Қоғамды зерттеудің методологиялық негізі
Қоғам, адам және қоғамдық қатынастар туралы ой-пікірлер, идеялар мен ұғымдар алғашқы қауымдық қоғам дәуірінде-ақ қалыптаса бастаған
Қоғамнын ілгерілеп дамуы, таптардың пайда болуы, ой еңбегі мен дене еңбегінің бөлінуі, еңбекші бұқараны қанаудың күшеюі қоғам туралы ой-пікірлерді, идеяларды одан әрі дамыта, терендете түсті.
Қоғамдық өмірге, оның дамуына байланысты көзқараста бұрын идеализм үстемдік етіп келді. Оның үш түрлі себебі бар. Біріншіден, адамдардың іс-әрекеті олардың делебесі қозуынан, ал делебе қозу санадан басталады, олай болса, бәрін билейтін сана, деп қарады. Екіншіден, түрлі құбылыстардың ішкі заңдылықтарын ашып көрсете алмады. Сондықтан олардың себептерін кез келген, кездейсоқтық жағдайларға таңып, метафизикалық пікірде болды
Қоғамнын ілгерілеп дамуы, таптардың пайда болуы, ой еңбегі мен дене еңбегінің бөлінуі, еңбекші бұқараны қанаудың күшеюі қоғам туралы ой-пікірлерді, идеяларды одан әрі дамыта, терендете түсті.
Қоғамдық өмірге, оның дамуына байланысты көзқараста бұрын идеализм үстемдік етіп келді. Оның үш түрлі себебі бар. Біріншіден, адамдардың іс-әрекеті олардың делебесі қозуынан, ал делебе қозу санадан басталады, олай болса, бәрін билейтін сана, деп қарады. Екіншіден, түрлі құбылыстардың ішкі заңдылықтарын ашып көрсете алмады. Сондықтан олардың себептерін кез келген, кездейсоқтық жағдайларға таңып, метафизикалық пікірде болды
Жоспар
1.Қоғамды зерттеудің методологиялық негізі
1.1. Қоғамдық формацияның сыр-сипаты
1.2.Қоғамның тарихи тұрпаты
1.3. Қоғамның қызғаушы күштері
1. Қоғамды зерттеудің методологиялық негізі
Қоғам, адам және қоғамдық қатынастар туралы ой-пікірлер, идеялар мен
ұғымдар алғашқы қауымдық қоғам дәуірінде-ақ қалыптаса бастаған
Қоғамнын ілгерілеп дамуы, таптардың пайда болуы, ой еңбегі мен дене
еңбегінің бөлінуі, еңбекші бұқараны қанаудың күшеюі қоғам туралы ой-
пікірлерді, идеяларды одан әрі дамыта, терендете түсті.
Қоғамдық өмірге, оның дамуына байланысты көзқараста бұрын идеализм
үстемдік етіп келді. Оның үш түрлі себебі бар. Біріншіден, адамдардың іс-
әрекеті олардың делебесі қозуынан, ал делебе қозу санадан басталады, олай
болса, бәрін билейтін сана, деп қарады. Екіншіден, түрлі құбылыстардың ішкі
заңдылықтарын ашып көрсете алмады. Сондықтан олардың себептерін кез келген,
кездейсоқтық жағдайларға таңып, метафизикалық пікірде болды
Үшіншіден, тарихты жасайтын жеке адамдар деп санады, халықтың шешуші
рөлін түсінбеді.
Қогамды ғылыми принциптер негізінде зерттеу нәтижесінде, оның даиу
заңдылықтарын ашу барысында әлеуметтану, саясаттану ілімдері дүниеге келді.
Ол ғылымдар адамзат тарихын түсіндірудің кілтін, кезін қоғамның материалдық-
әкономикалық қатынастар жүйе-сінен шығарып, оны жан-жақты терең талдап,
дәлелдеді.
Қоғамдық құбылыстар. процестер заңды дамиды. Бұл заңдар объективті
сипатта болады,
Қоғам зандары бадырайып көрініп түрмайды, оларды тікелей байқау, көру,
бақылау арқыльг қабылдау өте қиын. Сол себепті қоғам зандарын терең танып-
білу арқылы пайдалану оңай емес, ол көп күш жұмсап. зерттеуді керек етеді.
Олар абстрактілі ойлау арқылы белгілі болады Коғамды зерттеп, талдаудағы
ақырғы методологиялық алғы-шарт - қоғам біртұтас бөлінбейтін әлеуметтік
өмір, бір-бірінен ажырамас, бір-біріне әсер ететін екі фактордан, яғни
адамдардың белгілі бір қызмет әдісінен және әлеуметтік фактордан түрады.
Олар адамдардың материалдық, рухани өндірісті дамытудағы тарихи қызметі
арқылы пайда болады.
Қоғамды ғылыми тұрғыдан түсінудің басты өзгешелігі - ол алуан түрлі
қоғамдық қатынастардың, байланыстардың ішінен ең бастысын - материалдық-
өндірістік қатынастарды бөліп алады. Өндірістік қатынастардың шығуы,
қалыптасуы адамдардың ой-санасына байланысты емес, қайта оларға тәуелсіз
болады.
Коғамдық болмыс - адам өмірінің, оның іс-әрекетінің қажетті шарай және
қайнар көзі. Адам өзінің жасампаздық күш-қуатымен табиғи мүмкіндіктерді
шындықка айналдыру арқылы болмысты өзгертіп оты-рады. Қоғамдық болмыс -
адамзат тарихының даму кезендеріндегі әлеуметтік практиканың нәтижесі.
Қоғамда түрлі қатынастар бар. Олар негізінен алғанда материалдық және
идеологиялық қатынастар болып екіге бөлінедъ дық катынастар адам санасынан
тыс,идеологиялық қатынастар. Оларға адамды адам арқылы өзгерту жатады. Олар
саяси, құқылық, моральдық, діни, әстетикалық, философиялық қатынастар болып
бөлінеді. Айталық, әрбір қоғам алдында оның өзіне тән мақсат, міндеттер
қойылады. Соған сәйкес адамдарды бейімдеу, ұйымдастыру, жұмылдыру қажет
болады қасиетті Материалдық қатынастарға өндірістік, үлттық, рулық,
нәсілдік, отбасйлық немесе жыныстық қатынастарды жатқызуға болады. Бұл
қатынастарға сана араласатын болғанмен, бүлардың түп негізіне сана қатысты
емес, олар өздігінен өмір сүреді, пікірді қолдауға болмайды. Бостандық
деген сол көрсетілген тәртіп ішіндегі еркіндік. Мәселе, сол тәртіптің
ішівдегі бостандықтың ауқымы, кеңшілік-таршылығы. Саяси режим дегевде біз
осыны айтамыз. Демократиялык қоғамда ол бостандықтың өрісі кең, адамдардың
еркіндігі мол болады. Сөйтіп, қоғамдар да, адам өмірі де осы қатынастардан
тұрады.
Тарихты ғылыми тұрғыдан тусінудің ең басты принциптері: қоғамның
материалдық өмірінің, яғни қоғамдық болмыстың қоғамдық санаға қарағанда
алғашқылығын, біріншілігін және қоғамдық сананың коғам өміріндегі белсенді
рөлін мойындау; адамдар арасындағы әр түрлі қоғамдық қатынастарды,
қоғамдағы әлеуметтік-материалдық қатынастарды қоғамның әкономикалык
құрылымы болып табылатын әндірістік қатынастар арқылы түсіндіру;
коғамғатарихи көзқарас, яғни қоғам дамуын, қоғамдық-әкономикалық
формациялардың занды түрде бір-біріне өту процесін ұғыну; адамдарды,
еңбекші бү_қараны тарихтың субъектісі деп тану, ал олардың іс-әрекетінің
негізін қоғам өмірінің материалдық жағдайларынан іздеу, т.б.
Қоғамның жалпы социологиялык даму зандары адамзат тарихы-ның барлық
кезеңдерінде де қолданылады. Оларға мынадай заңцар жатады: қоғам өмірінде
материалдық өндірістің анықтаушы рөлі, өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың бірлігі, қоғамдық болмыстың қоғамдық санаға қарағанда
алғашқылығы, өндіріс әдісінің қоғам өміріндегі басыңқы рөлі, өндірістік
қатынастардың өндіргіш күштер дамуының дәрежесіне және сипатына сәйкес
болуы, т.б.
Бүл зандар тарихи дамудағы сабақтастықты көрсетіп, онда құбы-лыстар
мен процестердің арасындағы мәнді, тұрақты қайталанатын қажетті байланыстар
мен қатынастарды аңғартады.
Қоғам дамуындағы ерекше зандар әрбір жеке қоғамдық-әкономи-калық
формациялардың өзіне тән ерекшелігін көрсетеді. Мысалы, ка-питализмнің
стихиялық және бәсеке заңы капиталистік формацияның өзгеше қасиетін
көрсетеді. Қоғам өмірін зерттегенде оның зандары мен табиғат зандарының
бірлігі де, айырмашылықтары да ескеріледі.
Қоғамдағы процестерге адам санасы белсенді түрде араласады, адамдар
алдына белгілі бір мақсаттар мен міндеттер қояды, соларға жету үшін
күреседі.К. Маркс қабірінің басында сөйлеген сөзінде Ф. Әнгельс тарихты
зерттеудегі К. Маркстің орасан зор үлесін айта келіп, адамдардың саясатпен,
ғылыммен, өнермен, т.б. шұғылданбас бұрын жейтін, ішетін тамағы, туратын
үйі, киетін киімі болуы шарт, ал бұл үшін олар мате-риалдық игіліктер
өндірумен шұғылдануы керек, деген еді. Осы арқылы ол идеологиялық
қатқабаттар астында жасырынып жатқан қарапайым фактілерді көрсетіп, ғылымда
зор жаңалык ашты. Мүны білгеннің кімге зияны бар.
Қоғам туралы ғылыми тұжырымдар қоғамдық құбылыстарды, олардың ішкі
байланыстарын, тарихи өзгерістерін талдап түсінуде методологиялық негіз
емес Тұрпайы әкономикалық материа-лизмге қарсы күресе отырып, диалектикалық
әдіс қоғам дамуында барлық материалдық және идеологиялық факторларды,
табиғи және әлеуметтік қатынастарды терең есепке алып, қоғамды біртүтас
әлеуметтік ерекше организм ретінде қарауды талап етті.
Қоғамды біртұтас, тірі әлеуметтік организм деп қараудың негізгі шарты
- барлық дәуірлердің әлеуметтік-әкономикалық даму типологиясын құру, яғни
қоғамдық-әкономикалық формация туралы ұғымды тұжырымдауды қажет етті.
Ол формациялар бұрыннан да белгілі болатын. Ғылым оның даму зандылығын
ашты.
Әрине, қоғамдық-әкономикалық формация ұғымын мойындамайық. Ондайлар да
бар. Сонда, қоғамның даму сатыларын қалай түсіндіруге болады? Қоғамда
белгілі бір зандылық бар ма, әлде қоғам басы жоқ, аяғы жоқ, сапырылысып
жатқан хаос па? Осындай ойлардан кейін белгілі бір жүйеге мойынсұнуға тура
келеді. Мәселе, сол жүйенің кілтін табуда. Ал кілт табылды екен, оны
пайдалану да керек.
Сондықтан тарихты әлеуметтік философия тұрғысынан пайымдау, талдау
әдісін - біз қоғамдық құбылыстардың жалпы теориясы мен методологиясы
дейміз. Айта кету керек, қоғамды басқа да толып жатқан нақтылы ғылымдар
(әдебиет, заң, тарих, саяси әкономия, саясаттану, әлеуметтану, т.б.)
зерттейді. Олардың әлеуметгік философиядан ең басты айырмашылығы - қоғамның
жеке, өзгеше жақтарын, олардың даму заңдарын, нақтылы қозгаушы күштерін
зерттеуді мақсат ететіндігі. Олар бірін-бірі толықгырады, жоққа шығармайды.
Студенттерге стипендия төлеу, балабақшалар ашу, мектептерге қаржы
бөліп, кезінде жөндеу жұмыстарын жүргізу, меісгеп, институттарды компьютер,
басқа да құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, түрлі демалыс үйлері,
емханалар, сауықтыру орындарының жұмысын жолға қою, осылардың бәрі бір
жағынан әлеуметгік мәселе.
Одан соң қоғамдағы кейбір бизнеспен айналысқандардың бір-екі жылда
миллионер болғандығын қалай түсінеміз. Бұл - түрлі заңсыз-дықтарға барудың
нәтижесі. Қабылданған заңды қалай болса солай бұзу, бүл құкықсыз
шексіздікке әкеледі. Бұл да әлеуметгік философиядан тыс қалмайтын проблема.
Байқап отырсақ, әлеуметтік философияның араласпайтын жері жоқ. Айналып
келгенде, қоғамдық қауіпсіздік, елдің тыныштығы, әлеуметтік әділеттік,
заңсыздықты жүгендеу, халықтың тұрмыстық халжағдайы - осының бәрі
әлеуметтік философия объектісі.
1.1.Қоғамдық формациялардың сыр-сипаты
Қоғамдық-әкономикалық формацияның негізгі әлементтерінің құрылымын,
оның мәнінің негізін, сапалық өзгешелігін сипаттау үшін, негізгі, шешуші
қатынастарды негізгі емес, туынды қатынастардан айыру қажет.
Адамдар материалдық игіліктерді өндіру үшін белгілі бір қажетті
қатынастарды жасайды. Сол қатынастардың негізгісі - өндірістік қатынастар.
Осы өндірістік қатынастардың жиынтығы, - дейді Маркс, - қоғамның
әкономикалық құрылымының реалдық базисі болып табылады, занды және саяси
қондырма осыған негізделеді және оған қоғамдық сананың белгілі бір
формалары сай келеді. Осыдан келіп, базис және қондырма деген ұғымдар
туындайды.
Жалпы алғанда, біріне-бір сәйкес өндірістік қатынастарды қандай
қоғамда болса да өндіргіш күштер өздеріне сәйкес өмірге әкеледі. Ал
өндірістік қатынастар, бір жағынан, өндіріс әдісінің қажетті әлементі, ал
екінші жағынан, қоғамның әкономикалық базисі, негізі болып табылады. Бұл -
жалпы социологиялық заң.
Сонымен бірге базис - қоғамның өндіргіш күштерінің белгілі бір даму
сатысына сәйкес келетін әкономикалық құрылымы, өндірістік қатынастардың
жиынтығы. Базис - әкономикалық формацияның басты сипаты, қыры, түп тамыры.
Оның негізі - меншікке қатынас.Меншік бар жерде қоғам бар, қоғам бар жерде
формация, базис, оның қорғаушысы - қондырма өмір сүреді. Бұл арада мынандай
сұрак туады: осы жиынтықтың өзін қалай түсінуге болады? Ол үстемдік етуші
өндірістік қатынастардың құрылымдык әлементтерінің жиынтығы, яғни бұл
меншікке қатынас, айырбас, бөліс, түлыну, тәжірибе алмасу, қоғамдағы таптар
мен әр түрлі әлеуметтік топтардың мате-риалдық жай-күйі. Бүларды
зерттемейінше, өндірістік қатынасты белгілі бір жүйе ретінде қарап, толық
ғылыми басқаруды, күрделі әкономикалық және әлеуметгік процестерді талдап,
оларды болжауды дұрыс, ойдағыдай жүргізе алмаймыз.
Базис өндіргіш күштердің сипатына сәйкес өзгеріп отырады. Әрбір
қоғамдық-әкономикалық формацияда әкономикалық базистен басқа техникалық
базис те болады. Ол белгілі бір өндіргіш күштерді ұйым-дастырудағы өндіріс
құралдары мен адамдардың өндірістік-техникалық қатынастарының жиынтығын
құрайды. Осыған орай әрбір формация өзіне тән және өзіне сәйкес келетін
техникалық базисті дамытып-жетілдіру арқылы өмір сүреді. Сондықтан әрбір
жаңа қоғамды қүрудың басты міндеті - өзіне қажетгі әрі сәйкес материалдық-
техникалық базисті жасау болып табылады. Техникалық бизнес - қоғам дамуының
өлшемі, бірақ ол қоғамның әлеуметтік сипатын анықтай алмайды. Өйткені
техника қай қоғамда болса да бірдей қызмет етеді, сондықтан ол әлеуметтік
тұрғыдан қарағанда бейтарап болады.
Егерде техника белгілі бір өндірістік қатынастарға еніп, жүмыс істесе,
сонда ғана ол әлеуметтік рөл атқарады, бірақ ол өндірістік қатынастарсыз
жекедара болмайды. Батыс идеологтары, әсіресе, технократиялық концепцияның
өкілдері Р. Арон, Д. Белл, У. Ростоу, 3. Бжезинский, т.б. техниканы өзінше
ерекше, белгілі бір өндірістік қатынастар жүйесінен, тіпті қоғамнан бөлек
тұрған, әлеуметтік процесс ретінде қарастырады. 3. Бжезинскийдің пікірінше,
техника өз дамуында ішкі логикалық заңына ғана бағынады. Ол әлеуметтік
прогресті адамның мінез-қүлқын, қоғам мұраттарын анықтаушы, оны ілгері
бастыратын фактор ретінде қарастырмайды. Оның ойынша, экономика қоғам
өмірінде шешуші, басты рөл атқармайды, ақыр аяғында, бүл социологтар
техниканы сыңаржақ әсірелеп, қоғймның материалдық іргетасы болып табылатын
әкономикалық қатынастардың маңызын жоққа шығарады.
Материалистік ғылыми теория бойынша, әкономикалық базис -қоғамдық-
әкономикалык формацияньщ қаңқасы, қоғамның объективтік негһі. Осы негізде
қоғамның қондырмасы пайда болады. Қондырма дегеніміз - қоғамдық,
психологиялық, саяси, құқылық, әтикалық, әс-тетикалық, философиялық, діни,
т.б. көзқарастар мен идеялар және оларға сәйкес келетін мекемелер мен
үйымдардың жиынтығы. Сондай-ақ базиске қызмет атқаратын насихат, хабар
тарату орындары -газет, теледидар, радио қондырмаға жатады. Егер де
соңғылар базиске қызмет атқармай, қайта оны шайқалтып, әлсірететін болса,
олар қондырмаға жатпайды, олардың өкіметке де қажеті жоқ. Қондырма
әкономикалық базистің туындысы бола отырып, оны бейнелейді. Сондықтан ол
базиске қарағанда, екінші орында. Әрине, демократиялык қоғамдарда
қондырмаға жатпайтын, бірақ қоғамның дамуына кедергі жасамайтын
идеологиялық институттар, басылымдар, радио, теледидарлар да болады. Оларды
тәуелсіз информация орындары дейді. Олар Конституцияға суйеніп жұмыс
істейді. Қоғамда орын алған кемістіктердің бетін ашады, батыл сын айтады.
Сын түзелмей, мін түзелмейді дегендей, тәуелсіз информация орындары сол
арқылы базисті нығайтады. Ал егер олар базисті бұзуға бағытталса, онда
ондай информация орындары Конституцияға кереғар болып шығады. Қондырманың
базисі бейнелеу механизмінде әкономикалық мүлделер шешуші рөл атқарады.
Әрбір қоғамның әкономикалық қатынастары ең алдымен мүдделер арқылы
белгіленеді. Осыған орай бүлар-дың бәрі адамдардың әкономикалық
жағдайларын, тұрмысын, қажеттері мен мүқтаждарын көрсетеді. Ақыр аяғында,
осы мүдделер мен қажеттіктерге сәйкес алуан түрлі идеялар, теориялар пайда
болып, соларға сәйкес идеологиялық қатынастар қалыптасады. Және де солар
нығайтатын әр түрлі практикалық үйымдастыру формалары, яғни қондырмаға
сәйкес мекемелер мен институттар (мемлекет, саяси партиялар, кәсіподақ,
мәдени-ағарту ұйымдары, т.б.) құрылып, жұмыс істейді.
Қондырманың құрамы әр түрлі, бір-бірімен тығыз байланыстагы әлеуметтік
құбылыстардан түрады. Олардың ішіндегі ең бастысы -қоғамдық идеялар. Осы
қоғамдық идеялар материалдық, әкономикалық қатынастардың бейнесі бола
отырып, өздеріне сәйкес мекеме-лердің сипатын анықтайды.Қоғамдық
мүдделердің, мұң-мұқтаждар мен қажеттіктердің алуан түрлі болуына
байланысты, олар қоғамдық сананың идеялары мен теорияларында саяси,
құқылық, әтикалық, әстетикалық, діни, т.б. түрлерде саралап бейнеленеді,
яғни жеке-жеке түрде болады. Осы-ларға сәйкес рухани іс-қызмет пен ұйымдық
мекемелердің әр алуан түрлері пайда болады.
Қоғамдық әкономикалық базис қандай болса, оның қондырмасы да сондай
болады. Егер базисте қарамақарсы қайшылықтар болса, ол қондырмадан көрініс
табады. Мәселен, өтпелі кезеңді басынан өткізіп жатқан Қазақстанда ескі
қоғамдық меншікке негізделген базис қиратылып, жеке, акционерлік,
мемлекетгік меншіктерге негізделген жаңа базис орнатылып жатқанда түрлі
айламен мемлекетті де, халықты да алдап, заңсыз байығандар пайда болды.
Олар мемлекетті байытуға қызмет істемейді, базисті күйзеледі. Халықтың да
сеніміне су сеуіп, оны сөндіреді. Олармен батыл күрес жүргізуде заң
орындары әлсіздік көрсетуде. Бұл жаңа базисті орнатуда кеткен қателіктердің
қондырманы әлсіреткенінің нақты бір көрінісі.
Базистің өзгеруі қондырмаға әсер етеді, оны өзгертеді. Базис пен
қондырманың арасында диалектикалық байланыс бар. Қондырманың әр түрлі
әлементтерінің белсенділігі екі бағытга көрінеді. Қондырма базистің дамуын
тездетуі немесе бәсендетуі, оны нығайтуы да, бүзуы да мүмкін. Мысалы,
капиталистік қоғам қондырмасы, яғни буржуазиялық идеялар мен мекемелер
капитализмнің әкономикалық қаты-настарын сақтап қалуға, нығайтуға
бағытталған. Ол үшін тиімді теориялар жасалып, заңдар қабылданады.
Қондырманы мазмұнды ұйымдастыру және оның қү_рылымын жақсарту қоғамдық
теорияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Қоғамды зерттеудің методологиялық негізі
1.1. Қоғамдық формацияның сыр-сипаты
1.2.Қоғамның тарихи тұрпаты
1.3. Қоғамның қызғаушы күштері
1. Қоғамды зерттеудің методологиялық негізі
Қоғам, адам және қоғамдық қатынастар туралы ой-пікірлер, идеялар мен
ұғымдар алғашқы қауымдық қоғам дәуірінде-ақ қалыптаса бастаған
Қоғамнын ілгерілеп дамуы, таптардың пайда болуы, ой еңбегі мен дене
еңбегінің бөлінуі, еңбекші бұқараны қанаудың күшеюі қоғам туралы ой-
пікірлерді, идеяларды одан әрі дамыта, терендете түсті.
Қоғамдық өмірге, оның дамуына байланысты көзқараста бұрын идеализм
үстемдік етіп келді. Оның үш түрлі себебі бар. Біріншіден, адамдардың іс-
әрекеті олардың делебесі қозуынан, ал делебе қозу санадан басталады, олай
болса, бәрін билейтін сана, деп қарады. Екіншіден, түрлі құбылыстардың ішкі
заңдылықтарын ашып көрсете алмады. Сондықтан олардың себептерін кез келген,
кездейсоқтық жағдайларға таңып, метафизикалық пікірде болды
Үшіншіден, тарихты жасайтын жеке адамдар деп санады, халықтың шешуші
рөлін түсінбеді.
Қогамды ғылыми принциптер негізінде зерттеу нәтижесінде, оның даиу
заңдылықтарын ашу барысында әлеуметтану, саясаттану ілімдері дүниеге келді.
Ол ғылымдар адамзат тарихын түсіндірудің кілтін, кезін қоғамның материалдық-
әкономикалық қатынастар жүйе-сінен шығарып, оны жан-жақты терең талдап,
дәлелдеді.
Қоғамдық құбылыстар. процестер заңды дамиды. Бұл заңдар объективті
сипатта болады,
Қоғам зандары бадырайып көрініп түрмайды, оларды тікелей байқау, көру,
бақылау арқыльг қабылдау өте қиын. Сол себепті қоғам зандарын терең танып-
білу арқылы пайдалану оңай емес, ол көп күш жұмсап. зерттеуді керек етеді.
Олар абстрактілі ойлау арқылы белгілі болады Коғамды зерттеп, талдаудағы
ақырғы методологиялық алғы-шарт - қоғам біртұтас бөлінбейтін әлеуметтік
өмір, бір-бірінен ажырамас, бір-біріне әсер ететін екі фактордан, яғни
адамдардың белгілі бір қызмет әдісінен және әлеуметтік фактордан түрады.
Олар адамдардың материалдық, рухани өндірісті дамытудағы тарихи қызметі
арқылы пайда болады.
Қоғамды ғылыми тұрғыдан түсінудің басты өзгешелігі - ол алуан түрлі
қоғамдық қатынастардың, байланыстардың ішінен ең бастысын - материалдық-
өндірістік қатынастарды бөліп алады. Өндірістік қатынастардың шығуы,
қалыптасуы адамдардың ой-санасына байланысты емес, қайта оларға тәуелсіз
болады.
Коғамдық болмыс - адам өмірінің, оның іс-әрекетінің қажетті шарай және
қайнар көзі. Адам өзінің жасампаздық күш-қуатымен табиғи мүмкіндіктерді
шындықка айналдыру арқылы болмысты өзгертіп оты-рады. Қоғамдық болмыс -
адамзат тарихының даму кезендеріндегі әлеуметтік практиканың нәтижесі.
Қоғамда түрлі қатынастар бар. Олар негізінен алғанда материалдық және
идеологиялық қатынастар болып екіге бөлінедъ дық катынастар адам санасынан
тыс,идеологиялық қатынастар. Оларға адамды адам арқылы өзгерту жатады. Олар
саяси, құқылық, моральдық, діни, әстетикалық, философиялық қатынастар болып
бөлінеді. Айталық, әрбір қоғам алдында оның өзіне тән мақсат, міндеттер
қойылады. Соған сәйкес адамдарды бейімдеу, ұйымдастыру, жұмылдыру қажет
болады қасиетті Материалдық қатынастарға өндірістік, үлттық, рулық,
нәсілдік, отбасйлық немесе жыныстық қатынастарды жатқызуға болады. Бұл
қатынастарға сана араласатын болғанмен, бүлардың түп негізіне сана қатысты
емес, олар өздігінен өмір сүреді, пікірді қолдауға болмайды. Бостандық
деген сол көрсетілген тәртіп ішіндегі еркіндік. Мәселе, сол тәртіптің
ішівдегі бостандықтың ауқымы, кеңшілік-таршылығы. Саяси режим дегевде біз
осыны айтамыз. Демократиялык қоғамда ол бостандықтың өрісі кең, адамдардың
еркіндігі мол болады. Сөйтіп, қоғамдар да, адам өмірі де осы қатынастардан
тұрады.
Тарихты ғылыми тұрғыдан тусінудің ең басты принциптері: қоғамның
материалдық өмірінің, яғни қоғамдық болмыстың қоғамдық санаға қарағанда
алғашқылығын, біріншілігін және қоғамдық сананың коғам өміріндегі белсенді
рөлін мойындау; адамдар арасындағы әр түрлі қоғамдық қатынастарды,
қоғамдағы әлеуметтік-материалдық қатынастарды қоғамның әкономикалык
құрылымы болып табылатын әндірістік қатынастар арқылы түсіндіру;
коғамғатарихи көзқарас, яғни қоғам дамуын, қоғамдық-әкономикалық
формациялардың занды түрде бір-біріне өту процесін ұғыну; адамдарды,
еңбекші бү_қараны тарихтың субъектісі деп тану, ал олардың іс-әрекетінің
негізін қоғам өмірінің материалдық жағдайларынан іздеу, т.б.
Қоғамның жалпы социологиялык даму зандары адамзат тарихы-ның барлық
кезеңдерінде де қолданылады. Оларға мынадай заңцар жатады: қоғам өмірінде
материалдық өндірістің анықтаушы рөлі, өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың бірлігі, қоғамдық болмыстың қоғамдық санаға қарағанда
алғашқылығы, өндіріс әдісінің қоғам өміріндегі басыңқы рөлі, өндірістік
қатынастардың өндіргіш күштер дамуының дәрежесіне және сипатына сәйкес
болуы, т.б.
Бүл зандар тарихи дамудағы сабақтастықты көрсетіп, онда құбы-лыстар
мен процестердің арасындағы мәнді, тұрақты қайталанатын қажетті байланыстар
мен қатынастарды аңғартады.
Қоғам дамуындағы ерекше зандар әрбір жеке қоғамдық-әкономи-калық
формациялардың өзіне тән ерекшелігін көрсетеді. Мысалы, ка-питализмнің
стихиялық және бәсеке заңы капиталистік формацияның өзгеше қасиетін
көрсетеді. Қоғам өмірін зерттегенде оның зандары мен табиғат зандарының
бірлігі де, айырмашылықтары да ескеріледі.
Қоғамдағы процестерге адам санасы белсенді түрде араласады, адамдар
алдына белгілі бір мақсаттар мен міндеттер қояды, соларға жету үшін
күреседі.К. Маркс қабірінің басында сөйлеген сөзінде Ф. Әнгельс тарихты
зерттеудегі К. Маркстің орасан зор үлесін айта келіп, адамдардың саясатпен,
ғылыммен, өнермен, т.б. шұғылданбас бұрын жейтін, ішетін тамағы, туратын
үйі, киетін киімі болуы шарт, ал бұл үшін олар мате-риалдық игіліктер
өндірумен шұғылдануы керек, деген еді. Осы арқылы ол идеологиялық
қатқабаттар астында жасырынып жатқан қарапайым фактілерді көрсетіп, ғылымда
зор жаңалык ашты. Мүны білгеннің кімге зияны бар.
Қоғам туралы ғылыми тұжырымдар қоғамдық құбылыстарды, олардың ішкі
байланыстарын, тарихи өзгерістерін талдап түсінуде методологиялық негіз
емес Тұрпайы әкономикалық материа-лизмге қарсы күресе отырып, диалектикалық
әдіс қоғам дамуында барлық материалдық және идеологиялық факторларды,
табиғи және әлеуметтік қатынастарды терең есепке алып, қоғамды біртүтас
әлеуметтік ерекше организм ретінде қарауды талап етті.
Қоғамды біртұтас, тірі әлеуметтік организм деп қараудың негізгі шарты
- барлық дәуірлердің әлеуметтік-әкономикалық даму типологиясын құру, яғни
қоғамдық-әкономикалық формация туралы ұғымды тұжырымдауды қажет етті.
Ол формациялар бұрыннан да белгілі болатын. Ғылым оның даму зандылығын
ашты.
Әрине, қоғамдық-әкономикалық формация ұғымын мойындамайық. Ондайлар да
бар. Сонда, қоғамның даму сатыларын қалай түсіндіруге болады? Қоғамда
белгілі бір зандылық бар ма, әлде қоғам басы жоқ, аяғы жоқ, сапырылысып
жатқан хаос па? Осындай ойлардан кейін белгілі бір жүйеге мойынсұнуға тура
келеді. Мәселе, сол жүйенің кілтін табуда. Ал кілт табылды екен, оны
пайдалану да керек.
Сондықтан тарихты әлеуметтік философия тұрғысынан пайымдау, талдау
әдісін - біз қоғамдық құбылыстардың жалпы теориясы мен методологиясы
дейміз. Айта кету керек, қоғамды басқа да толып жатқан нақтылы ғылымдар
(әдебиет, заң, тарих, саяси әкономия, саясаттану, әлеуметтану, т.б.)
зерттейді. Олардың әлеуметгік философиядан ең басты айырмашылығы - қоғамның
жеке, өзгеше жақтарын, олардың даму заңдарын, нақтылы қозгаушы күштерін
зерттеуді мақсат ететіндігі. Олар бірін-бірі толықгырады, жоққа шығармайды.
Студенттерге стипендия төлеу, балабақшалар ашу, мектептерге қаржы
бөліп, кезінде жөндеу жұмыстарын жүргізу, меісгеп, институттарды компьютер,
басқа да құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, түрлі демалыс үйлері,
емханалар, сауықтыру орындарының жұмысын жолға қою, осылардың бәрі бір
жағынан әлеуметгік мәселе.
Одан соң қоғамдағы кейбір бизнеспен айналысқандардың бір-екі жылда
миллионер болғандығын қалай түсінеміз. Бұл - түрлі заңсыз-дықтарға барудың
нәтижесі. Қабылданған заңды қалай болса солай бұзу, бүл құкықсыз
шексіздікке әкеледі. Бұл да әлеуметгік философиядан тыс қалмайтын проблема.
Байқап отырсақ, әлеуметтік философияның араласпайтын жері жоқ. Айналып
келгенде, қоғамдық қауіпсіздік, елдің тыныштығы, әлеуметтік әділеттік,
заңсыздықты жүгендеу, халықтың тұрмыстық халжағдайы - осының бәрі
әлеуметтік философия объектісі.
1.1.Қоғамдық формациялардың сыр-сипаты
Қоғамдық-әкономикалық формацияның негізгі әлементтерінің құрылымын,
оның мәнінің негізін, сапалық өзгешелігін сипаттау үшін, негізгі, шешуші
қатынастарды негізгі емес, туынды қатынастардан айыру қажет.
Адамдар материалдық игіліктерді өндіру үшін белгілі бір қажетті
қатынастарды жасайды. Сол қатынастардың негізгісі - өндірістік қатынастар.
Осы өндірістік қатынастардың жиынтығы, - дейді Маркс, - қоғамның
әкономикалық құрылымының реалдық базисі болып табылады, занды және саяси
қондырма осыған негізделеді және оған қоғамдық сананың белгілі бір
формалары сай келеді. Осыдан келіп, базис және қондырма деген ұғымдар
туындайды.
Жалпы алғанда, біріне-бір сәйкес өндірістік қатынастарды қандай
қоғамда болса да өндіргіш күштер өздеріне сәйкес өмірге әкеледі. Ал
өндірістік қатынастар, бір жағынан, өндіріс әдісінің қажетті әлементі, ал
екінші жағынан, қоғамның әкономикалық базисі, негізі болып табылады. Бұл -
жалпы социологиялық заң.
Сонымен бірге базис - қоғамның өндіргіш күштерінің белгілі бір даму
сатысына сәйкес келетін әкономикалық құрылымы, өндірістік қатынастардың
жиынтығы. Базис - әкономикалық формацияның басты сипаты, қыры, түп тамыры.
Оның негізі - меншікке қатынас.Меншік бар жерде қоғам бар, қоғам бар жерде
формация, базис, оның қорғаушысы - қондырма өмір сүреді. Бұл арада мынандай
сұрак туады: осы жиынтықтың өзін қалай түсінуге болады? Ол үстемдік етуші
өндірістік қатынастардың құрылымдык әлементтерінің жиынтығы, яғни бұл
меншікке қатынас, айырбас, бөліс, түлыну, тәжірибе алмасу, қоғамдағы таптар
мен әр түрлі әлеуметтік топтардың мате-риалдық жай-күйі. Бүларды
зерттемейінше, өндірістік қатынасты белгілі бір жүйе ретінде қарап, толық
ғылыми басқаруды, күрделі әкономикалық және әлеуметгік процестерді талдап,
оларды болжауды дұрыс, ойдағыдай жүргізе алмаймыз.
Базис өндіргіш күштердің сипатына сәйкес өзгеріп отырады. Әрбір
қоғамдық-әкономикалық формацияда әкономикалық базистен басқа техникалық
базис те болады. Ол белгілі бір өндіргіш күштерді ұйым-дастырудағы өндіріс
құралдары мен адамдардың өндірістік-техникалық қатынастарының жиынтығын
құрайды. Осыған орай әрбір формация өзіне тән және өзіне сәйкес келетін
техникалық базисті дамытып-жетілдіру арқылы өмір сүреді. Сондықтан әрбір
жаңа қоғамды қүрудың басты міндеті - өзіне қажетгі әрі сәйкес материалдық-
техникалық базисті жасау болып табылады. Техникалық бизнес - қоғам дамуының
өлшемі, бірақ ол қоғамның әлеуметтік сипатын анықтай алмайды. Өйткені
техника қай қоғамда болса да бірдей қызмет етеді, сондықтан ол әлеуметтік
тұрғыдан қарағанда бейтарап болады.
Егерде техника белгілі бір өндірістік қатынастарға еніп, жүмыс істесе,
сонда ғана ол әлеуметтік рөл атқарады, бірақ ол өндірістік қатынастарсыз
жекедара болмайды. Батыс идеологтары, әсіресе, технократиялық концепцияның
өкілдері Р. Арон, Д. Белл, У. Ростоу, 3. Бжезинский, т.б. техниканы өзінше
ерекше, белгілі бір өндірістік қатынастар жүйесінен, тіпті қоғамнан бөлек
тұрған, әлеуметтік процесс ретінде қарастырады. 3. Бжезинскийдің пікірінше,
техника өз дамуында ішкі логикалық заңына ғана бағынады. Ол әлеуметтік
прогресті адамның мінез-қүлқын, қоғам мұраттарын анықтаушы, оны ілгері
бастыратын фактор ретінде қарастырмайды. Оның ойынша, экономика қоғам
өмірінде шешуші, басты рөл атқармайды, ақыр аяғында, бүл социологтар
техниканы сыңаржақ әсірелеп, қоғймның материалдық іргетасы болып табылатын
әкономикалық қатынастардың маңызын жоққа шығарады.
Материалистік ғылыми теория бойынша, әкономикалық базис -қоғамдық-
әкономикалык формацияньщ қаңқасы, қоғамның объективтік негһі. Осы негізде
қоғамның қондырмасы пайда болады. Қондырма дегеніміз - қоғамдық,
психологиялық, саяси, құқылық, әтикалық, әс-тетикалық, философиялық, діни,
т.б. көзқарастар мен идеялар және оларға сәйкес келетін мекемелер мен
үйымдардың жиынтығы. Сондай-ақ базиске қызмет атқаратын насихат, хабар
тарату орындары -газет, теледидар, радио қондырмаға жатады. Егер де
соңғылар базиске қызмет атқармай, қайта оны шайқалтып, әлсірететін болса,
олар қондырмаға жатпайды, олардың өкіметке де қажеті жоқ. Қондырма
әкономикалық базистің туындысы бола отырып, оны бейнелейді. Сондықтан ол
базиске қарағанда, екінші орында. Әрине, демократиялык қоғамдарда
қондырмаға жатпайтын, бірақ қоғамның дамуына кедергі жасамайтын
идеологиялық институттар, басылымдар, радио, теледидарлар да болады. Оларды
тәуелсіз информация орындары дейді. Олар Конституцияға суйеніп жұмыс
істейді. Қоғамда орын алған кемістіктердің бетін ашады, батыл сын айтады.
Сын түзелмей, мін түзелмейді дегендей, тәуелсіз информация орындары сол
арқылы базисті нығайтады. Ал егер олар базисті бұзуға бағытталса, онда
ондай информация орындары Конституцияға кереғар болып шығады. Қондырманың
базисі бейнелеу механизмінде әкономикалық мүлделер шешуші рөл атқарады.
Әрбір қоғамның әкономикалық қатынастары ең алдымен мүдделер арқылы
белгіленеді. Осыған орай бүлар-дың бәрі адамдардың әкономикалық
жағдайларын, тұрмысын, қажеттері мен мүқтаждарын көрсетеді. Ақыр аяғында,
осы мүдделер мен қажеттіктерге сәйкес алуан түрлі идеялар, теориялар пайда
болып, соларға сәйкес идеологиялық қатынастар қалыптасады. Және де солар
нығайтатын әр түрлі практикалық үйымдастыру формалары, яғни қондырмаға
сәйкес мекемелер мен институттар (мемлекет, саяси партиялар, кәсіподақ,
мәдени-ағарту ұйымдары, т.б.) құрылып, жұмыс істейді.
Қондырманың құрамы әр түрлі, бір-бірімен тығыз байланыстагы әлеуметтік
құбылыстардан түрады. Олардың ішіндегі ең бастысы -қоғамдық идеялар. Осы
қоғамдық идеялар материалдық, әкономикалық қатынастардың бейнесі бола
отырып, өздеріне сәйкес мекеме-лердің сипатын анықтайды.Қоғамдық
мүдделердің, мұң-мұқтаждар мен қажеттіктердің алуан түрлі болуына
байланысты, олар қоғамдық сананың идеялары мен теорияларында саяси,
құқылық, әтикалық, әстетикалық, діни, т.б. түрлерде саралап бейнеленеді,
яғни жеке-жеке түрде болады. Осы-ларға сәйкес рухани іс-қызмет пен ұйымдық
мекемелердің әр алуан түрлері пайда болады.
Қоғамдық әкономикалық базис қандай болса, оның қондырмасы да сондай
болады. Егер базисте қарамақарсы қайшылықтар болса, ол қондырмадан көрініс
табады. Мәселен, өтпелі кезеңді басынан өткізіп жатқан Қазақстанда ескі
қоғамдық меншікке негізделген базис қиратылып, жеке, акционерлік,
мемлекетгік меншіктерге негізделген жаңа базис орнатылып жатқанда түрлі
айламен мемлекетті де, халықты да алдап, заңсыз байығандар пайда болды.
Олар мемлекетті байытуға қызмет істемейді, базисті күйзеледі. Халықтың да
сеніміне су сеуіп, оны сөндіреді. Олармен батыл күрес жүргізуде заң
орындары әлсіздік көрсетуде. Бұл жаңа базисті орнатуда кеткен қателіктердің
қондырманы әлсіреткенінің нақты бір көрінісі.
Базистің өзгеруі қондырмаға әсер етеді, оны өзгертеді. Базис пен
қондырманың арасында диалектикалық байланыс бар. Қондырманың әр түрлі
әлементтерінің белсенділігі екі бағытга көрінеді. Қондырма базистің дамуын
тездетуі немесе бәсендетуі, оны нығайтуы да, бүзуы да мүмкін. Мысалы,
капиталистік қоғам қондырмасы, яғни буржуазиялық идеялар мен мекемелер
капитализмнің әкономикалық қаты-настарын сақтап қалуға, нығайтуға
бағытталған. Ол үшін тиімді теориялар жасалып, заңдар қабылданады.
Қондырманы мазмұнды ұйымдастыру және оның қү_рылымын жақсарту қоғамдық
теорияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz