорлы қазақтарды ұрып-соғып, бар мүлкін тартып алып кетуде . . . " .

Қазақ ауылын басқаратын әкімшілік жүйе патша үкіметінің отарлау-әкімшілік аппаратымен біте қайнасып кеткен бай-шонжарлар өкілдерінің қолдарында болды.

Өлке өндірісі нашар дамыды, оның өркендеуіне патша үкіметі мен орыс буржуазиясының отарлық саясаты және қазақ ауылындағы патриархалдық-феодалдық қатынас-тардың үстем болуы күшті кедергі жасады.

Қазақстанның қисапсыз табиғи байлықтары өте баяу игерілді. Өлке өнеркәсібінің көпшілігі ауыл шаруашылығынын, оның ішінде мал шаруашылығының өнімдерін өңдсйтін кәсіпорындар еді. Мұнымен қатар өлкеде біршама тау-кен рудниктері, көмір шахталары мен түсті металл рудаларын өндіретін кәсіпорындары болды.

Бұл өндіріс орындарының жұмысшылары өте ауыр жағдайда өмір сүріп, еңбек етті. Олар 12-14 сағаттық жұмыс күні үшін өлмесі күн-көріске жетер-жетпес ақы алды. Әсіресе, ешқандай кәсіптік мамандығы жоқ қазақ жұмысшыларының хал-жағдайлары аса қиын болды. Патша үкіметінің отарлық саясатынын нәтижесінде қазақ өлкесі метрополияның шикізат көзі мен товар өткізетін өңіріне айналды.

XX ғасырдың алғашқы онжылдығында көптеген елдер, олардың ішінде Россия да, дамудың индустриялық кезеңіне нықтап аяқ басты. Россия өнеркәсіптік төңкерісін аяқтап, өзінің отарлы аймақтарын, олардың катарында Қазақстанды да, жаңа әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси қатынастардың аясына тартты.

Қазақстанға капиталистік қатынастардың ене бастауы өлкеде жекелеген өнеркәсіп орындарының, темір жолдардың пайда болуына және қазақ жұмысшы табының алғашқы легінің калыптасуына негіз болды. Пролетари-аттың қалыптасу процесінің басталуымен қатар жаңа әлеуметтік топтар мен қауымдастықтар пайда болып, қалаларда майда кәсіпкерлердің қалыптасуы жүріп жатты.

Қазақ өлкесіндегі әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуал аграрлық, ұлттық және таптық мәселелердің шиеленісуімен ерекшеленді. Қазақстанда осы шиеленістен туындаған аграрлық және ұлт-азаттық қозғалыс ең алдымен отаршылдыққа қарсы бағытталды.

ХХ ғасырдың бас кезінен өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс өз алдына буржуазиялық-демократиялық мәні бар жалпыұлттық мақсат-міндеттерді: ұлттық тең құқылық, халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін жетілдіру, әйел теңдігін қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру сияқты міндеттерді қойды. Басқа сөзбен айтқанда бұл істің басы-қасында болған жаңадан қалыптаса бастаған қазақтың ат төбеліндей аз ғана тұңғыш интеллигенттері жалпы ұлттық сұраныстарға жауап беруге және оларды шешуге тырысты.

Қазақ интеллигенциясын қалыптастыруда Петербург, Москва, Варшава, Қазан университеттері мен басқа да жоғарғы оқу орындары, сондай-ақ Сібірдің жоғарғы және арнаулы орта білім беретін оқу орындары да айтарлықтай роль атқарады.

Зерттеушілер Ғ. Ахмедов, Г. Сұлтанғалиева, В. Григорь-ев және М. Қойгелдиевтердің мәліметтеріне сүйенсек, ХІХ-ғасырдың 20-шы жылдарынан 1917 жылға дейінгі мерзімде Қазан университетінде 30-ға жуық қазақ жастары, ал XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас ксзінде Петербург университетінде 20-ға жуық қазақ студенттері оқыпты, олардың қатарында Б. Қаратаев, Б. Құлманов, Б. Сыртанов, А. Тұрлыбаев, Ж. Досмұхамедов, М. Шоқаев, Ж. Ақбаев, т. б. болды. Москва мен Петер-бурггің басқа жоғарғы оқу орындарын Ә. Бөкейханов, Х. Досмұхамедов, М. Тынышбаев, т. б. қазақ жастары бітірген. Казақ жастары Россиядан тыс шетелдік шығыс оқу орындарында да оқыған. Ғалым Ахмедов жинақтаған мәліметтер бойынша 1917 жылға дейінгі кезеңде Стамбул университетінде Ә. Ғайсин, С. Шанов, Д. Көлбаев, М. Тұрғанбаев және Ә. Машаев деген жастар білім алған.

Толық емес мәліметтер бойынша 1917 жылға дейінгі уақытта 120-ға жуық қазақ жастары әр түрлі жоғарғы оқу орындарын аяқтағаны туралы диплом иемденсе, 700-дей қазақ жастары арнайы орта білім беретін оқу орын-дарын бітірген.

Революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясы өзінің шыққан ортасы тұрғысынан алғанда әр текті болды: олардың қатарында ақсүйек, бай-шонжар әулеттерінен шыққандар да, орта дәулетті от басы өкілдері де, жекелеген қарапайым еңбекші шаруалардың балалары да болды. Олардың жоғарғы және арнаулы орта оқу орындарынан алып шыкқан кәсіби мамандықтары да әр түрлі болды. Бұлар отарлы қазақ өлкесінің басқару аппаратында әртүрлі жұмыс атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау мекемелерінің қызметкерлері, журналистика, оқу-ағарту және мәдениет саласында еңбек еткендер және сан жағынан басқа топтардан аз болған инженер-техник қызметкерлерден тұрды.

ХІХ-ғасырдың соңы мен ХХ-ғасырдың басында қалыптасқан Қазақ интеллигенттерінің тобының басым көпшілігі тек қана бір кәсіби мамандықтың тізгінін ұстаумен шектелмей әмбебап мамандар ретінде қызмет етті: олар оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару қам-қаракетімен де, жан-жақты шығармашылық жұмыспен де қатар айналысты. Осылардың барлығына ортақ қасиет, ортақ ерекшелік олардың қазақ қауымының қоғамдық-саяси өміріне белсене араласуы болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, олар XX ғасыр басындағы қазақ қауымының рухани және саяси сұраныстарына мүмкіндігінше толык жауап беруге атсалысты.

Олардың саяси көзқарастарының қалыптасып, қоғамдық-саяси қызметке араласуына бірінші орыс революциясы белгілі дәрежеде ықпал жасады. Мәселен, 1903-1909 жылдары Петербургтегі әскери-медициналық академияда оқыған, кейін Алаш қозғалысының белгілі жетекшілерінің бірі болған Халел Досмұхамедовтың саяси көзқарасының қалыптасуы мен саясат саласында белсене көріне бастауы оның осы Петербургте өмір сүрген кезеңіне дәл келді. Бұған Халел Досмұхамедовтың 1931 жылғы қыркүйектің 14-інде ОГПУ-дің тергеушісіне өз қолымен жазып берген мәлімдемесі дәлел бола алады. "Мен - деп жазды өз мәлімдемесінде Халел Досмұхамедов, - Петербургке бірінші орыс революция-сының қарсаңында келдім. Бұл кезде демократиялық күштер, оның ішінде студенттер қауымы да, жиі-жиі на-разылық білдіріп жататын. Қым-қиғаш студенттік өмірге араласумен қатар саяси білімімді жетілдіруге кірістім. Әртүрлі саяси партиялардың бағдарламаларымен таныстым . . . Мені және басқа қазақ студенттерін ешбір саяси партия бағдарламасы қанағаттандырмады. Социал-демок-раттар тек қана жұмысшылар туралы айтса, социал-революционерлер шаруалар жөнінде сөйлеп жататын . . . Кадеттер орыс халқының ұлылығы жөнінде сайрап, басқа халықтар туралы жұмған аузын ашпайтын, ал оңшылдар болса орыс емес халықтарды жамандап, олар-ды қудалаумен болатын. Сол кезде жолдастарыммен бірге митингіге кездейсоқ тап болғанымызда сонда сөйлеген Милюковтың (кадеттердің жетекшісі ) айтқан сөздерін осы күнге дейін ұмытқан жоқпын. Ол "патша үкіметі орыс емес халықтарды аса дөрекілікпен және ұятсыздықпен қанап отыр" деп еді . . .

1905-1906 жылдары мен кейбір қазақ студенттерімен бірге Орал қаласында үгіт жұмыстарын жүргізіп, халыққа елде болып жатқан оқиғаларды түсіндірдім. "Фикр" және "Уральский листок" газеттерінде мақалалар жарияладым. 1906 жылы кырдағы ауылдарды аралап жүргенімде полицияның көзіне іліктім де саяси жұмыс жүргізуіме тиым салынды" .

Осы құжат 20-шы ғасырдың басында Россия империясынын бас қалалары Петербург пен Москвада, сол сияқты Қазақстанмен жапсарлас орналасқан Омбы, Том, Орынбор, Ташкент, Саратов, т. б. қалалардың жоғарғы және арнаулы орта оқу орындарында оқыған, ал кейін Алаш партиясын құруға мұрындық болған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуының бастау көздерін және олардың алғашқы саяси әрекеттерге араласу жолдарын анықтауға септігін тигізетіндігімен құнды.

Бұл құжат сонымен қатар қазақ интеллигенциясының алғашқы легінің Халел Досмұхамедов, Әлихан Бөкейханов, Мұхаметжан Тынышбаев, Жақып Ақбаев, Жаһанша Досмұхамедов сияқты белгілі өкілдерінің көпшілігі ғасыр басындағы Россияда орын алған саяси хал-ахуалға сергектікпен әрі сын көзімен қарағандығын, ал содан кейін барып қандай саяси ұйымнан үлгі алу мәселесін шешкендігін көрсетеді.

Солардың алғашқы көрінісінің бірі 1905 жылдың соңында Орал қаласында өткен Ә. Бөкейханов, ЖаҺанша Сейдалин, М. Дулатов, Б. Қаратаев, Б. Сыртанов сияқты қазақ зиялылары өкілдерінің "бес облыстық делегаттар съезі" аталған бас қосуда жасаған "қазақ конституция лық демократиялық" партиясын құру жөніндегі әрекеті болды. Бұл әрекет сол кезде Петербургте оқуда болған Халел Досмұхамедов тарапынан да қолдау тапты.

Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Ә. Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан қазақ зиялылары өздерінің саясатқа араласқан алғашқы қадамдарында сол кезде патша үкіметіне оппозицияда болған кадеттер пар тиясын өздеріне белгілі дәрежеде үлгі тұтты.

Бұл пікірімізді Әлихан Бөкейхановтың 1910 жылғы жарияланған "Қырғыздар" (қазақтар ) атты әйгілі мақаласындағы ой - тұжырымдары растай түседі. Бұл мақала 1910 жылы Петербург қаласында А. И. Косте-лянскийдің редакциясымен жарық көрген "Формы национального движения в современных государствах" деген кітапқа енген болатын. "Қырғыз (қазақ ) халқының арасында, - деп жазды Ә. Бөкейханов осы еңбегінде, - саяси партиялар әлі пайда бола қойған жоқ . . . орыстандыру саясатының ауыртпалығын көтерген басқа шет аймақтардың халықтарындай, қырғыз халқы да үкіметке қарсы пікірде және орыстың оппозициялық партияларына көңіл кояды. Жақын болашақта … кырғыздар (қазақтар ) арасында қалыптасып келе жатқан екі саяси бағытқа сай екі саяси партия құрылуы мүмкі. 0ның бірін ұлттык-діни бағыттағы деп атауға болар, ал оның мақсаты қырғыздарды (қазақтарды ) баска мұсылмандармен біріктіру болмақ. Екіншісі қырғыз (қазақ ) келешегі кең мағынадағы батыс мәдениетін енгізуге байланысты деп есептейтін бағыт. Бірінші бағыт мұсылман - татар партияларын үлгі тұтар, екіншісі - оппозициядағы орыс партияларын, атап айтқанда, халық бостандығы партиясын үлгі етпек". Осы үзіндіден анық көрініп тұрғанындай, XX ғасырдың алғашқы он жылдығында Ә. Бөкейханов пен оның пікірлестері қазақтың ұлттық саяси партиясын әуел баста патша үкіметіне оппозицияда болған либералдық орыс буржуазиясының өздерін халық бостандығы партиясы деп анықтаған конституциялық демократтардың (кадеттердің) үлгісінде құруға бсйім тұрғандығын аңғару қиын емес.

1917 жылғы қос революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясының саны мен әлеуметтік құрамы әлі толық анықталған жоқ. Сол сияқты олардың қаншасы Алаш қозғалысының бастау көздерінде тұрғанын және кейін (1917-1920 жылдары) оның қатарында болған-болмағандығын айға таңба басқандай айта қою қиын.

Калай дегенде де әлеуметтік тегі әркелкі қазақ интеллигенциясының 1917 жылғы революцияға дейінгі идеялық-саяси көзқарастарында айырмашылықтар болмай қалған жоқ. Дей тұрсақта, олардың басым көпшілігі бірінші орыс революциясы негізінде саяси күрес аренасына шыққан либералдық-демократиялық партиялар мен топтардың жағында болумен қатар сол уақытта қоғамдық-саяси қозғалыс ретінде пайда болған россиялық мұсылмандардың саяси қызметіне де тікелей араласты.

Қазақ зиялыларының Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов бастаған бөлігі "Қазақ" газетін шығарып, соның төңірегіне топтасып кейін Алаш партиясының ұйытқысы болса, екінші М. Сералин бастаған бөлігі "Айқап" журналының төңірегіне топтасты. Осы екі ұлттық басылым арқылы олар халықты оқуға, мәдениетке, көшпелі шаруаларды отырықшылыққа шақыруда, шаруашылықты жүргізудің прогрессивті түрлерін, әйел теңдігін насихаттауда онды істер тындырып, патша үкіметі тарапынан жүргізіліп отырылған отаршылдық саясатқа қарсы қоғамдық пікір қалыптастыруда айтарлықтай жұмыстар атқарды.

Ал Әліби Жангелдин сияқты бірен-саран қазақ зия-лыларының өкілдері 1917 жылға дейін-ақ өздерінің тағдырын социал-демократтар қозғалысымен, оның слшыл (радикалдық) қанаты - большевиктермен байланыстырды.

Қазақтың ұлттык-демократиялық интеллигенциясының жетекшілері, біріншіден, патшалық Россияның халықты қорлайтын отарлау саясатының мәнін әшекерлеуді және қазақтардың этнос ретінде сақталып қалуы үшін оның келешегіне қатер төңдіріп отырған патша үкіметінің өлкені кеулеп бара жатқан жан-жақты экспансиясын тоқтатуды мақсат етті. Екіншіден, олар заң шығарушы және басқарушы өкімет органдарының алдына кадеттер ұсынған үлгімен әртүрлі петициялар арқылы талап-тілектер кою демонстрациялар мен шерулер ұйымдастыру, мемлекеттік Думаның сайлануына белсенді түрде араласып, парламентке халық өкілдерін өткізу үшін күресуді мұрат тұтты.

Сондықтан да 1905-1907 жылдары қазақ интеллигенциясы кадеттер ұсынған Россия қоғамын реформалау талаптарын жүзеге асыру жолында жүргізілген саяси науқандарға қатынасуда айтарлықтай белсенділік көрсетіп, нақтылы іс-әрекеттерге барды. Олар, атап айтқанда, қазақ қауымын басқарудың ең болмағанда уезде мен болыстар шеңберіндегі жүйесін қалыптастырудың отарлық сипатын өзгертуді талап етті.

Қазақ интеллигенттерінің қоғамдық-саяси кызметінің тағы бір бағыты Россиядан Қазақстанга орыс мұжықтарын квшіру ісін басқаратын қоныс аударушы мекемелерінің қызметін тоқтату үшін саяси күрес жүргізуге арналды.

ТАРИХНАМА

XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстан тарихының "ақтандақ" беттерінің біразы Алаш партиясы мен Алашордаға тікелей байланысты. Алаш партиясы мен Алашорда тарихын арнаулы әдебиетте көбінесе "Алаш" немесе "Алашорда қозғалысы тарихы" деп те атайды.

"Алаш" немесе "Алашорда қозғалысы" - бірнеше құрамдас бөлімдерден тұратын күрделі ұғым. Сондықтан да әуел бастан Алаш (Алашорда) қозғалысына жататын жекелеген мәселелердің басын ашып, оларды нақты түрде қарастырған жөн сияқты. Олар, біріншіден, саяси партия ретіндегі Алаш, екіншіден, мемлекеттік құрылым түріндегі Алаш автономиясы, үшіншіден, осы автономияны (Алаш атты қазақтын мемлекеттігін) басқаруға тиісті болған Алаштың ордасы (Алашорда үкіметі) туралы мәселелер. Басқа сөзбен айтқанда, осы нақты үш мәселе жиынтығы Алаш немесе Алашорда қозғалысы деген ұғымды білдіреді. Алаш (Алашорда) қозғалысы деген ұғым 20-30 жылдардағы ғылыми және саяси әдебиетте калыптасты. Казіргі оқырман, әсіресе 20-30 жылдардан кейін дүниеге келген ұрпак, Алаш туралы білмейді, ал біле қойған жағдайда, онысы шындыққа жанаспайды. Жағдайдың бұлай қалыптасуының өзіндік себептері болды. 20-шы жылдардан бастап, әсіресе 1928-1932 жылдары орын алған бұрынғы Алаш партиясы мен қозғалысының жетекшілеріне қарсы ұйымдастырылған алғашқы саяси сот процестерінен кейін, бұл тақырыпты нактылы тарихи тұрғыдан зерттеуге ресми түрде тиым салынды. Бірінші процесстің барысында 47 адам тергеуге алынып, ОГПУ-дің сот коллегиясының 1930 жылы 4-сәуірдегі үкімімен 35 адамға әртүрлі жаза кесілді. Атап айтқанда Ахмет Байтұрсынов бастаған 10 адам әуелде өлім жазасына бұйрылып, кейін ол үкім 10 жылдық мерзімге концлагерьде отырумен алмастырылды. 1932 жылғы екінші сот процесінің үкімімен Мұхаметжан Тынышбаев, Халел Досмұхамбетов, ЖаҺанша Досмұхамбетов бастаған Алаш козғалысы басшыларының екінші тобы 5 жылдық мерзімге Россияның Орталық Кара топырақты облысына (қазіргі Воронеж облысы) жер аударылды. ОГПУ-дің осы екі үкімі құрбандарының тірі қалып, елге оралғандары 1937-1938 жылдары түгелге дерлік "халық жауы" деген жалған айыппен ату жазасы-на кесілді . . .

Сондықтан да Алаш туралы шындық айтылмайтын болды да, бұл тақырып ресми түрде "жабылды". Осының салдарынан 60 жылдай уақыт бойы (30-шы жылдардың ортасынан 80-ші жылдардың соңына дейін) біздің ғылыми және саяси әдебиетте, жекелеген көркем шығармаларда мәселенің байыбына бармай, шындыққа сай келмейтін Алаш қозғалысын жаппай қаралайтын, оның жетекшілерін "буржуазияшыл ұлтшылдар", "халық жаулары" деп жамандайтын пікірлер жазылып, әртүрлі мінбелерден жалған сөздер айтылып келді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.