Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері және олардың грамматикалық тұлғасы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТIК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

ҚАЗАҚ ТIЛ БІЛІМI КАФЕДРАСЫ

АРЫСТАНБЕК КҮЛАЙ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ТҰЛҒАСЫ

Жетекшiсi: ф. ғ. к., доцент Т. Н. Ермекова

Сарапшысы: ф. ғ. к., доцент Н. Ә. Илиясова

Қорғауға жiберiлдi:

“__” 2007 ж.

Кафедра меңгерушiсi:

ф. ғ. к., доцент Т. Н. Ермекова

АЛМАТЫ, 2007.

ЖОСПАР

Кіріспе
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелеріБастауышЗат есімдер мен есімдіктерден болған бастауыштарСапалық есімдерден болған грамматикалық жасалуыЕтістік болған күрделі баяндауыштар баяндауыштар

2. 2. 2. 2. Күрделі баяндауыштардың қимыл кезеңдерін білдіруі

2. 2. 2. 3. Есім баяндауыштар

2. 2. 2. 3. 1. Зат есімдерден болған баяндауыштар

2. 2. 2. 3. 2. Сапалық есімдер мен есімдіктерден болған баяндауыштар

2. 2. 2. 3. 3. «Бар», «жоқ» сөздерінің баяндауыш қызметінде жұмсалуы

2. 2. 2. 3. 4. Есімдерден болған күрделі баяндауыштар

2. 2. 2. 3. 5. Құрама баяндауыштар

2. 2. 3. Баяндауыштың грамматикалық тұлғасы

3. Қорытынды

Кіріспе

Бастауыш пен баяндауыш сөйлемдегі предикаттық қатынастың негізі. Сондықтан сөйлемдегі тұрлаулы мүшелер мәселесі үнемі грамматиканы зерттеуші ғалымдардың назарында болған. Түркі тілдеріне арналған грамматикаларда сөйлемнің бас мүшелері - бастауыш пен баяндауыш туралы мағлұматтар берілді. Қазақ тілінің грамматикасын зерттеген алғашқы лингвист - ғалымдарымыз А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, Ғ. Бегалиевтердің еңбектерінде сөйлемнің бас мүшелері әртүрлі дәрежеде сөз болады. Олар, негізінен, сөйлем мүшелеріне анықтама беріп, оның тілдегі қолданысына мысал келтірумен шектелген болса, 50 жылдардан бастап бүгінгі күнге дейін зерттеушілеріміз аталған мәселеге әр қырынан келеді.

Осы тұрғыдан келгенде, қазақ тілінің синтаксис саласын зерттеуші М. Балақаевтың, Т. Қордабаевтың, О. Төлегеновтің, Р. Әміровтің, Қ. Есеновтың, Ә. Аблақовтың, Т. Сайрамбаевтың, М. Серғалиевтің, Е. Ағмановтың т. б еңбектері ұлттық лингвистикамыздаңы әр алуан аспектілерді талдаумен бірге көптеген жалпы түркілік проблемаларды шешуге де мұрындық болары сөзсіз.

Алайда қазақ тіл білімінде тұрлаулы мүшелер проблемасы толық шешіліп болды деген тумаса керек. Сөйлемнің бас мүшелеріне беріліп жүрген анықтамалардан бастап, оның арнайы грамматикалық формаларының мәнін ажыратуда бір ізді пікірдің болмауы соны дәлелдейді. Осы мәселеге қатысты бастауышқа анықтама беруде ғалымдардың бір тобы оның сөйлемдегі ой иесі болатындығына сүйене отырып, өзге мүшелерге тәуелсіз деп таниды. Дұрысында бастауыштың грамматикалық мәні ой иесі болуымен бірге атау тұлғада тұруы, сол арқылы жіктік жалғаулы баяндауышпен жақ жағынан қиыса байланысуынан ашыла түседі.

Ал баяндауышқа алғашқы оқулықтарда берілген анықтамаларда оны тек қимылмен байланысты ғана суреттесе, кейінгі анықтамаларды бастауыштың етістікпен қатар есім сөздерден де жасалатыны ескеріледі. Бірақ баяндауышқа анықтама семантикалық тұрғыда емес, таза грамматикалық тұрғыдан берілгені дұрыс. Өйткені баяндауыш, алдымен, синтаксистік категория, сонымен бірге тілімізде баяндауыш қызметінде жұмсалмайтын сөз жоқ. Ал әр сөз табына енетін сөздердің білдіретін жалпы грамматикалық мағыналары да әр алуан. Сондықтан анықтамада баяндауыш болатын сөздің мағыналық түрлерін түгел қамту мүмкін емес. Ал баяндауыш қай сөз табынан жасалмасын, оларға ортақ белгілі бір грамматикалық белгісі болады. Олар, алдымен, баяндауыштың предикативтілікті білдіруі, екіншіден, сөйлемдегі ойды біршама тиянақтап тұруы. Себебі предикативтілік ұғымы тек грамматикалық бастауыш пен баяндауышты байланыстырумен ғана шектелдмейді, сондай-ақ логикалық субъектпен предикаттық қатынасын да білдіреді. Ал баяндауыштың сөйлемдегі ойды тиянақтау қызметін ешбір сөйлем мүшесі ауыстыра алмайды.

Тұрлаулы мүшелер категориясында нақтылауды қажет ететін проблеманың бірі - бастауыш пен баяндауыштың грамматикалық тұлғалары.

Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты - қазақ тіліндегі тұрлаулы мүшелерге тән грамматикалық белгілер мен олардың арнайы грамматикалық тұлғасын нақтылау. Осыған байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:

- тұрлаулы мүшелер туралы көзқарастарды жүйелеу;

сөйлем мүшелерінің грамматикалық тұлғаларын топтастыруда қолданылатын ұстанымдарды нақтылау;
семантика-грамматикалық ұстаным бойынша тұрлаулы мүшелерді жіктеу;
аталған жайттарды нақты тілдік фактілермен дәлеледеу
тұрлаулы мүшелердің грамматикалық тұлғаларын айқындау.

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері

Сөйлем - адам ойын білдірудің негізгі құралы. Айналадағы нақты өмір құбылыстары негізінен зат және оның қимыл - қозғалыстары мен іс - әрекеттерінен тұратыны мәлім.

Сөйлем жасалуы үшін алдымен сөздер бір - бірімен тіркеседі. Ол тіркестердің тілдік жүйесі, заңдылықтары арқылы іске асады. Жай сөйлем, оны құрайтын тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер, осы қиыса байланысқан сөз тіркестері негізінде жасалады. Сөз тіркестері сөздердің синтаксистік байланысуы деп аталса, жай сөйлем синтаксисінде бұлар предикативті қатынастарға жатқызылады.

Тіл білімінде сөйлем туралы ғылыми ойдың тарихи бастауы көне дәуірдегі логикалық зерттеулерден басталады. Бұл тұжырым бойынша сөйлем - пікірге, бастауыш - субъектіге, баяндауыш - предикатқа негізделді. Сондықтан да тіл туралы зерттеулерде бастауышты субъект, баяндауышты предикат деп қолдану дәстүрі де сақталған. Сөйлемнің негізі болып табылатын предикативтілік осы атаудан пайда болған.

Тұрлаулы мүшелер тек қана зат есім мен етістіктен жасалмайды. Бастауыш зат есім мәніндегі басқа сөз таптарынан, ал баяндауыш өзге де есім сөз таптарынан жасала береді.

Тұрлаулы мүшелер деп сөйлем құрауға негіз болатын бас мүшелерді айтамыз.

Қазақ тілі білімінде болсын, басқа да түкітану саласындағы еңбектерде болсын тұрлаулы мүшелерге негізінен бастауыш пен баяндауышты жатқызатыны белгілі.

Алайда, кейбір еңбектерге көз жүгіртсек тұрлаулы мүшелерге тек бастауыш пен баяндауышты ғана емес, басқа да сөйлем мүшелерін жатқызушылық кездеседі.

Осы тіл білімінің өзінде баяндауышты арнайы сөйлем мүшесі дейді де, ал бастауышты толықтауыштың бір түрі дейді. Кейде тұрлаулы мүшелерге бастауыш пен баяндауышты жатқыза келіп, тіпті, оның аясын кеңейтіп те жібереді. Сондықтан да кейде тұрлаулы мүшелердің құрамына толықтауыштың кейбір түрін, тіпті, пысықтауыштың да кейбір түрін қосып жіберетіні кездеседі. Міне, осы сияқты талас пікірлерді түркітану еңбектерінен де байқауға болады. В. Насилов «Роль сказуемого в уйгурском предложении» деген мақаласында тұрлаулы мүшелерге тек баяндауышты ғана қатысты деп біледі. Автор сөйлемді тиянақтау жағынан келгенде тек баяндауыш қана басты тұлға деп ұғады да, оған ерекше мән береді. Сол сияқты екінші бір көзқарас бойынша тұрлаулы мүшелерге, яғни бастауыш пен баяндауышқа тура толықтауышты да қоса қарайды. Әрине, бұл сияқты тұрлаулы мүшелер туралы әр түрлі пікірлер болғанымен, қазіргі кезде тұрлаулы мүшелерге бастауыш пен баяндауышты жатқызу орынды деп білеміз. Әдетте бастауыш сөйлемде айтылатын ойға негіз болады, ол баяндауыш арқылы айтылған қимылдың не басқа сапаның субъектісі (иесі) болады.

Бастауыш

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің бірі - бастауыш. Сөйлемде бастауыш екі түрлі жағдайда кездеседі. Біріншіден, сөйлемде арнайы түрде бастауыш болады, екіншіден, сөйлемде бастауыш жасырын келуі де мүмкін. Бірақ ол жасырын келгенімен, бәрібір баяндауыш арқылы оны тауып алуға болады. Сонымен бірге бастауыш: зерттелу, оның ережесі, сұраулары, тұлғасы, жасалуы, құрамы, сөйлемдегі орны және оның мағынасына қарай бөліну бағытында қаралуы тиіс. Енді осыларды жеке-жеке көрсетелік. Бастауыш туралы қазақ тіл білімінде көптеген оқу кітаптары, методикалық құралдар және мақалалар жарық көрді. Бастауыш туралы еңбектердің біразында негізгі мәселелерінен гөрі, олардағы кейбір жанама мәселелеріне де баса назар аударылған. Бұл еңбектерде қазақ тіліндегі бастауыштарды басқа тілдермен салыстыру, орын тәртібі және стильдік қызметтері сөз болады.

Бастауыштың ережесі. Бастауыштың ережесі әр түрлі оқулықта әр түрлі беріліп жүр. Х. Басымов «Бастауыш болатын сөз мағынасы жағынан сөйлемдегі ой іргесінің иесі болады», - десе, С. Аманжолов «Сөйлемегі айтылған ойдың иесі болып тұрған сөйлемнің мүшесін бастауыш дейміз», -дейді.

М. Балақаев «Сөйлемнің кім? не? туралы екенін білдіретін, айтылған ойға негіз болатын тұрлаулы мүшені бастауыш дейміз», -деп келсе, Р. Әміров «Сөйлемде айтылған ойдың кім, не туралы екенін атап, баяндауыш арқылы айтылған қимылдың, сапаның кімге қатысты екенін білдіретін сөйлем мүшесін бастауыш дейміз», - деген ережені айтады.

С. Аманжолова, А. Әбілқаев, И. Ұйықбаевтардың мектеп грамматикасында, «Сөйлемде атау септігінде тұрып басқа мүшелерге бағынбайтын тұрлаулы мүшені бастауыш дейміз»- делінген. Қазақ тіл білімі мен түркітану әдебиеттеріндегі бастауыштың ережелері туралы мына жайттардың айтылатынын көруге болады.

Біріншіден, бастауыштың ойдың иесі болуы. Екіншіден, ең алдымен, оның қандай сұрауларға жауап беретіндігі бірінші орынға, ал ойдың иесі болуы екінші орынға қойылуы. Үшіншіден, ойдың иесі деуден гөрі ойдың, баяндауыш арқылы айтылған қимылдың, сапаның кімге қатысы, басты нәрсе болуы. Төртіншіден, бастауыштың басқа мүшелерге бағынбайтындығы. Бесіншіден, бастауыштың тұлғалық ерекшеліктеріне, яғни, атау септікте келетіндігі. Алтыншыдан, сөйлемдегі басқа сөздермен, яғни, баяндауыштармен синтаксистік қатынастары, т. б.

Бастауыштың мағынасы баяндауыштың морфологиялық құрамындағы тұлғалар арқылы белгілі болып дербес тұра береді. Ондайда бастауыш сөйлем ішінде арнайы айтылмай, сөйлем толымсыз болуы да мүмкін, ал баяндауышсыз толымсыз сөйлемдер өте сирек кездеседі. Әсіресе диалогта, мақал-мәтелде («қой баласы - қозыдан» сияқты) баяндауыштың «түсіп қалуы» «ықшамдылықпен» байланысты.

Осындай, баяндауыштың синтаксистік қызметі бастауыштан басым болғанына қарап, баяндауышты ғана бас мүше деп қарау дұрыс болмайды. Шынында, ол екеуі де - сөйлем құрауға ұйытқы болатын, басқа мүшелерді айналасына үйіріп тұратын, сөйлемнің діңгекті орталығы - бас мүшелер.

Бастауыштың грамматикалық тұлғасы - сөздің атау тұлғасы. Басқаша айтқанда, бастауыш қызметінде жұмсалған сөз не сөз тіркесі атау септігінде тұрады.

Ескерту:

Бастауыштар кейде формаланбаған ілік септігінде де айылады; ондай ілік септікті бастауышы бар сөйлемнің баяндауышы не тәуелдік жалғаулы сөз күрделі баяндауыштың құрамында болып келеді:

Шығанақ почта конторындағы радиоға құлағын төсеп отырғаны (Ғ. Мұстафин) . Тас түсіріп тұрсам, мына біреулер жанжал шығарып тұрғаны ( Қ. Әбдіқадыров) .

Біз суды осы Мырзашөлге жеткізуіміз керек. (С. Мұқанов) . Мен Гүлжаһанмен әлі жөнді әңгімелескенім жоқ (Ә. Әбішев) .

Бастауыштарға қойылатын негізгі сұрақтар к і м?, н е? Бастауыш қызметінде жұмсалатын сөздердің көптік, тәуелдік жалғауларда айтылуы мүмкін. Бұл сұрақтар сөйлемде бастауыш болар деген сөздерге ж а л а ң к ү й і н д е қ о й ы л м а й д ы, баяндауыштармен қабаттаса қойылады. Мысалы: Ажар баяндама жасады (Кім б а я н д а м а ж а с а д ы? - Ажар . . . ) ( Айту оңай, істеу қиын ) ( Н е о ң а й? Айту . . . н е қ и ы н? - Істеу . . . ) . Еріншектің ертеңі бітпес ( Н е с і б і т п е с? - Ертеңі . . . )

Ескерту: Жалпы алғанда, бастауыш бола алмайтын сөз жоқ . Белгілі жағдайда ( субстантивтеніп қолданылғанда), тіпті, өз алдына сөйлем мүшесі болмайды дейтін шылау сөздер де, сөз емес, сөз құрау үшін жұмсалатын жеке дыбыстар да сөйлемде бастауыштық қызметте жұмсалуы мүмкін.

Дегенмен, сөйлемде бастауыштық негізгі қызмет атқаратын сөздер - зат есімдер мен олардың орнына жүретін есімдіктер.

Олар түбір тұлғада да, көптік, тәуелдік қалпында да бастауыш болады:

Салиқа қырман басына келді. Колхозшылар астықты элеваторға жөнелтіп жатыр. Біздің партиямыз, қаһарман халқымыз ұлы табыстарға жетті. Біз жүріп келеміз. Аттар әлденеге құлақ тіге қалды. Анадайдан бірдеңе қараңдағандай болды.

Бастауыш қызметінде жұмсалатын сөздердің енді бір тобы - с а п а л ы қ е с і м д е р - сын есім, сан есім, есімше:

Қорқақ бұрын жұдырықтар. Алтау ала болса, ауыздағы кетер . . . Еккен орар (Мақал) .

Бастауыштар жеке сөзден болған - жалаң, көп сөзден құралған - күрделі не үйірлі болуы мүмкін. Күрделі, үйірлі басауыштарға мысалдар; Күрделіге: Сөз қуған бәлеге жолығар. Жақсы жұмыс - жанға тыны. Ырыс алды - ынтымақ (Мақал) . Үйірлерге: Білегі жуан бірді жығар, білімі толық мыңды жығар. Аузы күйген үріп ішер ( Мақал) .

Зат есімдер мен есімдіктерден

болған бастауыштар

Сөйлемде бастауыштық қызметте жұмсалатын сөздер, негізінде, зат есімдер болғанмен, олардың барлығының бастауыш болу қабілеті бірдей емес. Бастауыш - субъектінің грамматикалық баламасы. Ол іс істеуші қимыл иесі болатындықтан, сол қызметті өтей алатын заттардың аты арнаулы бастауыш болуға бейім болады. Сондықтан ондай зат есімдер а р н а у л ы бастауыш болатын сөздер делінеді. Мысалға Жарас ағаш екті деген сөйлемді алайық . Мұнда Жарас, ағаш деген екі зат есім бар. Ол екеуі сөйлемде екі түрлі қызметте айтылған: Жарас - қимыл иесі, бастауыш, ағаш - қимылдың объектісі, толықтауыш. Олардың орнын ауыстырғанмен бірінің қызметінде екіншісі жұмсала алмайды. Оның себебі - ол екі зат есімнің екі түрлі синтаксистік қызметі атқаруға бейімділігінде: Жарас - арнаулы бастауыш болатын сөз де, ағаш - арнаулы толықтауыш болатын сөз.

Зат есімдердің ол айырмашылығы қазақ тілінде кісі, кісі емес деген ұғыммен байланысты. Ол айырмашылықты зат есімдерге қойылатын екі түрлі сұрақтан да аңғаруға болады. Жалпы алғанд, к і м? деген сұрақты қоюға болатын зат есімдер - арнаулы бастауыштар, н е? сұрағын қоюға болатын зат есімдер - арнаулы толықтауыштар.

Сонымен қатар кейбір жанды - жансыз заттарға ғана тән іс-әрекет, қимыл, күй болуы мүмкін. Мысалы: құс ұшты, бұлбұл сайрады, сиыр мөңіреді, жауын жауды, жел уілдеді. Осындай сөйлемдерде бастауыш қызметіндегі зат есімдер баяндауыштар арқылы айтылған хабардың бірден - бір арнаулы иелері болып тұрады. Бірақ олардың мұндай әрекеті тар көлемдегі тіркестер арқылы ғана айтылады. Сондықтан мұндай сөздер бастауыш болып көп жұмсалмайды.

Осылардай, зат есімдердің бастауыш болу қабілеті бірдей болмағанмен, олардың бастауыштық тұлғасы бәріне бірдей. Ол - атау септігі.

Атау септігіндегі зат есімдер ж е к е ш е, к ө п ш е және т ә у е л д і тұлғада бастауыш болуына мысалдар:

Лиза Рахметке бұрылды (С. Ерубаев) . Кештетіп Қожаш үйіне келді (С. Көбеев) . Сұр овчарка жан жуытар емес ( Ғ. Мұстафин) . Батырлық майданда сыналады (Мақал) . Жауынгерлер қатарланып тұрып қалды (Ғ. Мұстафин) . Сиырлар шұбап келеді (Ғ. Мұстафин) . Қара қошқыл таулар ай астында көкшіл мұнарға оранып жым - жырт қалғып тұр. Абайлар Қарашоқыға түс ауа жетті (М. Әуезов) .

Өздерінің лексикалық мағыналарында көптік ұғымы бар зат есімдер жекеше тұлғада бастауыш болып та көптік мағынада жұмсалуы мүмкін:

Қалың қой қыбыр етпей тыныштық алып, үнсіз ғана тыным алды. Сиыр атаулы . . . шалшық суларға кіріп, көлбей-көлбей жатып апты (М. Әуезов) .

Тәуелдік жалғаулы зат есімдер бастауыш қызметінде заттың кімге, неге тән екенін білдіреді де, ондай сөздің бастауыштық икемі арта түседі:

Шешем қатты сағынып жүрген сияқты (Ғ. Мұстафин) . Атым ерттеулі тұр (Ғ. Мұстафин) . Әкеңіз кім болғаны еді? (Ғ. Мұстафин) . Кімнің ісі көп болса, соның күші көп (Мақал) .

Түйем шықты өріске,

Боталарым маймаңдап.

Қойым өрді қаптайлап,

Қозыларым салды ойнақ.

Кілемдей жерім түрленді,

Қызғалдағым гүлденд,

Кемпірқосақ қосаулап,

Көгім де жаңа түрге енді

(Жамбыл)

Есімдіктердің ішінде бастауыш қызметінде көбірек жұмсалатындары - зат есімдердің орнын басатын есімдіктер. Олар- ж і к т е у, с і л т е у, және к і м? н е? деген сұрау есімдіктері. Бұлардың ішінде әсіресе жіктеу есімдіктерін бастауыш қызметінде жиі кездестіруге болады. Сонымен қатар олар сөйлемнің жақтық мағыналарын түрлендіруші сөздер болып табылады.

Жіктеу және өздік есімдіктердің бастауыш болуына мысалдар:

Мен көрдім ұзын қайың құлағанын . . . (Абай) . Біз барлаушылармыз (Ғ:Мұстафин) . Сіз кейін қалған соң, мен алдыңызды оралта беремін (Б. Майлин) . Біз сірә, атты мықтап шаршатып алатын шығармыз . . . (С. Мұқанов) . Қалқам, Айша, сен шаруаңа бар, мен де демалайын (С. Шарипов) . Ол - Өскенбайдың үлкен үйі Зере отырған ауыл (М. Әуезов) . Өзі - жөн білетін, пысық жігіт (Ғ. Мұстафин ) . Бұған өзім кінәлымын ( З. Шашкин) .

Сілтеу, сұрау және басқа есімдіктердің бастауыш болуына мысалдар:

Бұл - Байжанның талай келгенүйі (С. Мұқанов) . Мынау - қай ауыл? Әркім әр түрлі шаруамен қарбаласады (М. Әкезов) . Ешкім дыбыс шығармады ( С. Ерубаев) .

Заттың с ы н д ы қ, с а н д ы қ, қ и м ы л д ы қ сапасын білдіретін сөздер де сөйлемде бастауыштық қызметте жұмсала береді. Ол үшін сапалық есімдер субстантивтеніп (заттанып) айтылады.

Сапалық есімдерден

болған бастауыштар

Заттың сындық сапасын білдіретін с ы н е с і м д е р, ойды ықшамды етіп сөзбен білдіру керек болғанда, зат есімдермен қатарласып тұрмай - ақ, дара күйінде бастауыш және толықтауыш та болуы мүмкін. Ондайда сын есімдердің сапалық мағынасы жойылып кетпей, олар әрі заттық, әрі сындық мағынада жұмсалады. Сонда сын есімдер әдетте қандай заттардың сындық сапасы болып жұмсалатын болса, сондай заттардың бастауыштық қызметін атқарып тұрады. Терең - көбінесе судың, теңіздің, көлдің, өзеннің сыны болатын сөз. Сондықтан оны бастауыш қызметінде Терең батырады (мақал) десек, алдымен «Терең су батырады» деп түсінеміз. Жүйрік - бұрыннан аттың сыны болып, орныққан. Бұл күнде поезд, машина туралы да жүйрік деп атауға болғанмен, Жүйрік тоқтығын білдірмес (мақал) дегенде, оны алдымен «жүйрік ат» деп ұғамыз.

Заттардың ондай сындық сапасы синтаксистік қызметте бір ғана конкретті заттың орнына жұмсалмай, жалпылық мағынада, біртектес көп заттың орнына жұмсалады. Тек сын есімдерден болған жер, су аттары мен басқа жалқы есімдер ғана даралық мағынада жұмсалады. Ондайда олар орнықты заттық мағынаға ие болып, зат есім қатарына қосылады.

Соңғыларды қоспағанда, қазақ тіліндегі субстантивтеніп бастауыш болатын сын есімдер көбінесе кісі туралы айтылған сөздер болады:

Кілең сұлулар бірыңғай отыр (С. Мұқанов) . Жақсы - ісімен жақсы. Бұл сөзді тасыр ұқпас , талапты ұғар (Абай) .

Субстантивтеніп бастауыш болатын сын есімде, әсіресе, аз сөзбен көп мағына беруді керек ететін мақал - мәтелді сөйлемдерде жиі ұшырайды:

Сыпайы тоңбайды, қалтырайды. Жомарт жоқтығын білдірмес . Көп қорқытар, терең батырар. Батыр бір рет өледі , қорқақ мың рет өледі. Жоққа жүйрік жетпес. Ескіні есіңе алмай, жаңа жадыңа түспейді. Үлкен бастар , кіші қостар (Мақалдар) .

Сын есімдер тәуелдік, көптік жалғауларда тұрып та бастауыш қызметінде жұмсалады. Бірақ ол қағида сын есімнің бастауыш болуының бірден - бір шарты еместігі жоғарғы мысалдардан анық көрінеді.

Сын есім көптік, тәуелдік жалғауларсыз - ақ субстантивтеніп бастауыш болу үшін, олар бастауыштық әуенмен, дауыс ырғағы арқылы басқа сөздерден оқшауланып тұрулары керек.

Е с і м ш е де бастауыш болғанда, сын есімдей, қимылдық сапаның үстіне заттық мағына жамап тұрады. Есімшеден болатын бастауыштардың ерекшеліктері мынадай:

а) Баяндауышты етістік, зат есім, есімдіктерден болған сойлемде есімше бастауыш қимыл иесі - кісі (сұрағы - кім?, не қылған? ) орнына жұмсалады:

Бәйгені озған алады. Көрмес - түйені де көрмес. Жығылған күреске тоймас. Еккен орар. Ерінбеген етікші болар (Мақалдар) .