Әль-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы
Орта ғасырда араб халифатынын. ықпалында болған Азия, Африка, Индия мен Испанияға дейінгі жерлерде біртұтас мұсылман мәдениеті жасалды. "Мұсылман мәдениеті" феноменін жасаушылар арабтар ғана емес, араб халифаты кол астына караған елдер еді, Сол өркениетті, сол мәдениетті жасаушылардың ішінде ежелгі қазақ жерін мекендеген ру-тайпалар да бар. Өкінішке карай, кеңестік жүйе кезінде ислам мәдениеті деген ұғымды жокка шығарумен болды. Ғылым, өркениет – бәрін діннен бөліп тастағаннан кейін көптеген тарихи құбылстарды дұрыс түсінуге мүмкін болмай қалды. Мысалы, әл-Фараби жасаған дәуірдегі ғұламалар еңбегін діннен бөліп ала алмайсыз. Олар өз еңбектерін араб тілінде, ислам философиясының негізінде жазды. Олардың көзқарасын ислам мәдениеті аясынд ағана дұрыс түсінуге болатын еді.
Мұсылман мәдениеті Көне антикалық мәдениет дәстүрі шығыс дүниесі өркениетін біріктіру арқылы. Еуропалық Оянушылықтың негізін жасады. Еуропа елдері философия, математика, астрономия, медицинаны мұсылман өркениеті арқылы білді. Орта ғасырда Ислам дәуірінде қазақ жерінен көптеген ғалымдар шықты: Әбунәсір әл-Фараби, Ғаббас әл-Жауhари Исмаил әл-Жауьариу Жамал Түркістани, әл-Сығанақи т.б.
Мұсылман мәдениеті ҮП-ХІІ ғасырда шарықтау шегіне жеткең Аса үлкен мәдени орталықтары: Бағдад, Дамаск, Куфа, Басра калалары болды. Осы кезде Сыр бойындағы Отырар қаласынан болашақта бүкіл шығыс ғалымдары Аплатон (Платон) мен Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп ат берген, кейін әлемге Әбунәсір әл-Фараби болып танылған 16 жасар бала оқу іздеп, керуенге ілесіп, Бағдадқа аттанды. Әл-Фараби шыққан Сыр бойьі ежелден көне мәдениеттің ошағы еді. Отырарда Александриядан кейінгі бай кітапхана болғандығын Птолемей (I ғ.) жазып кеткен. Ал әл-Фарабидің туған каласы Түркістан маңайындағы Отырар екенін ғалым-географ Ибн-Хаукал көрсетіп, картаға түсірген. «Бұл жер - атақты ғұлама
Мұсылман мәдениеті Көне антикалық мәдениет дәстүрі шығыс дүниесі өркениетін біріктіру арқылы. Еуропалық Оянушылықтың негізін жасады. Еуропа елдері философия, математика, астрономия, медицинаны мұсылман өркениеті арқылы білді. Орта ғасырда Ислам дәуірінде қазақ жерінен көптеген ғалымдар шықты: Әбунәсір әл-Фараби, Ғаббас әл-Жауhари Исмаил әл-Жауьариу Жамал Түркістани, әл-Сығанақи т.б.
Мұсылман мәдениеті ҮП-ХІІ ғасырда шарықтау шегіне жеткең Аса үлкен мәдени орталықтары: Бағдад, Дамаск, Куфа, Басра калалары болды. Осы кезде Сыр бойындағы Отырар қаласынан болашақта бүкіл шығыс ғалымдары Аплатон (Платон) мен Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп ат берген, кейін әлемге Әбунәсір әл-Фараби болып танылған 16 жасар бала оқу іздеп, керуенге ілесіп, Бағдадқа аттанды. Әл-Фараби шыққан Сыр бойьі ежелден көне мәдениеттің ошағы еді. Отырарда Александриядан кейінгі бай кітапхана болғандығын Птолемей (I ғ.) жазып кеткен. Ал әл-Фарабидің туған каласы Түркістан маңайындағы Отырар екенін ғалым-географ Ибн-Хаукал көрсетіп, картаға түсірген. «Бұл жер - атақты ғұлама
Әдебиеттер.
1. Қирабаев С. Кеңес дәіріндегі қазақ әдебиеті-А. 1998.
2. ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі-Алматы, 2003.
3. Жұбанов А.Қ. ән-күй сапары-А. 1976.
4. Калиев А. Қазақ тәлім- тәрбиесі-А. 1997.
5. Қазақ Совет энциклопедиясы-А. 1971.
1. Қирабаев С. Кеңес дәіріндегі қазақ әдебиеті-А. 1998.
2. ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі-Алматы, 2003.
3. Жұбанов А.Қ. ән-күй сапары-А. 1976.
4. Калиев А. Қазақ тәлім- тәрбиесі-А. 1997.
5. Қазақ Совет энциклопедиясы-А. 1971.
Әль-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы
Орта ғасырда араб халифатынын. ықпалында болған Азия, Африка, Индия
мен Испанияға дейінгі жерлерде біртұтас мұсылман мәдениеті жасалды.
"Мұсылман мәдениеті" феноменін жасаушылар арабтар ғана емес, араб халифаты
кол астына караған елдер еді, Сол өркениетті, сол мәдениетті жасаушылардың
ішінде ежелгі қазақ жерін мекендеген ру-тайпалар да бар. Өкінішке карай,
кеңестік жүйе кезінде ислам мәдениеті деген ұғымды жокка шығарумен болды.
Ғылым, өркениет – бәрін діннен бөліп тастағаннан кейін көптеген тарихи
құбылстарды дұрыс түсінуге мүмкін болмай қалды. Мысалы, әл-Фараби жасаған
дәуірдегі ғұламалар еңбегін діннен бөліп ала алмайсыз. Олар өз еңбектерін
араб тілінде, ислам философиясының негізінде жазды. Олардың көзқарасын
ислам мәдениеті аясынд ағана дұрыс түсінуге болатын еді.
Мұсылман мәдениеті Көне антикалық мәдениет дәстүрі шығыс дүниесі
өркениетін біріктіру арқылы. Еуропалық Оянушылықтың негізін жасады. Еуропа
елдері философия, математика, астрономия, медицинаны мұсылман өркениеті
арқылы білді. Орта ғасырда Ислам дәуірінде қазақ жерінен көптеген ғалымдар
шықты: Әбунәсір әл-Фараби, Ғаббас әл-Жауhари Исмаил әл-Жауьариу Жамал
Түркістани, әл-Сығанақи т.б.
Мұсылман мәдениеті ҮП-ХІІ ғасырда шарықтау шегіне жеткең Аса үлкен
мәдени орталықтары: Бағдад, Дамаск, Куфа, Басра калалары болды. Осы кезде
Сыр бойындағы Отырар қаласынан болашақта бүкіл шығыс ғалымдары Аплатон
(Платон) мен Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп ат берген, кейін әлемге
Әбунәсір әл-Фараби болып танылған 16 жасар бала оқу іздеп, керуенге ілесіп,
Бағдадқа аттанды. Әл-Фараби шыққан Сыр бойьі ежелден көне мәдениеттің ошағы
еді. Отырарда Александриядан кейінгі бай кітапхана болғандығын Птолемей (I
ғ.) жазып кеткен. Ал әл-Фарабидің туған каласы Түркістан маңайындағы Отырар
екенін ғалым-географ Ибн-Хаукал көрсетіп, картаға түсірген. Бұл жер -
атақты ғұлама, асқан философ әл-Фарабидің туған жері, -деп жазған.
Әл-Фараби Бағдадқа келген соң Александрия, Византия ғалымдарынан
окыған, грек, араб тілдерін үйренген. Кей аңыздарда оны жеті тіл, тіпті
жетпіс тіл біледі деп айтады. Әл-Фараби Бағдадқа ең әуелі дарынды ақын,
музыкант ретінде танылған. Содан кейін Саиф ад-Дәула деген әмірдің
тапсырмасы бойынша музыканын. зандылыктарын зерттеп, он екі тараудан
тұратын "Музыканың үлкен кітабы"("Китаб әл-музиқи әл-кәбир" атты күрделі
еңбек жазған. Кітапта музыканың тарихы, табиғи заңдылықтары, дыбыстардың
табиғаты, әуені, оның реті, жеке дауыстан көп дауысқа айналу құбылысын
талдаған. Дыбыстың нотаға бөліну заңын және тоғыз шекті музыка аспабының
құрылысы, күйшінін шеберлігі жайында ғылыми тұжырымдар айткдн. Әл-Фарабидін
осы енбегі көп заман Еуропа елдерінде музыка тарихынан оқытылып келген. Оны
зерттеген батыс ғалымдары Әл-Фараби ғылымының бар саласында екінші ұстаз
болғанымен, музыкаға келгенде бірінші ұстаз деген баға берген. Әл-Фараби
музыка теориясында түбірлі өзгерістер жасаған. Осы кітабын арабшадан
француз тіліне Барон де Ерланже аударып бастырған (1930). Америка ғалымы
Г.Фармер "Араб музыкасының тарихы" деген ен.бегінде зор баға берген. Әл-
Фараби Сайф ад-Даулаға арнаған алғы сөзінде былай депті: Хен маған музыка
жөнінде қолдануға жаралык бір кітап құрастыруды тапсырған едің. Мен оны
тезақ орындармын деп ойлағанмын. Ондағы ойым музыка жөніндегі бұрынғылардың
жазғандары бар ғой, соларды жөндеп, құрастырып, сол жазғандардың атын
сақтап, сонымен орындармын деген едім, ол ойым болмай шықты, өйткені
музыкажөнінде жазылған арабша еңбектердің дәрежесі өте төмен болды. Ерте
замандарда, әлбетте, музыка жөнінде ірі еңбектер болған ғой. Бірақ арабша
аудармалар нашар ма, немесе ертедегі еңбектер бізге жетпей жоғалған ба,
әйтеуір сенің тапсырмаңа жарарлық ешнәрсе таба алмадым. Сол себептен бүл
мәселені тыңнан жазуға тура келді. Сенің тапсырманды көп кешіктіріп
орындаған себебім осы".
Осы кітабы үшін Сайф ад-Даула Әл-Фараби не қалайтынын сұрағанда,
"Күнделік керек кыларлық төрт дирхем берсең болады", - деген. Сөйтіп
қарапайым ғана өмір сүрген. Қара жұмыстан да қашпай, өз тірлігіне қажетті
шаруасымен өзі айналысқан, бос уақытын түгелдей ғылымға арнаған. "Фараби
көзге көрікті зат -құлаққа жағымды дыбыс береді", - деген. Табиғат көркі -
аспан шырактары, жердегі көрік - музыка, дыбыс. Әл-Фараби тоғыз шекті
музыка аспабын сипаттап жазған. Ол туралы Мағжанның өлеңі бар:
Тұранның кім кеміткен музыкасын,
Фараби тоғыз шекті домбырасын.
Күңірентіп токсан тоғыз күй тартқанда,
Тебірентіп кім төкпеген көзден жасын.
Әл-Фарабидің музыкамен қатар айналысып, аса зор нәтижеге жеткен
ғылымдары - астрономия мен геометрия. Ол оптикалык, аспаптар жасаған, онын.
ішінде ойыс парабола айна, уақыт өлшегіш күн сағаты бар. Әл-Фараби
зерттеуінің ерекшелігі дыбыс заңы мен жарык. сәуле заңын бірлікте
қарастырған. Осы ойыс парабола (арабша "мухарак", еуропалықтар "фокус" деп
аударған) Еуропаға Әл-Фарабидін. шәкірті Ибн-Хайтам арқылы, И.Кеплерге
жеткен кен. Әл-Фарабидің күн сағатын жасау әдісі осы күнге дейін
колданылады. Ғылымда көлеңке өлшеу әдісі, күн сағаты арқылы жердің
меридианын табу Әл-Фараби әдісі деп саналады, сондай-ақ сфералык.
тригонометрияға негіз салған. Әл-Фараби еңбектеріні көрсеткішінде 160
шығармасы тізімделген. (Стамбул, 1950).
Әл-Фараби ежелгі грек оқымыстылары Платон, Аристотель Пифагор, Евклид,
Птоломей еңбектерін түгелдей меңгеріп, араб тіліне аударып, дамытқан адам.
Грек ойшылдарының еңбегін кейінгі шығыс ғалымдары Әл-Фарабидің түсініктеме-
аудармалары арқылы оқыған. Грек ойшылдарын түсіну үшін Әл-Фарабидің өзінің
қаншалықты тер төккені туралы дерек Гегель шығармаларында бар. Онда Әл-
Фараби Аристотельдің "Жан жайында" кітабын 100 рет, "Табиғи үйлесімін" -
40, "Шешендік" кітабын - 200 рет оқыпты. Сөйтіп осы ғылымдарды өзі Үйреніп
кана коймай, әрі қарай да дамытты. Сондықтан бірінші ұстаз -Аристотельден
кейінгі "Екінші ұстаз" деген атақ алды.
Әл-Фараби әлемге дүние, жаратылыс жайындағы өзіндік ұлы көзкарасын
әкелген ойшыл, философ болып танылды. Әсіресе "Жоғарғы табиғат тану негізі"
еңбегі (А.Машанов "Космология" деп атайды) бүкіл шығыс философиясының
терендігін, көне тылсымын қорыткан еңбек еді. Фарабидің осы еңбегін түсіну
арқылы шығыс әдебиетіндегі көптеген аңыз, мифологияны танып-таразылауға
болады. Фарабише, бүкіл ғалам нұр-сәуледен пайда болған. "Дүние затының
бөлшектері дүркін-дүркін араласудан және ажырасудан ғаламның бірнеше дүркін
бөлімдері пайда болған. Мысалы, бір араластан соңғы ажырасуда жұлдыздар
пайда болса, екінші сол ген сияқты дүркінде жеті қат көк пайда болған, сол
сияқты тағы бір дүркінде жер пайда болған, онын бетінде тіршілік пайда
болған, адам өмірге келген". Әл-Фараби айтқан түрлі күштер қазіргі ғылымда
анықталған тартылыс күші. Әл-Фараби ойшылдың адамгершілік ойлары "Қайырлы
кала тұрғындарының көзкдрасы" атты трактатынан көрінеді. Ғалымның осы
еңбегі Томас Мордың "Утопиясына" негіз болған. Бұл шығармадағы қала
мемлекет ретінде алынған. Әңгіме ізгілікті мемлекеттегі қарым-қатынастың
жай-жапсары, ақылык (этика), қоғамдык-әлеуметтік мәселелер төңірегінде
болады. Еңжетілген, адам арманындағыдай ел қандай болмақ? Ондай бақытты
елді әкімі кісілікті, әділетті, инабатты, батыл, жомарт, өнерді әрі
қайырымды, халқы бакытты, Әл-Фараби бұл шығармасын мамражай, құт-берекелі
елді аңсаумен жазған. Қай заманда да, Акмолла ақын айтқандай, "әр мұсаның
тұсында бір Перғауын", яғни дана хакім мен надан әкім арасында күрес болып
келеді ғой. Әл-Фараби әділеттілік өмір сүріп тұруы үшін осындай идеал
мемлекет болу керек деп армандаған. Әл-Фарабидің осы арман-қаласы өзінен
кейінгі шығыс-батыс ойшылдарына ой түрткі болған. Онын. іздері Фирдоусиден
- Томас Мор - біздің Сұлтанмахмүтка дейін жалғасты. Бұл идея қазак
мәдениетінде Әл-Фарабиден - Сұлтанмахмұтқа дейін желі болып тартылды.
Фирдоусидағы Сияуыш - қала - осы арман қала еді. Сияуыш бейбіт,
бакытты әмір үшін күресуші адам. Сияуыш екі қала салдырады: Сияуыш-қала
және Гангдиж.
Шығыс ойшылдары Низами мен Жәми де Ескендір дастанында Ескендірдің бір
бақытты калаға келуін, ондағы идеал қоғамды суреттейді.
Қазак ойшылы Сұлтанмахмүт әл-Фараби, Низами, Жәми еңбектерімен таныс,
шығыс-батыс мәдениетімен сусындап өскен адам, "Адасқан өмір" поэмасында
өзінің қайырлы қоғамын жазды.
Ол өмірде бірді-бір алдау болмас,
Жағынып, арды акшаға жалдау болмас.
Емкімнен достык таппай,қастық көріп,
Бар адамды сайтан деп карғай болмас.
кара күштен жеңіліп, кайғы басып,
Өлгісі кеп, өмірден заралу болмас,
Адамдағы жан, куат, тапкыш талант,
Гүл шашапай, жеміс бермей калмау болмас.
Әркімнің кандай іске таланты бар,
Өмірін, күшін соған салмау болмас.
Жаратылыстан керегін әрбір адам,
Еңбегімен алуға бармау болмас.
Сұлтанмахмұттың терең философиялық осы сөздерін, кешегі кеңее
дәуірінде "ақынның 6ұл айтып отырғаны - советтік қоғам"деуге мәжбүр еткен.
Олай демесе, Сұлтанмахмұт қазақ әдебиеті тарихынан өшпек еді. Ал,
шындығында, Сұлтанмахмұттың суреттеп отырған қоғамы әл-Фараби, шығыс
ойшылдарынан, Томас Мор, Жан Жақ Руссодан қуат алған гуманистік көзқарастан
арман болатын. Адам адам болғалы бақытты өмір, бақытқа енелтетін жер
іздеген. Бұл идея Қорқыт ата, әл-Фараби-Асан
кайғымен жалғасып жатыр. Тіпті қисса-дастандарының идеясы да осыған
саяды. Акша билеген қоғамнан тыс өмір сүргендіктен адами қасиеттерді
сак.таған Мұңлық-Зарлык пен Робинзон Крузоның тағдыры да ұқсас. Қыскасы,
бақытты өмір іздеу ойлары 6үкіл адамзатқа ортақ дейміз.
Әл-Фарабидің ойларының Абай ойларымен жалғас екендігін ғалым Акжан
Машанов дәлелдеді. Әл-Фараби жалғастығы Абайға Шиhабуддин Маржани арқылы
келсе керек. Ш.Маржани - Қазан каласынын. мандйындағы Маржан қаласында 1818
жылы туып, 1889 жылы Қазанда кайтыс болған ғұлама ғалым. Ол - Фарабидің
замандасы, Бағдат елінен келген саяхатшы ғалым Ахмад ибн Фадланның
жазбаларын тауып, аударған. Ондағы мәліметтерді өз еңбегінде пайдаланған.
Ш.Маржанидің "Бұлғар мемлекеті мен Қазан хандығының тарихынан" деген
кітабын В.Радлов аударып, орыс тілінде басып шығарған. Жеті томдық "Өткен
бабалар өмірінен" деген кітабы араб тілінде жарық көрген. Онда әл-Фарабиді
терең зерттеген. Қазақтың белгілі қайраткер, жазушылары окыған медресе
"Ғалияны" ұйымдастырған кісі. Содан тәлім алған молдалар Қаркаралы, Семей
медреселерінде сабақ берген. Міне, Әл-Фарабидің Абайға жету жолы осылай
болыпты.
Он сегіз мың ғаламды жаратушы - жалғыз ие, оның сырын түгел ұғуға
адамның миы жетпейтінін бүкіл Шығыс ғалымдары және Әл-Фараби де айтқан.
Адам неғұрлым ізденіп, көп білген сайын өзінің түк білмейтінін сезініп,
пүшайман болады ғой. Сократтың "Менің білетінім - түк білмейтінім" дегені -
көп ізденуден туған ой. "Наданның ең басты белгісі - "бәрін білу"... Оның
білмейтіні жоқ. Ол барлық дүниені өз пайдасына қарай бейімдеп шешуге
тырысады. Ал оның пайдасының көлемі ішу, жеу, ұйықтау, көбею, мақтану ...
Егерде осындай надандардың қолына билік тиетін болса, олар дүниені ойран
етер еді, өздері де ойран болар еді. Міне, Әл-Фараби мен Абайдың кездескен
болмысы осындай ойлар төңірегі"(А.Машанов).
М.Әуезов айтқандай, Абайдың сусындаған үш бұлағының бірі - шығыс
мәдениеті десек, ол мәдениеттің төркіні әл-Фараби болуға керек. Өйткені
Абай әл-Фарабиді тікелей оқымағанмен, үлгі алған мектебінің негізі сонда
жатыр. Бұл арна енді ғана жол салынған, болашак түбегейлі зерттеуін күткен
арна. Ә.Қоңыратбаев айтқандай, "бұл мәселе әдебиет шеңберіне сыймайды".
Екі алыптың көзқарасы мына мәселелерде тгйіседі: салыстырып қарасаң,
дүние - ғажап қүрылыс, онда әркімнің, әр заттың өзіне лайықты орны бар. Бұл
ой Абайда: Әсемпаз болма әрнеге, Өнерпаз болсаң аркалан. Сен де бір кірпіш
дүниеге, Кетігін тап та, бар, калан!
- болып берілген. Сондай-ақ екі ғұламаның да айтар сөзінід түйіні:
Адамзат өз мекенінде тәртіппен, жарастықты жәрдеммен, үнемділік өлшеммен,
ынсаппен өмір сүруі керек1.
Әл-Фарабидің ғылымдар саласында ғажайып жаңалықтар ашуының негізгі бір
себебі өмірге ақын көзімен, киял көкірекпен қарай алғандығында болар деп
ойлаймыз. Әл-Фараби, шынында ақын еді. Әл-Фарабимен бірге Сайф ад-Даула
сарайында болған атақты ақын Әбу Фирастың мынандай сөзі бар: "Поэзия- алтын
түйе болса, оның басы Әбунәсір Мұхаммедке (әл-Фарабидін. толық аты-жөні:
Әбунәсір Мұхаммед бин Тархан бин Үзлақ Әл-Фараби), өркеші - Әбу Нувасқа,
иығы - Омар ибн Әбу Рабиаға, кеудесі Әбу-Таммамға тиеді, қалғаны - ішек-
қарын, оны екеуміз бөлісіп отырмыз", - депті сарай жыршысына. Мұндағы
ақындардың кай-қайсысы да осал адамдар емес. "Сонда да ақынның бар
тавдамасы" дегендей, жерлесімізді өзініңтүстас ақындары: ақыны депбағалауы,
оның айрықша талантын көрсетсе керек.
Ақынның бізге жеткен біраз өлеңін арабша кітаптардан қазіргі тілімізге
Аян Нысаналин аударып бастырған. Әл-Фараби өлендерінен бірде шығыс
даналығын, бірде туған жерге деген сағыныш, біде күйінішті аңғарасың. Енді
туған жерінсағынып жазған бір өлеңіне назар аударыңыз:
Қашықтасың туған жер - қалың елім,
Не бір жүйрік болдырып жарау деген.
Шаршадым мен,
Қанатым талды менің,
Шаңыт жолға сарылып қарауменен.
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар
О, жараткан, көп неткен акымағың
Құм сытылды тез ысып, тез суынар.
Бұл өлендегі ақынның аңсары - туған жерге деген сағыныш, өмірдің
өтпелілігіне өкініш. А.Машановтың айтуынша, Әл-Фараби туған жеріне бір
оралып, келіп-кетіпті. Бүхара әмірі Нұқ Самани шақыртып, жалпы ғылымдардың
негізі жөнінде кітап жазып беруін өтінген. Әл-Фараби сонда "Екінші оқулық"
("Тағлым әс-Сәни") атты еңбек жазыпты.
Әл-Фараби өзі акын болып өлең жазумен бірге поэзия туралы зерттеу
жасаған. "Өлең өнерінің қағидалары туралы" трактатында Аристотельдің поэзия
саласындағы ойларын дамытқан. Онда акындарды үш топка бөледі.
Табиғи дарыны бар, бірак өлең өнерінің сын-сипатыменонша таныс емес, тек
аса алғырлығы мен бейімділігі арқасында жырлары ұшқыр, жүрекке жылы тиіп
жатады.
Өлең өнерін меңгерген, бейнелеу құралының қайсысынаболсын жетік келеді.
Бұлар нағыз ақындар қатарына жатады.
Алғашкы екі топтағы ақындарға еліктейтіндер. Поэзияныңсыр-сипатына қанық
емес. Осындай ақындар ішінде қателіктер мен мүлкетулер жиі болып тұрады.
Әл-Фараби акындық шеберлік табиғи икемділіктің іздену, поэзияның қыр-
сырын меңгеру арқылы жетілгендігін, нағыз ақындықтың жолына түсу үшін
едбектену керек екендігін айтқан. Әр акынның өзі төселген, білетін нәрсесін
жазуы керектігін, оны зорлауға болмайтындығын жазады. "Ғажап поэзия
еркіндікте тумақ", - дейді. Сонымен бірге өлең мен сурет өнерін салыстыра
келіп: "Өлең өнері - сөзбен, ал сурет өнері бояумен құлпырады, олар осымен
ғана бөлек, ал іс жүзінде екеуі де ұқсас, екеуі де адам сезімі мен ойына
әсер етеді", - деген.
Әл-Фараби еңбектерінің жалпы саны жүз алпыстай. Оның ішінде "Заң
кітабы", "Субстанция туралы", "Дүниедегі қозғалыстардың тұрақтылығы", "Ақыл
мен сананың мәнГ, "Ғылымдардың тегі мен түрі", "Өлең сөз және шешендік
туралы", тағы баскалары бар.
Адамзат мәдениетінің қай дәуірін алсак та, арғы-бергі заманнан, дүние
окиғаларынан өзінше тұйыкталып, ешбір байланыссыз өмір сүретін мәдениет
құбылысы болмайды. Әл-Фараби өмір сүрген заманның аржақ бер жағындағы
өркениетке ортак бір ілгерілеу қозғалысы Оянушылық болды. Оянушылык Үрдісі
әуелі өркениетті Шығыс мәдениетінде гуып қалыптасты. Оның алғашкы белгілері
Қытайда1, Араб халифатында VIII ғасырда, ал X ғасырда Орта Азияда, оған
шектес Иранда дамыды. Мәдениет алыптары әл-Фараби, Фирдоуси, Низами, Сағди,
Әл-Бируни, Ибн-Сина (Авиценна) осы дәуірлерде тарих сахнасына шықты. XIII
ғасырдың екінші жартысында Италия бейнелеу өнерінде орасан өзгерістер
болды. Съеналык Симоне Мартини, поэзияда Данте, Петраркалар туып, XV-XVI
ғасырда шарықтау шегіне жеткен Леонардо да Винчи, Микель Анджело сынды
таланттар шықты.
Оянушылықтың негізгі белгілері: өткен мәдени үрдістерге зер салу, көне
грек, араб ойшыддарының еңбегін оқьт-үйрену, соларды аудару, көне тілдерді
үйрену, адамгершілікке үндеу, бірнеше ғылым-білім саласын қатар меңгеру. Әл-
Фарабидің еңбектері, оның ойшылдығы, адами болмысы - түгелімен кейінгі
батыс-шығыс оянушылығына жол салған өнеге деуге болады. Оянған адамзат
санасы откен грек, араб мәдениетіне сусаған кезде оларға бұлақ көзін ашқан
әл-Фараби еңбектері болды. Аристотель, Евклид, Пифагорды олар әл-Фараби
арқылы таныды. Сол баспалдақтан барып, адамзат тағы бір мәдени сатыға
көтерілді. Әлемге Леонардо да Винчиді, Микель Анджелоны келтірген Оянушылық
көне грек мәдениетіне үңілген түста әл-Фарабиге кдрыздар. Ол Аристотелъдің
"Категориялар", "Метафизика", Термоневтика", "Риторика", "Поэтика",
"Аналитика", "Евклидіің бірінші және бесінші кітаптарына", "Птоломейдің
"Алмагесіне" түсініктеме жазды. Батыс елдері антиканы оқу үшін арабша
аударма, түсініктемелерді пайдаланды. Сол себептен де Аристотельді өмірге
кайта әкелуге себепкер болған, сөйтіп жаңа бір сапаға айналдырған әл-
Фарабиді "Екінші ұстаз" деп атады.
Фарабидің ізін басқан шәкірттерінің бірі - Ибн Сина да ұстаздың
ғылымдағы жолын қуып, түрлі ғылым салаларынан сабақтастық тапқан.
Философия, геология, медицина, жаратылыстану, математика, поэзия туралы да
еңбек жазды. Птоломей шығармалары арқылы геометрия, астрономияны оқып, грек
дәрігерлері Гиппократ, Галендерден медицина сырына үңілді. Фараби
түсініктемелері бойынша Аристотельді талдады.
Әл-Фарабидің грек ғылымын меңгеруі жалпы адамзат үшін орасан пайдалы
болғанымен, өз жеке басына зиянын да тигізген. Бұл жағынан далалық елден
шығып барып, қалалык грек білімін алған екі алып Әл-Фараби мен Анахарсис
өмірі ұқсас. Диоген Лаэрттін, "Әйгілі ойшылдардың өмірі, өнегесі және
шеиіендік сөздері" деген еңбегінде.(М, 1979) скиф-сақ патшасының бауыры,
білімпаз шешен, акын, ойшыл Анахарсисті жазған. "Ақылды- ақылдылар айтады
да, істі ақымақтар шешеді" дейтін нақьіл сөз осы кісіден қалған екен. Скиф
Анахарсистің шын атын білмейміз, грек тілінің ыңғайымен солай аталып, жат
жұрттың дінін мойьшдап, ғылымын меңгерді, бірақ оны элладалықтар "скиф"
десе, скифтер "трек" болып кеттідеп кіналаған. Жат жұртқа бауыр басқаны
үшін өз еліне кайтып келгенде жерлестері атып өлтірген. Осы кайғылы
тағдырдың кейбір қоқан-лоққыларын әл-Фараби де бастан кешкенге ұқсайды. Әл-
Фарабидің ғылымдьі тек исламнан іздемей, бүтқа табынған гректерден іздеуі
кей жағдайда дінді бұзушылық болып табылған. Ғалымның Бағдадтан кетіп,
Сирияға келу себебі сол болса керек. Сириядағы өмірі Сайф ад-Дауланың
сарайында өтіп, 950 жылы 80 жасында қайтыс болды. Әмір өз колымен "Баб ас-
Сағир" атты зиратқа қойған.
Әл-Фарабиді XV ғасырдағы Русьте ірі ойшыл ретінде таныған. Бір қызығы
ол кісінің атын Авиасаф деген екен (Тұран батыры Афрасияпқа үқсас).
"Авиасаф логикасы" деген атпен XV ғасырда жазылған қолжазба Киевтегі
Михайлов шіркеуінің кітапханасынан және Мәскеудегі Синод кітапханасында
сақтаулы.
Әл-Фараби - әлемдік өркениетке зор үлес қосқан ойшыл ғалым.
Араб шежірешісі Ибн Халлилақанның бір ескертуінде Әл-Фараби жай
орындаушы музыкант қана емес, музыка-ның тіліне жетік, қүдіреті күшті үн
шығара алатын сиқырлы күйші деп, оның Сайф ад-Дауланың сарай музыканттарына
ескертпелер жасап, оларды түзеткенін және өзі әмірші ал-дында жаңа,
таңғажайып күй орындағанын айтқан. Сайф ад-Даула өзі сиқырлы әуенін
тыңдаған нәзік үнді аспапты көріп, музыкаға да жетік екенсіз ғой деп
таңырқайды. Әл-Фараби қабынан алып, қүлақ күйін әр түрлі күй сазына қарай
бүрып, бірінен бірін асыра жаңа шығармаларын орындайды. Музыкаға жетік
тыңдаушылар, Фарабидің бір күйін жаппай күле, көңілдене қабылдасаг екінші
күйін орындағанда оның мүңды сазына шыдай алмай, жылап жібереді. Үшінші
күйі сонша жүмсақ, жан рахатына бө* лерлік үнмен тыңдаушыларын түгел
үйықтатып тастайды.
Сайф ад-Даула сарайында күншіл ақындар да, дос-жа* ран ақындар да
болады. Менменсіген ақынның бірі Ибн Халайвейх еді. Ол Әл-Фарабидің
талантты шәкірті Әл-Мут-таббиді сабайды. Оның араб емес, парсылық екенін
бетіне басып, қорлайды. Әл-Фараби бүл жағдайға көне алмай, әміршісіне
наразылық білдіреді. Ал Әл-Муттаби Фарабиді ерекше бағалайды, оған
еліктейді. Ұстазын ардақтай түседі. Өздерінің бақытсыздығы үшін заманын
айыптайды. Жас таланттың айтқан сөзі деп, кей әдебиетшілер мына бір сөзді
кетіреді: Қазір ақылды адам ешқашан бақытты бола алмайды. Себебі, оқымысты
дегенде тағдырдың көзі ғарып,— депті-міс.
Арабтың 30 томдық тарихы кітабында арабтың белгілі тарихшысы Абд-әл-
Хасан әл-Байхаки — Әл-Фарабидің өлімі туралы екі түрлі мәліметтің барын
айтып (бірі , екіншісі — Асқадан қалашы маңында), қайсысының дәл екенін
анықтай алмағаньш хабарлайды.
Мысырдың әдебиетші ғалымы Махмуд Аббас әл-Аккад зерттеулерінде, атап
айтсақ, „Әл-Фарабиани" (Каир, 1944) кітабында фарабидің ақындығы туралы
мәліметтер беріп, Фараби шығармаларының бірнеше шумақтарын келтіреді. Ол
өлеңдерінде ақын туған жеріне, еліне деген назын білдіріп, ақыл-ой еңбегі
үстінде кешкен қиындық, азаптарын, күйзеліске толы күнкөріс тіршіліктерін,
даналық жолындағы талпыныстарьш, қайсарлық, табандылық арқасында қолы
жеткен табыстарын жырлап, терең толғанады. Ақын бабамыз тағдыр тәлкегіне
түскен өз ғұмырын сол түстағы қоғам тіршілігімен ұштастыра суреттейді.
Қандай данышпан болса да адам өзі жасаған қоғам шындығына кіріптар
болатынын өкінішпен жырға қосады. Әкімшілік, өктемдік, билік жүргізілетін
қоғам жағдайында зиялылар, ақылдылар, өнер-білім иелері өз бойындағы
талантты сарқа пайдалана алмайтыньш, қысым көріп, қытымыр әкімшіліктің
қырсығына ұшырайтынын айтады.
Жақсылық аз, зиялы аз тіршілікте,
Әкімдікке әркімдер жүгіреді.
Көкірекпен сезініп, күрсініп көп,
Жаным менің түршігіп, түңіледі.
Жоғарыда аталған „Әл-Фарабиани" зерттеуінде ақынның тағы бір топ өлең
шумақтары беріледі және оның ақындығының басқа тұстары негінде ерекше
болғанын дәлелдейтін фактілер келтіріледі. Сайф ад-Даула сарайьш-да өнер
жарысы болып тұрған, оған алуан ақын қатысып, жыр сайысы қыза түскен
шақтарда Әл-Фараби жұрттың бәрінен озып шығып, жүлдегер атанған, сөйтіп,
Сайф ад-Дауланың назарын ерекше аударып отырған. Бұл жөнінде мынадай
мәліметтер айтылған.
„Сайф-ад-Дауланың сарайына жиналған данагөйлер мен ақиық ақьшдар
аптаның әр күні әдемі әуезді, бұл-бұлды баққа отырып, мүшайраға түсетін
еді. Әбу Насыр әл-Фараби де оған жиі қатысатын. Ол өзгелердей емес, Сайф ад-
Дауланың өзімен бірге келіп, әкімнің жанында отыратын. Білімді билеуші
шығысқа ойымен шұғыла шашқан Фарабидің философиялық тұжырымдарын да,
өлеңдерін де қатты ұнататып, сүйсіне тындайтын. Мұндай санаткерлік сьшға
араб- парсы ақындарының сайыпқы-рандары ғана қатысатын.
Кейбір тұстас шайырлар Әл-Фарабиді араб-парсы ақындарының ең бастысы,
ең күштісі санайды. Олар шайларды алтын түйеге балап, сол түйенің басы Әбу
Насыр әл-Фараби еді деп шебер бейнелепті. Мысалы, Сайф ад-Даула сарайының
даңқы шайыры Әбу Фирас: „Поэзия дөңгеленген алтын түйе, оның басы Әбу Насыр
Мұхамедке, өпкеші —Абу Науасқа, иығы —Омар ибн Абу Рабинаға,кеудесі-Абу
Тамамға тиеді. Қалған ішек-қарынды екеуімізге бөлісіп отырмыз-деп өзінің
замандасына айтыпты-мыс".
Келтірілген мысалда аталатын шайырлардың бәрі де „сен тұр, мен атайын"
дерлік күшті тұлғалар. Солардың өзіне бас шайыр санаулы, оны әрі шайырдың
мойындауы жай емес. Шалқар шабыт талай көл-көсір өлең жолдарын туғызған
ғой. Әзірге бізге сол көлдің тек тамшысы ғана белгілі, қалғаны тарихтың
қалың қатпарында жабық жатыр.
Әл-Фараби туралы ілкі мәлімет берген ғалым Абд-әл-Хасан әл-Байхаки
(996—1077) пікірі бойынша да Әл-Фараби ерекше түлға, теңдесі жоқ жүйрік.
„Исламда Әбу Насырға тең түсер адам туған жоқг оның ілімін қастерлегендер
"Екінші үстаз",— деп дәріптем Дүниеде төрт ғажап ғалым болған. Олар:
Аристотель мен Александр Афродезейский және Абу Насьф мен Абу Али ибн-Си-
на"—депті ол"2.
Әл-Фарабидің өлең өрнектері әлі жете зерттелмей, көпшілік назарынан
қалыс келеді. Әр туста әркім келтіретін жеке шумақтар болмаса, түтас
топталған жи-нақтары беймәлім. Сондай бірер шумақ Ибн Саид әл-Киф-ти деген
XIII ғасырда жасаған араб тарихшысының ғүламалар мен ойшылдар жайлы
хабарлар"3 кітабынан да кезігеди Сондағы шумақтарды сөзбе сөз аударғанда,
мына-дай жол боп шығады:
Бауырым менің күйкіліктен аулақ қаш,
Шындығы бар жерді мекен ет.
Бүл өмір бізге мәщілік пана емес,
Тағдыр жазмышынан тыс қалар адам жоқ жерде.
Бул (адам) көр-жерге бола күндейді,
Тіпті қып-қысқа өмір сүрсе де.
Біз урықтамшысынан өзге кімбіз,
Басынан бақилық сәтсіздік кетпеген.
Аспан әлемі алган жаратылған қубылыстың бірі,
Жер ортасы үшін әбігерге түсетін несі?
Бүл шумақтар араб тілінде әдемі поэзия үлгісінен сан-алады. Ал, сөзбе
сөз аудармасы әрине, әлсіз. Бүл арада өлеңнің көркемдігінен гөрі
фактілік жағы бізге маңыздырақ.
Келтірілген жолдардың жалғасы сияқты тағы бірер шу-мақтар мәлім. Олар
да Фарабидің ақындығына куә бола алады.
Әрине, Әл-Фараби сияқты шалқар шабыт иесі, терең ойлы, абзал азамат
ақынның көркем шығармашылығьш то-лық үғу үшін жоғарыда келтірілген өлең
жолдары тапшы-ақ. Сөйтсе де, сол шумақтардың өзінен-ақ оның сол замандағы
ақындардан әлдеқайда озық шыншыл поэзия өкілі, жарқын өмірдің шынайы
уағыздаушысы болғанын та-ну қиын емес. Асылы, Аян Нысаналиннің Әл-Фараби
өлеңдеріне берген түсініктемелерінде келтірілген арабтар-дың аты-шулы
кемеңгер ақыны Әбу Фирастың (932— 968 ж.) пікірі дәл. Ол араб поэзиясының
алыптары Әбу Науас, Омар ибн Рабина, Әбу Тамамдардан Әл-Фарабиді жоғары
қояды.
Даңқты ғүлама Әл-Фарабидің өлең өнерішң теориясы туралы да арнайы
зерттеу еңбегінің болғаны әр кезде әңгіме болып келеді. Бірақ кейбір
зерттеушілер Фарабидің әлгі трактатьш жоға^ан мүра қатарына қосып жүр. Мыса-
лы, неміс ғалымы Штейншнейдер мен ағылшын арабтану-шысы Марголиустар
ігікірлері осындай. Ал Италия арабта-нушысы Артур Дж. Арберри Үндістан
кітапханасының бірінен (1937 ж.) Әл-Фарабидің „Өлең өнерінің қағида-лары
туралы трактат" атты шығармасьшың табылғанын ха-барлады. Бірақ, соңғы
кездерге дейін аталмыш трактат ту-ралы деректерден әдеби жүртшылық бейхабар
келді. Тек 1973 жылы үлы ғалымның туғанына 1100 жыл толу қарсаңында
жарияланған материалында' Ә. Дербісәлиев біз^ бүл еңбектің мазмүнымен
таныстырады. Аталған еңбегін Отьфар перзенті гректің даңқты философы Ари-
стотельдің поэтикасына сүйене отырып жазады. Оның поэ-тика туралы
қағидаларын түсіндіре келіп, автор өзіндік тың болжаулар жасайды.
Зерттеу үсгінде байқағандарын қорьпъш, байыпты ой түйеді. Аристотельдің
грек поэзия-сьш жіктеу әдістерін меңгеріп, ол көрсеткен көркем туын-дының
ежелгі түрлеріне түсінік жазды. Трагедия, дифирамб, комедия, 5імб,
драма, эпос, диаграмма, сатира, поэмата, риторика, т. б. Аристотель
көрсеткен поэзия түрлерінің анықтамаларын айқындайды. Аристотельден басқа
да поэзия туралы еңбектері зерттегендерден хабар береді.
Әл-Фарабқадң ак.ындық пен өлең туралы оилары қызық. Ол аіуындарды үш
топқа бөледи Бірі — поэзия тео-риясына жетік емес, қара-дүрсін, бірақ
ақындық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орта ғасырда араб халифатынын. ықпалында болған Азия, Африка, Индия
мен Испанияға дейінгі жерлерде біртұтас мұсылман мәдениеті жасалды.
"Мұсылман мәдениеті" феноменін жасаушылар арабтар ғана емес, араб халифаты
кол астына караған елдер еді, Сол өркениетті, сол мәдениетті жасаушылардың
ішінде ежелгі қазақ жерін мекендеген ру-тайпалар да бар. Өкінішке карай,
кеңестік жүйе кезінде ислам мәдениеті деген ұғымды жокка шығарумен болды.
Ғылым, өркениет – бәрін діннен бөліп тастағаннан кейін көптеген тарихи
құбылстарды дұрыс түсінуге мүмкін болмай қалды. Мысалы, әл-Фараби жасаған
дәуірдегі ғұламалар еңбегін діннен бөліп ала алмайсыз. Олар өз еңбектерін
араб тілінде, ислам философиясының негізінде жазды. Олардың көзқарасын
ислам мәдениеті аясынд ағана дұрыс түсінуге болатын еді.
Мұсылман мәдениеті Көне антикалық мәдениет дәстүрі шығыс дүниесі
өркениетін біріктіру арқылы. Еуропалық Оянушылықтың негізін жасады. Еуропа
елдері философия, математика, астрономия, медицинаны мұсылман өркениеті
арқылы білді. Орта ғасырда Ислам дәуірінде қазақ жерінен көптеген ғалымдар
шықты: Әбунәсір әл-Фараби, Ғаббас әл-Жауhари Исмаил әл-Жауьариу Жамал
Түркістани, әл-Сығанақи т.б.
Мұсылман мәдениеті ҮП-ХІІ ғасырда шарықтау шегіне жеткең Аса үлкен
мәдени орталықтары: Бағдад, Дамаск, Куфа, Басра калалары болды. Осы кезде
Сыр бойындағы Отырар қаласынан болашақта бүкіл шығыс ғалымдары Аплатон
(Платон) мен Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп ат берген, кейін әлемге
Әбунәсір әл-Фараби болып танылған 16 жасар бала оқу іздеп, керуенге ілесіп,
Бағдадқа аттанды. Әл-Фараби шыққан Сыр бойьі ежелден көне мәдениеттің ошағы
еді. Отырарда Александриядан кейінгі бай кітапхана болғандығын Птолемей (I
ғ.) жазып кеткен. Ал әл-Фарабидің туған каласы Түркістан маңайындағы Отырар
екенін ғалым-географ Ибн-Хаукал көрсетіп, картаға түсірген. Бұл жер -
атақты ғұлама, асқан философ әл-Фарабидің туған жері, -деп жазған.
Әл-Фараби Бағдадқа келген соң Александрия, Византия ғалымдарынан
окыған, грек, араб тілдерін үйренген. Кей аңыздарда оны жеті тіл, тіпті
жетпіс тіл біледі деп айтады. Әл-Фараби Бағдадқа ең әуелі дарынды ақын,
музыкант ретінде танылған. Содан кейін Саиф ад-Дәула деген әмірдің
тапсырмасы бойынша музыканын. зандылыктарын зерттеп, он екі тараудан
тұратын "Музыканың үлкен кітабы"("Китаб әл-музиқи әл-кәбир" атты күрделі
еңбек жазған. Кітапта музыканың тарихы, табиғи заңдылықтары, дыбыстардың
табиғаты, әуені, оның реті, жеке дауыстан көп дауысқа айналу құбылысын
талдаған. Дыбыстың нотаға бөліну заңын және тоғыз шекті музыка аспабының
құрылысы, күйшінін шеберлігі жайында ғылыми тұжырымдар айткдн. Әл-Фарабидін
осы енбегі көп заман Еуропа елдерінде музыка тарихынан оқытылып келген. Оны
зерттеген батыс ғалымдары Әл-Фараби ғылымының бар саласында екінші ұстаз
болғанымен, музыкаға келгенде бірінші ұстаз деген баға берген. Әл-Фараби
музыка теориясында түбірлі өзгерістер жасаған. Осы кітабын арабшадан
француз тіліне Барон де Ерланже аударып бастырған (1930). Америка ғалымы
Г.Фармер "Араб музыкасының тарихы" деген ен.бегінде зор баға берген. Әл-
Фараби Сайф ад-Даулаға арнаған алғы сөзінде былай депті: Хен маған музыка
жөнінде қолдануға жаралык бір кітап құрастыруды тапсырған едің. Мен оны
тезақ орындармын деп ойлағанмын. Ондағы ойым музыка жөніндегі бұрынғылардың
жазғандары бар ғой, соларды жөндеп, құрастырып, сол жазғандардың атын
сақтап, сонымен орындармын деген едім, ол ойым болмай шықты, өйткені
музыкажөнінде жазылған арабша еңбектердің дәрежесі өте төмен болды. Ерте
замандарда, әлбетте, музыка жөнінде ірі еңбектер болған ғой. Бірақ арабша
аудармалар нашар ма, немесе ертедегі еңбектер бізге жетпей жоғалған ба,
әйтеуір сенің тапсырмаңа жарарлық ешнәрсе таба алмадым. Сол себептен бүл
мәселені тыңнан жазуға тура келді. Сенің тапсырманды көп кешіктіріп
орындаған себебім осы".
Осы кітабы үшін Сайф ад-Даула Әл-Фараби не қалайтынын сұрағанда,
"Күнделік керек кыларлық төрт дирхем берсең болады", - деген. Сөйтіп
қарапайым ғана өмір сүрген. Қара жұмыстан да қашпай, өз тірлігіне қажетті
шаруасымен өзі айналысқан, бос уақытын түгелдей ғылымға арнаған. "Фараби
көзге көрікті зат -құлаққа жағымды дыбыс береді", - деген. Табиғат көркі -
аспан шырактары, жердегі көрік - музыка, дыбыс. Әл-Фараби тоғыз шекті
музыка аспабын сипаттап жазған. Ол туралы Мағжанның өлеңі бар:
Тұранның кім кеміткен музыкасын,
Фараби тоғыз шекті домбырасын.
Күңірентіп токсан тоғыз күй тартқанда,
Тебірентіп кім төкпеген көзден жасын.
Әл-Фарабидің музыкамен қатар айналысып, аса зор нәтижеге жеткен
ғылымдары - астрономия мен геометрия. Ол оптикалык, аспаптар жасаған, онын.
ішінде ойыс парабола айна, уақыт өлшегіш күн сағаты бар. Әл-Фараби
зерттеуінің ерекшелігі дыбыс заңы мен жарык. сәуле заңын бірлікте
қарастырған. Осы ойыс парабола (арабша "мухарак", еуропалықтар "фокус" деп
аударған) Еуропаға Әл-Фарабидін. шәкірті Ибн-Хайтам арқылы, И.Кеплерге
жеткен кен. Әл-Фарабидің күн сағатын жасау әдісі осы күнге дейін
колданылады. Ғылымда көлеңке өлшеу әдісі, күн сағаты арқылы жердің
меридианын табу Әл-Фараби әдісі деп саналады, сондай-ақ сфералык.
тригонометрияға негіз салған. Әл-Фараби еңбектеріні көрсеткішінде 160
шығармасы тізімделген. (Стамбул, 1950).
Әл-Фараби ежелгі грек оқымыстылары Платон, Аристотель Пифагор, Евклид,
Птоломей еңбектерін түгелдей меңгеріп, араб тіліне аударып, дамытқан адам.
Грек ойшылдарының еңбегін кейінгі шығыс ғалымдары Әл-Фарабидің түсініктеме-
аудармалары арқылы оқыған. Грек ойшылдарын түсіну үшін Әл-Фарабидің өзінің
қаншалықты тер төккені туралы дерек Гегель шығармаларында бар. Онда Әл-
Фараби Аристотельдің "Жан жайында" кітабын 100 рет, "Табиғи үйлесімін" -
40, "Шешендік" кітабын - 200 рет оқыпты. Сөйтіп осы ғылымдарды өзі Үйреніп
кана коймай, әрі қарай да дамытты. Сондықтан бірінші ұстаз -Аристотельден
кейінгі "Екінші ұстаз" деген атақ алды.
Әл-Фараби әлемге дүние, жаратылыс жайындағы өзіндік ұлы көзкарасын
әкелген ойшыл, философ болып танылды. Әсіресе "Жоғарғы табиғат тану негізі"
еңбегі (А.Машанов "Космология" деп атайды) бүкіл шығыс философиясының
терендігін, көне тылсымын қорыткан еңбек еді. Фарабидің осы еңбегін түсіну
арқылы шығыс әдебиетіндегі көптеген аңыз, мифологияны танып-таразылауға
болады. Фарабише, бүкіл ғалам нұр-сәуледен пайда болған. "Дүние затының
бөлшектері дүркін-дүркін араласудан және ажырасудан ғаламның бірнеше дүркін
бөлімдері пайда болған. Мысалы, бір араластан соңғы ажырасуда жұлдыздар
пайда болса, екінші сол ген сияқты дүркінде жеті қат көк пайда болған, сол
сияқты тағы бір дүркінде жер пайда болған, онын бетінде тіршілік пайда
болған, адам өмірге келген". Әл-Фараби айтқан түрлі күштер қазіргі ғылымда
анықталған тартылыс күші. Әл-Фараби ойшылдың адамгершілік ойлары "Қайырлы
кала тұрғындарының көзкдрасы" атты трактатынан көрінеді. Ғалымның осы
еңбегі Томас Мордың "Утопиясына" негіз болған. Бұл шығармадағы қала
мемлекет ретінде алынған. Әңгіме ізгілікті мемлекеттегі қарым-қатынастың
жай-жапсары, ақылык (этика), қоғамдык-әлеуметтік мәселелер төңірегінде
болады. Еңжетілген, адам арманындағыдай ел қандай болмақ? Ондай бақытты
елді әкімі кісілікті, әділетті, инабатты, батыл, жомарт, өнерді әрі
қайырымды, халқы бакытты, Әл-Фараби бұл шығармасын мамражай, құт-берекелі
елді аңсаумен жазған. Қай заманда да, Акмолла ақын айтқандай, "әр мұсаның
тұсында бір Перғауын", яғни дана хакім мен надан әкім арасында күрес болып
келеді ғой. Әл-Фараби әділеттілік өмір сүріп тұруы үшін осындай идеал
мемлекет болу керек деп армандаған. Әл-Фарабидің осы арман-қаласы өзінен
кейінгі шығыс-батыс ойшылдарына ой түрткі болған. Онын. іздері Фирдоусиден
- Томас Мор - біздің Сұлтанмахмүтка дейін жалғасты. Бұл идея қазак
мәдениетінде Әл-Фарабиден - Сұлтанмахмұтқа дейін желі болып тартылды.
Фирдоусидағы Сияуыш - қала - осы арман қала еді. Сияуыш бейбіт,
бакытты әмір үшін күресуші адам. Сияуыш екі қала салдырады: Сияуыш-қала
және Гангдиж.
Шығыс ойшылдары Низами мен Жәми де Ескендір дастанында Ескендірдің бір
бақытты калаға келуін, ондағы идеал қоғамды суреттейді.
Қазак ойшылы Сұлтанмахмүт әл-Фараби, Низами, Жәми еңбектерімен таныс,
шығыс-батыс мәдениетімен сусындап өскен адам, "Адасқан өмір" поэмасында
өзінің қайырлы қоғамын жазды.
Ол өмірде бірді-бір алдау болмас,
Жағынып, арды акшаға жалдау болмас.
Емкімнен достык таппай,қастық көріп,
Бар адамды сайтан деп карғай болмас.
кара күштен жеңіліп, кайғы басып,
Өлгісі кеп, өмірден заралу болмас,
Адамдағы жан, куат, тапкыш талант,
Гүл шашапай, жеміс бермей калмау болмас.
Әркімнің кандай іске таланты бар,
Өмірін, күшін соған салмау болмас.
Жаратылыстан керегін әрбір адам,
Еңбегімен алуға бармау болмас.
Сұлтанмахмұттың терең философиялық осы сөздерін, кешегі кеңее
дәуірінде "ақынның 6ұл айтып отырғаны - советтік қоғам"деуге мәжбүр еткен.
Олай демесе, Сұлтанмахмұт қазақ әдебиеті тарихынан өшпек еді. Ал,
шындығында, Сұлтанмахмұттың суреттеп отырған қоғамы әл-Фараби, шығыс
ойшылдарынан, Томас Мор, Жан Жақ Руссодан қуат алған гуманистік көзқарастан
арман болатын. Адам адам болғалы бақытты өмір, бақытқа енелтетін жер
іздеген. Бұл идея Қорқыт ата, әл-Фараби-Асан
кайғымен жалғасып жатыр. Тіпті қисса-дастандарының идеясы да осыған
саяды. Акша билеген қоғамнан тыс өмір сүргендіктен адами қасиеттерді
сак.таған Мұңлық-Зарлык пен Робинзон Крузоның тағдыры да ұқсас. Қыскасы,
бақытты өмір іздеу ойлары 6үкіл адамзатқа ортақ дейміз.
Әл-Фарабидің ойларының Абай ойларымен жалғас екендігін ғалым Акжан
Машанов дәлелдеді. Әл-Фараби жалғастығы Абайға Шиhабуддин Маржани арқылы
келсе керек. Ш.Маржани - Қазан каласынын. мандйындағы Маржан қаласында 1818
жылы туып, 1889 жылы Қазанда кайтыс болған ғұлама ғалым. Ол - Фарабидің
замандасы, Бағдат елінен келген саяхатшы ғалым Ахмад ибн Фадланның
жазбаларын тауып, аударған. Ондағы мәліметтерді өз еңбегінде пайдаланған.
Ш.Маржанидің "Бұлғар мемлекеті мен Қазан хандығының тарихынан" деген
кітабын В.Радлов аударып, орыс тілінде басып шығарған. Жеті томдық "Өткен
бабалар өмірінен" деген кітабы араб тілінде жарық көрген. Онда әл-Фарабиді
терең зерттеген. Қазақтың белгілі қайраткер, жазушылары окыған медресе
"Ғалияны" ұйымдастырған кісі. Содан тәлім алған молдалар Қаркаралы, Семей
медреселерінде сабақ берген. Міне, Әл-Фарабидің Абайға жету жолы осылай
болыпты.
Он сегіз мың ғаламды жаратушы - жалғыз ие, оның сырын түгел ұғуға
адамның миы жетпейтінін бүкіл Шығыс ғалымдары және Әл-Фараби де айтқан.
Адам неғұрлым ізденіп, көп білген сайын өзінің түк білмейтінін сезініп,
пүшайман болады ғой. Сократтың "Менің білетінім - түк білмейтінім" дегені -
көп ізденуден туған ой. "Наданның ең басты белгісі - "бәрін білу"... Оның
білмейтіні жоқ. Ол барлық дүниені өз пайдасына қарай бейімдеп шешуге
тырысады. Ал оның пайдасының көлемі ішу, жеу, ұйықтау, көбею, мақтану ...
Егерде осындай надандардың қолына билік тиетін болса, олар дүниені ойран
етер еді, өздері де ойран болар еді. Міне, Әл-Фараби мен Абайдың кездескен
болмысы осындай ойлар төңірегі"(А.Машанов).
М.Әуезов айтқандай, Абайдың сусындаған үш бұлағының бірі - шығыс
мәдениеті десек, ол мәдениеттің төркіні әл-Фараби болуға керек. Өйткені
Абай әл-Фарабиді тікелей оқымағанмен, үлгі алған мектебінің негізі сонда
жатыр. Бұл арна енді ғана жол салынған, болашак түбегейлі зерттеуін күткен
арна. Ә.Қоңыратбаев айтқандай, "бұл мәселе әдебиет шеңберіне сыймайды".
Екі алыптың көзқарасы мына мәселелерде тгйіседі: салыстырып қарасаң,
дүние - ғажап қүрылыс, онда әркімнің, әр заттың өзіне лайықты орны бар. Бұл
ой Абайда: Әсемпаз болма әрнеге, Өнерпаз болсаң аркалан. Сен де бір кірпіш
дүниеге, Кетігін тап та, бар, калан!
- болып берілген. Сондай-ақ екі ғұламаның да айтар сөзінід түйіні:
Адамзат өз мекенінде тәртіппен, жарастықты жәрдеммен, үнемділік өлшеммен,
ынсаппен өмір сүруі керек1.
Әл-Фарабидің ғылымдар саласында ғажайып жаңалықтар ашуының негізгі бір
себебі өмірге ақын көзімен, киял көкірекпен қарай алғандығында болар деп
ойлаймыз. Әл-Фараби, шынында ақын еді. Әл-Фарабимен бірге Сайф ад-Даула
сарайында болған атақты ақын Әбу Фирастың мынандай сөзі бар: "Поэзия- алтын
түйе болса, оның басы Әбунәсір Мұхаммедке (әл-Фарабидін. толық аты-жөні:
Әбунәсір Мұхаммед бин Тархан бин Үзлақ Әл-Фараби), өркеші - Әбу Нувасқа,
иығы - Омар ибн Әбу Рабиаға, кеудесі Әбу-Таммамға тиеді, қалғаны - ішек-
қарын, оны екеуміз бөлісіп отырмыз", - депті сарай жыршысына. Мұндағы
ақындардың кай-қайсысы да осал адамдар емес. "Сонда да ақынның бар
тавдамасы" дегендей, жерлесімізді өзініңтүстас ақындары: ақыны депбағалауы,
оның айрықша талантын көрсетсе керек.
Ақынның бізге жеткен біраз өлеңін арабша кітаптардан қазіргі тілімізге
Аян Нысаналин аударып бастырған. Әл-Фараби өлендерінен бірде шығыс
даналығын, бірде туған жерге деген сағыныш, біде күйінішті аңғарасың. Енді
туған жерінсағынып жазған бір өлеңіне назар аударыңыз:
Қашықтасың туған жер - қалың елім,
Не бір жүйрік болдырып жарау деген.
Шаршадым мен,
Қанатым талды менің,
Шаңыт жолға сарылып қарауменен.
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар
О, жараткан, көп неткен акымағың
Құм сытылды тез ысып, тез суынар.
Бұл өлендегі ақынның аңсары - туған жерге деген сағыныш, өмірдің
өтпелілігіне өкініш. А.Машановтың айтуынша, Әл-Фараби туған жеріне бір
оралып, келіп-кетіпті. Бүхара әмірі Нұқ Самани шақыртып, жалпы ғылымдардың
негізі жөнінде кітап жазып беруін өтінген. Әл-Фараби сонда "Екінші оқулық"
("Тағлым әс-Сәни") атты еңбек жазыпты.
Әл-Фараби өзі акын болып өлең жазумен бірге поэзия туралы зерттеу
жасаған. "Өлең өнерінің қағидалары туралы" трактатында Аристотельдің поэзия
саласындағы ойларын дамытқан. Онда акындарды үш топка бөледі.
Табиғи дарыны бар, бірак өлең өнерінің сын-сипатыменонша таныс емес, тек
аса алғырлығы мен бейімділігі арқасында жырлары ұшқыр, жүрекке жылы тиіп
жатады.
Өлең өнерін меңгерген, бейнелеу құралының қайсысынаболсын жетік келеді.
Бұлар нағыз ақындар қатарына жатады.
Алғашкы екі топтағы ақындарға еліктейтіндер. Поэзияныңсыр-сипатына қанық
емес. Осындай ақындар ішінде қателіктер мен мүлкетулер жиі болып тұрады.
Әл-Фараби акындық шеберлік табиғи икемділіктің іздену, поэзияның қыр-
сырын меңгеру арқылы жетілгендігін, нағыз ақындықтың жолына түсу үшін
едбектену керек екендігін айтқан. Әр акынның өзі төселген, білетін нәрсесін
жазуы керектігін, оны зорлауға болмайтындығын жазады. "Ғажап поэзия
еркіндікте тумақ", - дейді. Сонымен бірге өлең мен сурет өнерін салыстыра
келіп: "Өлең өнері - сөзбен, ал сурет өнері бояумен құлпырады, олар осымен
ғана бөлек, ал іс жүзінде екеуі де ұқсас, екеуі де адам сезімі мен ойына
әсер етеді", - деген.
Әл-Фараби еңбектерінің жалпы саны жүз алпыстай. Оның ішінде "Заң
кітабы", "Субстанция туралы", "Дүниедегі қозғалыстардың тұрақтылығы", "Ақыл
мен сананың мәнГ, "Ғылымдардың тегі мен түрі", "Өлең сөз және шешендік
туралы", тағы баскалары бар.
Адамзат мәдениетінің қай дәуірін алсак та, арғы-бергі заманнан, дүние
окиғаларынан өзінше тұйыкталып, ешбір байланыссыз өмір сүретін мәдениет
құбылысы болмайды. Әл-Фараби өмір сүрген заманның аржақ бер жағындағы
өркениетке ортак бір ілгерілеу қозғалысы Оянушылық болды. Оянушылык Үрдісі
әуелі өркениетті Шығыс мәдениетінде гуып қалыптасты. Оның алғашкы белгілері
Қытайда1, Араб халифатында VIII ғасырда, ал X ғасырда Орта Азияда, оған
шектес Иранда дамыды. Мәдениет алыптары әл-Фараби, Фирдоуси, Низами, Сағди,
Әл-Бируни, Ибн-Сина (Авиценна) осы дәуірлерде тарих сахнасына шықты. XIII
ғасырдың екінші жартысында Италия бейнелеу өнерінде орасан өзгерістер
болды. Съеналык Симоне Мартини, поэзияда Данте, Петраркалар туып, XV-XVI
ғасырда шарықтау шегіне жеткен Леонардо да Винчи, Микель Анджело сынды
таланттар шықты.
Оянушылықтың негізгі белгілері: өткен мәдени үрдістерге зер салу, көне
грек, араб ойшыддарының еңбегін оқьт-үйрену, соларды аудару, көне тілдерді
үйрену, адамгершілікке үндеу, бірнеше ғылым-білім саласын қатар меңгеру. Әл-
Фарабидің еңбектері, оның ойшылдығы, адами болмысы - түгелімен кейінгі
батыс-шығыс оянушылығына жол салған өнеге деуге болады. Оянған адамзат
санасы откен грек, араб мәдениетіне сусаған кезде оларға бұлақ көзін ашқан
әл-Фараби еңбектері болды. Аристотель, Евклид, Пифагорды олар әл-Фараби
арқылы таныды. Сол баспалдақтан барып, адамзат тағы бір мәдени сатыға
көтерілді. Әлемге Леонардо да Винчиді, Микель Анджелоны келтірген Оянушылық
көне грек мәдениетіне үңілген түста әл-Фарабиге кдрыздар. Ол Аристотелъдің
"Категориялар", "Метафизика", Термоневтика", "Риторика", "Поэтика",
"Аналитика", "Евклидіің бірінші және бесінші кітаптарына", "Птоломейдің
"Алмагесіне" түсініктеме жазды. Батыс елдері антиканы оқу үшін арабша
аударма, түсініктемелерді пайдаланды. Сол себептен де Аристотельді өмірге
кайта әкелуге себепкер болған, сөйтіп жаңа бір сапаға айналдырған әл-
Фарабиді "Екінші ұстаз" деп атады.
Фарабидің ізін басқан шәкірттерінің бірі - Ибн Сина да ұстаздың
ғылымдағы жолын қуып, түрлі ғылым салаларынан сабақтастық тапқан.
Философия, геология, медицина, жаратылыстану, математика, поэзия туралы да
еңбек жазды. Птоломей шығармалары арқылы геометрия, астрономияны оқып, грек
дәрігерлері Гиппократ, Галендерден медицина сырына үңілді. Фараби
түсініктемелері бойынша Аристотельді талдады.
Әл-Фарабидің грек ғылымын меңгеруі жалпы адамзат үшін орасан пайдалы
болғанымен, өз жеке басына зиянын да тигізген. Бұл жағынан далалық елден
шығып барып, қалалык грек білімін алған екі алып Әл-Фараби мен Анахарсис
өмірі ұқсас. Диоген Лаэрттін, "Әйгілі ойшылдардың өмірі, өнегесі және
шеиіендік сөздері" деген еңбегінде.(М, 1979) скиф-сақ патшасының бауыры,
білімпаз шешен, акын, ойшыл Анахарсисті жазған. "Ақылды- ақылдылар айтады
да, істі ақымақтар шешеді" дейтін нақьіл сөз осы кісіден қалған екен. Скиф
Анахарсистің шын атын білмейміз, грек тілінің ыңғайымен солай аталып, жат
жұрттың дінін мойьшдап, ғылымын меңгерді, бірақ оны элладалықтар "скиф"
десе, скифтер "трек" болып кеттідеп кіналаған. Жат жұртқа бауыр басқаны
үшін өз еліне кайтып келгенде жерлестері атып өлтірген. Осы кайғылы
тағдырдың кейбір қоқан-лоққыларын әл-Фараби де бастан кешкенге ұқсайды. Әл-
Фарабидің ғылымдьі тек исламнан іздемей, бүтқа табынған гректерден іздеуі
кей жағдайда дінді бұзушылық болып табылған. Ғалымның Бағдадтан кетіп,
Сирияға келу себебі сол болса керек. Сириядағы өмірі Сайф ад-Дауланың
сарайында өтіп, 950 жылы 80 жасында қайтыс болды. Әмір өз колымен "Баб ас-
Сағир" атты зиратқа қойған.
Әл-Фарабиді XV ғасырдағы Русьте ірі ойшыл ретінде таныған. Бір қызығы
ол кісінің атын Авиасаф деген екен (Тұран батыры Афрасияпқа үқсас).
"Авиасаф логикасы" деген атпен XV ғасырда жазылған қолжазба Киевтегі
Михайлов шіркеуінің кітапханасынан және Мәскеудегі Синод кітапханасында
сақтаулы.
Әл-Фараби - әлемдік өркениетке зор үлес қосқан ойшыл ғалым.
Араб шежірешісі Ибн Халлилақанның бір ескертуінде Әл-Фараби жай
орындаушы музыкант қана емес, музыка-ның тіліне жетік, қүдіреті күшті үн
шығара алатын сиқырлы күйші деп, оның Сайф ад-Дауланың сарай музыканттарына
ескертпелер жасап, оларды түзеткенін және өзі әмірші ал-дында жаңа,
таңғажайып күй орындағанын айтқан. Сайф ад-Даула өзі сиқырлы әуенін
тыңдаған нәзік үнді аспапты көріп, музыкаға да жетік екенсіз ғой деп
таңырқайды. Әл-Фараби қабынан алып, қүлақ күйін әр түрлі күй сазына қарай
бүрып, бірінен бірін асыра жаңа шығармаларын орындайды. Музыкаға жетік
тыңдаушылар, Фарабидің бір күйін жаппай күле, көңілдене қабылдасаг екінші
күйін орындағанда оның мүңды сазына шыдай алмай, жылап жібереді. Үшінші
күйі сонша жүмсақ, жан рахатына бө* лерлік үнмен тыңдаушыларын түгел
үйықтатып тастайды.
Сайф ад-Даула сарайында күншіл ақындар да, дос-жа* ран ақындар да
болады. Менменсіген ақынның бірі Ибн Халайвейх еді. Ол Әл-Фарабидің
талантты шәкірті Әл-Мут-таббиді сабайды. Оның араб емес, парсылық екенін
бетіне басып, қорлайды. Әл-Фараби бүл жағдайға көне алмай, әміршісіне
наразылық білдіреді. Ал Әл-Муттаби Фарабиді ерекше бағалайды, оған
еліктейді. Ұстазын ардақтай түседі. Өздерінің бақытсыздығы үшін заманын
айыптайды. Жас таланттың айтқан сөзі деп, кей әдебиетшілер мына бір сөзді
кетіреді: Қазір ақылды адам ешқашан бақытты бола алмайды. Себебі, оқымысты
дегенде тағдырдың көзі ғарып,— депті-міс.
Арабтың 30 томдық тарихы кітабында арабтың белгілі тарихшысы Абд-әл-
Хасан әл-Байхаки — Әл-Фарабидің өлімі туралы екі түрлі мәліметтің барын
айтып (бірі , екіншісі — Асқадан қалашы маңында), қайсысының дәл екенін
анықтай алмағаньш хабарлайды.
Мысырдың әдебиетші ғалымы Махмуд Аббас әл-Аккад зерттеулерінде, атап
айтсақ, „Әл-Фарабиани" (Каир, 1944) кітабында фарабидің ақындығы туралы
мәліметтер беріп, Фараби шығармаларының бірнеше шумақтарын келтіреді. Ол
өлеңдерінде ақын туған жеріне, еліне деген назын білдіріп, ақыл-ой еңбегі
үстінде кешкен қиындық, азаптарын, күйзеліске толы күнкөріс тіршіліктерін,
даналық жолындағы талпыныстарьш, қайсарлық, табандылық арқасында қолы
жеткен табыстарын жырлап, терең толғанады. Ақын бабамыз тағдыр тәлкегіне
түскен өз ғұмырын сол түстағы қоғам тіршілігімен ұштастыра суреттейді.
Қандай данышпан болса да адам өзі жасаған қоғам шындығына кіріптар
болатынын өкінішпен жырға қосады. Әкімшілік, өктемдік, билік жүргізілетін
қоғам жағдайында зиялылар, ақылдылар, өнер-білім иелері өз бойындағы
талантты сарқа пайдалана алмайтыньш, қысым көріп, қытымыр әкімшіліктің
қырсығына ұшырайтынын айтады.
Жақсылық аз, зиялы аз тіршілікте,
Әкімдікке әркімдер жүгіреді.
Көкірекпен сезініп, күрсініп көп,
Жаным менің түршігіп, түңіледі.
Жоғарыда аталған „Әл-Фарабиани" зерттеуінде ақынның тағы бір топ өлең
шумақтары беріледі және оның ақындығының басқа тұстары негінде ерекше
болғанын дәлелдейтін фактілер келтіріледі. Сайф ад-Даула сарайьш-да өнер
жарысы болып тұрған, оған алуан ақын қатысып, жыр сайысы қыза түскен
шақтарда Әл-Фараби жұрттың бәрінен озып шығып, жүлдегер атанған, сөйтіп,
Сайф ад-Дауланың назарын ерекше аударып отырған. Бұл жөнінде мынадай
мәліметтер айтылған.
„Сайф-ад-Дауланың сарайына жиналған данагөйлер мен ақиық ақьшдар
аптаның әр күні әдемі әуезді, бұл-бұлды баққа отырып, мүшайраға түсетін
еді. Әбу Насыр әл-Фараби де оған жиі қатысатын. Ол өзгелердей емес, Сайф ад-
Дауланың өзімен бірге келіп, әкімнің жанында отыратын. Білімді билеуші
шығысқа ойымен шұғыла шашқан Фарабидің философиялық тұжырымдарын да,
өлеңдерін де қатты ұнататып, сүйсіне тындайтын. Мұндай санаткерлік сьшға
араб- парсы ақындарының сайыпқы-рандары ғана қатысатын.
Кейбір тұстас шайырлар Әл-Фарабиді араб-парсы ақындарының ең бастысы,
ең күштісі санайды. Олар шайларды алтын түйеге балап, сол түйенің басы Әбу
Насыр әл-Фараби еді деп шебер бейнелепті. Мысалы, Сайф ад-Даула сарайының
даңқы шайыры Әбу Фирас: „Поэзия дөңгеленген алтын түйе, оның басы Әбу Насыр
Мұхамедке, өпкеші —Абу Науасқа, иығы —Омар ибн Абу Рабинаға,кеудесі-Абу
Тамамға тиеді. Қалған ішек-қарынды екеуімізге бөлісіп отырмыз-деп өзінің
замандасына айтыпты-мыс".
Келтірілген мысалда аталатын шайырлардың бәрі де „сен тұр, мен атайын"
дерлік күшті тұлғалар. Солардың өзіне бас шайыр санаулы, оны әрі шайырдың
мойындауы жай емес. Шалқар шабыт талай көл-көсір өлең жолдарын туғызған
ғой. Әзірге бізге сол көлдің тек тамшысы ғана белгілі, қалғаны тарихтың
қалың қатпарында жабық жатыр.
Әл-Фараби туралы ілкі мәлімет берген ғалым Абд-әл-Хасан әл-Байхаки
(996—1077) пікірі бойынша да Әл-Фараби ерекше түлға, теңдесі жоқ жүйрік.
„Исламда Әбу Насырға тең түсер адам туған жоқг оның ілімін қастерлегендер
"Екінші үстаз",— деп дәріптем Дүниеде төрт ғажап ғалым болған. Олар:
Аристотель мен Александр Афродезейский және Абу Насьф мен Абу Али ибн-Си-
на"—депті ол"2.
Әл-Фарабидің өлең өрнектері әлі жете зерттелмей, көпшілік назарынан
қалыс келеді. Әр туста әркім келтіретін жеке шумақтар болмаса, түтас
топталған жи-нақтары беймәлім. Сондай бірер шумақ Ибн Саид әл-Киф-ти деген
XIII ғасырда жасаған араб тарихшысының ғүламалар мен ойшылдар жайлы
хабарлар"3 кітабынан да кезігеди Сондағы шумақтарды сөзбе сөз аударғанда,
мына-дай жол боп шығады:
Бауырым менің күйкіліктен аулақ қаш,
Шындығы бар жерді мекен ет.
Бүл өмір бізге мәщілік пана емес,
Тағдыр жазмышынан тыс қалар адам жоқ жерде.
Бул (адам) көр-жерге бола күндейді,
Тіпті қып-қысқа өмір сүрсе де.
Біз урықтамшысынан өзге кімбіз,
Басынан бақилық сәтсіздік кетпеген.
Аспан әлемі алган жаратылған қубылыстың бірі,
Жер ортасы үшін әбігерге түсетін несі?
Бүл шумақтар араб тілінде әдемі поэзия үлгісінен сан-алады. Ал, сөзбе
сөз аудармасы әрине, әлсіз. Бүл арада өлеңнің көркемдігінен гөрі
фактілік жағы бізге маңыздырақ.
Келтірілген жолдардың жалғасы сияқты тағы бірер шу-мақтар мәлім. Олар
да Фарабидің ақындығына куә бола алады.
Әрине, Әл-Фараби сияқты шалқар шабыт иесі, терең ойлы, абзал азамат
ақынның көркем шығармашылығьш то-лық үғу үшін жоғарыда келтірілген өлең
жолдары тапшы-ақ. Сөйтсе де, сол шумақтардың өзінен-ақ оның сол замандағы
ақындардан әлдеқайда озық шыншыл поэзия өкілі, жарқын өмірдің шынайы
уағыздаушысы болғанын та-ну қиын емес. Асылы, Аян Нысаналиннің Әл-Фараби
өлеңдеріне берген түсініктемелерінде келтірілген арабтар-дың аты-шулы
кемеңгер ақыны Әбу Фирастың (932— 968 ж.) пікірі дәл. Ол араб поэзиясының
алыптары Әбу Науас, Омар ибн Рабина, Әбу Тамамдардан Әл-Фарабиді жоғары
қояды.
Даңқты ғүлама Әл-Фарабидің өлең өнерішң теориясы туралы да арнайы
зерттеу еңбегінің болғаны әр кезде әңгіме болып келеді. Бірақ кейбір
зерттеушілер Фарабидің әлгі трактатьш жоға^ан мүра қатарына қосып жүр. Мыса-
лы, неміс ғалымы Штейншнейдер мен ағылшын арабтану-шысы Марголиустар
ігікірлері осындай. Ал Италия арабта-нушысы Артур Дж. Арберри Үндістан
кітапханасының бірінен (1937 ж.) Әл-Фарабидің „Өлең өнерінің қағида-лары
туралы трактат" атты шығармасьшың табылғанын ха-барлады. Бірақ, соңғы
кездерге дейін аталмыш трактат ту-ралы деректерден әдеби жүртшылық бейхабар
келді. Тек 1973 жылы үлы ғалымның туғанына 1100 жыл толу қарсаңында
жарияланған материалында' Ә. Дербісәлиев біз^ бүл еңбектің мазмүнымен
таныстырады. Аталған еңбегін Отьфар перзенті гректің даңқты философы Ари-
стотельдің поэтикасына сүйене отырып жазады. Оның поэ-тика туралы
қағидаларын түсіндіре келіп, автор өзіндік тың болжаулар жасайды.
Зерттеу үсгінде байқағандарын қорьпъш, байыпты ой түйеді. Аристотельдің
грек поэзия-сьш жіктеу әдістерін меңгеріп, ол көрсеткен көркем туын-дының
ежелгі түрлеріне түсінік жазды. Трагедия, дифирамб, комедия, 5імб,
драма, эпос, диаграмма, сатира, поэмата, риторика, т. б. Аристотель
көрсеткен поэзия түрлерінің анықтамаларын айқындайды. Аристотельден басқа
да поэзия туралы еңбектері зерттегендерден хабар береді.
Әл-Фарабқадң ак.ындық пен өлең туралы оилары қызық. Ол аіуындарды үш
топқа бөледи Бірі — поэзия тео-риясына жетік емес, қара-дүрсін, бірақ
ақындық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz