I сынып қазақ тілі оқулығын қатысымдық бағыт тұрғысынан тузу әдіс-тәсілдері
Кіріспе 3.4
I. 50.70 ж.ж Б.С.О (бастауыш сынып оқулықтары) мәтіндерінің
әрбір пән бойынша сөзбен қамтылу статистикасы 5.7
1.1. Б.С.О. мәтіндерінің әрбір пән бойынша қамтылуы 7.13
I. 2. Б.С.О. мәтіндеріндегі лексика.граматикалық топтардың
үлесі 13.17
II. Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының
ерекшеліктері 17.32
II. 1. Жиі қолданыстағы сөздер 32.56
II. 2. Сирек қолданыстағы сөздер 56.59
II. 3. Оқулық мәтіндеріндегі лексиканы реттеудің кейбір
мәселелері 59.62
Қорытынды 63.66
Пайдаланған әдебиеттер 67.69
I. 50.70 ж.ж Б.С.О (бастауыш сынып оқулықтары) мәтіндерінің
әрбір пән бойынша сөзбен қамтылу статистикасы 5.7
1.1. Б.С.О. мәтіндерінің әрбір пән бойынша қамтылуы 7.13
I. 2. Б.С.О. мәтіндеріндегі лексика.граматикалық топтардың
үлесі 13.17
II. Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының
ерекшеліктері 17.32
II. 1. Жиі қолданыстағы сөздер 32.56
II. 2. Сирек қолданыстағы сөздер 56.59
II. 3. Оқулық мәтіндеріндегі лексиканы реттеудің кейбір
мәселелері 59.62
Қорытынды 63.66
Пайдаланған әдебиеттер 67.69
Еліміз өз алдына отау тігіп, дербес те тәуелсіз мемелекет болғалы бері мемелекеттік тілде оқуға, оны жан-жақты зерттеуге айрықша көңіл бөлінуде. Соның бір айғағы-бастауыш мектеп оқулықтарының мәтіндерін лингвостатстикалық тұрғыдан зерттеу.
Лингвостатистикалық тұрғыдан зерттеу өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастау алады. Оның Қазақстанда және бүкіл түркі тілдес елдер әлемінде іргетасын қалаушы филология ғылымдарының докторы, профессор Бектаев Қалдыбайұлы. Содан бері тіл білімінің бұл саласы жекелеген авторлардың, публистиканың, ғылыми шығармалардың тілдерін зерттеп келді. Соңғы жылдары оқулық мәтіндерін зерттеуге мойын бұрды. Мұның себебі оқулық мәтіндерінде қанша аз қолданылғандығын оның қаншасы түбір, қаншасы қосымшалы түрде кездескендігін, ал қосымшалардың жалғау, жұрнақ түрінде сөзге жалғану аясы қаншалықты екендігін дәл білу керектігінде. Осыларды толық біліп алмай қалай беру керектігін, оларды мәтінде қалай пайдалану қажетілігін білу мүмкін емес. Сондықтан диплом жұмысы бұрын-соңды қолға алынбаған ең өзекті мәселеге арналып отыр.
Лингвостатистикалық тұрғыдан зерттеу өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастау алады. Оның Қазақстанда және бүкіл түркі тілдес елдер әлемінде іргетасын қалаушы филология ғылымдарының докторы, профессор Бектаев Қалдыбайұлы. Содан бері тіл білімінің бұл саласы жекелеген авторлардың, публистиканың, ғылыми шығармалардың тілдерін зерттеп келді. Соңғы жылдары оқулық мәтіндерін зерттеуге мойын бұрды. Мұның себебі оқулық мәтіндерінде қанша аз қолданылғандығын оның қаншасы түбір, қаншасы қосымшалы түрде кездескендігін, ал қосымшалардың жалғау, жұрнақ түрінде сөзге жалғану аясы қаншалықты екендігін дәл білу керектігінде. Осыларды толық біліп алмай қалай беру керектігін, оларды мәтінде қалай пайдалану қажетілігін білу мүмкін емес. Сондықтан диплом жұмысы бұрын-соңды қолға алынбаған ең өзекті мәселеге арналып отыр.
1. Құсайынов А.К,., Асылов ¥.Ә. Оқулықтану өзекті мәселелері. Алматы,
2000, 19-22 6.
2. Люблинская А.А. Детская психология. М.: Просвещение, 1971, С. 284-
300.
3. Негневицкая Е.И., Шахнарович A.M. Язык и дети. М.: Наука, 1981,
111 с.
4. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды. М.: Педагогика,
1989,560 c.
5. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту. Алматы-Шымкент:
Жібекжолы, 1997, 201 б.
6. Молдабеков К.М. Лингвостатистические исследования
казахских текстов для младших школьников (на материале текстов
учебников начальных классов и литературы для детей). Дисс. кан.
филол. наук. Алма-Ата, 1985, 259 с.
6. Гоноболин Ф.И. Психология. Учебное пособие для пед.
училищ.по спец. М.: Просвещение, 1973. N 2001, 335 с.
7. Рыбников Н.А. Язык ребенка. М., Л.: Гос. Изд-во, 1926, 84 с.
8. Мухамедов С.А. Статистический анализ лексико- морфологической
структуры узбекских газетных текстов. Автореферат дисс. канд.
филол. наук. Ташкент, 1980, 25 с.
9. Пиотровский Р.Г., Бектаев К.Б., Пиотровская А.А. Математическая
лингвистика //Учебное пособие для пединститутов. М.: Высшая
школа, 1977, 383 с.
10. Ыскақов А. Қазіргі қдзақтілі. Алматы: Мектеп, 1964, 182 б.
11. Мусаходжаев С.У. Лингвостатистический анализ узбекского текста
и терминоологии подьязыка электротехники и электроники.
Автореферат дис. канд. филол. наук. Ташкент,1986, 17с.
12. Фрумкина P.M. Статистические методы изучения лексики.
М., 1964, 115 с.
13. Ахабаев Ә. Статистический анализ лексико-морфологической
структуры языка казахской публицистики (на материале газетаых
текстов 1965-66 г.г.). Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата,
1971,23 c. •
14. Қазақ тексінің статастикасы. Алматы: Ғылым, 1990, 206 б. Қазақ тілі.
Энциклопедия. Алматы, 1998, 509 б.
15. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис.
Алматы, 2002, 784 б.
16. Белботаев А. Лингвостатистические характеристики частей речи
казахского текста. Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 1992,
32 с.
17. Жубанов А.К. Квантитатавная структура казахского текста. Апма-
Ата: Наука, 1987, С. 60-61.
18. Қалыбеков Б.Е. Бастауыш сынып оқулықгарындағы кейбір
лексикалық терминдердің қолданылуы //Түркі тілдерінің
компьютерлік қоры: Халыкаралық ғылыми-практикалық конференция
материалдары. Түркістан-Шымкент, 1995, 74-76 б.
19. Қалыбеков Б.Е. Эстетика ұғымына байланысты терминдердің
бастауыш сынып оқулықтарында қолданылу ерекшеліктері //Түркі
тілдерінің компьютерлік коры: Халыкаралық ғылыми-практикалық
конференция материалдары. Түркістан-Шымкент, 1995. 151-153 6.
20. Бектаев К.Б., Молдабеков Қ.М. Бастауыш сынып оқулыктары
текстерінің алфавитті-жиілік сөздігі. Шымкент, 1990, 122 6.
21. Бектаев Қ.Б., Молдабеков Қ.М. Балалар әдебиеті текстерінің
алфавитті-жиіліксөздігі. Шымкент, 1998, 116 6.
22. Қалыбеков Б.Е. Бастауыш сынып оқулыктары мәтіндерінін
алфавитті-жиілік сөздігі. Шымкент, 1999, 145 6.
23. Қордабаев Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары.
Алматы: Рауан, 1995, 58-60, 170-172 6
24. Балақаев М. Казақ тілі. Бастауыш мектептін 2 сыныбына
арналған оқу құралы. 6 басылуы. Алматы: ОҚБ, 1952, 102 б.
25. Балақаев М. Қазақ тілі. Грамматика, емле, тіл дамыту. Өзгерт. 5
басылуы. 1-3 бөлім. Алматы: Каз ОҚБ, 1951, 3 т.
26. Қордабаев Т. Ана тілі. Бастауыш мектептің 1 сыныбына
арналған оқу кітабы. 10 басылуы. Алматы: Қазмем. ОПБ, 1957, 163 б.
27. Досқараев Ж., Қасенов М. Ана тілі. Бастауыш мектептің 2
сыныбына арналған оқу кітабы. 7 басылуы. Алматы: Қаз. мем. ОПБ,
1953,232 6.
2000, 19-22 6.
2. Люблинская А.А. Детская психология. М.: Просвещение, 1971, С. 284-
300.
3. Негневицкая Е.И., Шахнарович A.M. Язык и дети. М.: Наука, 1981,
111 с.
4. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды. М.: Педагогика,
1989,560 c.
5. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту. Алматы-Шымкент:
Жібекжолы, 1997, 201 б.
6. Молдабеков К.М. Лингвостатистические исследования
казахских текстов для младших школьников (на материале текстов
учебников начальных классов и литературы для детей). Дисс. кан.
филол. наук. Алма-Ата, 1985, 259 с.
6. Гоноболин Ф.И. Психология. Учебное пособие для пед.
училищ.по спец. М.: Просвещение, 1973. N 2001, 335 с.
7. Рыбников Н.А. Язык ребенка. М., Л.: Гос. Изд-во, 1926, 84 с.
8. Мухамедов С.А. Статистический анализ лексико- морфологической
структуры узбекских газетных текстов. Автореферат дисс. канд.
филол. наук. Ташкент, 1980, 25 с.
9. Пиотровский Р.Г., Бектаев К.Б., Пиотровская А.А. Математическая
лингвистика //Учебное пособие для пединститутов. М.: Высшая
школа, 1977, 383 с.
10. Ыскақов А. Қазіргі қдзақтілі. Алматы: Мектеп, 1964, 182 б.
11. Мусаходжаев С.У. Лингвостатистический анализ узбекского текста
и терминоологии подьязыка электротехники и электроники.
Автореферат дис. канд. филол. наук. Ташкент,1986, 17с.
12. Фрумкина P.M. Статистические методы изучения лексики.
М., 1964, 115 с.
13. Ахабаев Ә. Статистический анализ лексико-морфологической
структуры языка казахской публицистики (на материале газетаых
текстов 1965-66 г.г.). Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата,
1971,23 c. •
14. Қазақ тексінің статастикасы. Алматы: Ғылым, 1990, 206 б. Қазақ тілі.
Энциклопедия. Алматы, 1998, 509 б.
15. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис.
Алматы, 2002, 784 б.
16. Белботаев А. Лингвостатистические характеристики частей речи
казахского текста. Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 1992,
32 с.
17. Жубанов А.К. Квантитатавная структура казахского текста. Апма-
Ата: Наука, 1987, С. 60-61.
18. Қалыбеков Б.Е. Бастауыш сынып оқулықгарындағы кейбір
лексикалық терминдердің қолданылуы //Түркі тілдерінің
компьютерлік қоры: Халыкаралық ғылыми-практикалық конференция
материалдары. Түркістан-Шымкент, 1995, 74-76 б.
19. Қалыбеков Б.Е. Эстетика ұғымына байланысты терминдердің
бастауыш сынып оқулықтарында қолданылу ерекшеліктері //Түркі
тілдерінің компьютерлік коры: Халыкаралық ғылыми-практикалық
конференция материалдары. Түркістан-Шымкент, 1995. 151-153 6.
20. Бектаев К.Б., Молдабеков Қ.М. Бастауыш сынып оқулыктары
текстерінің алфавитті-жиілік сөздігі. Шымкент, 1990, 122 6.
21. Бектаев Қ.Б., Молдабеков Қ.М. Балалар әдебиеті текстерінің
алфавитті-жиіліксөздігі. Шымкент, 1998, 116 6.
22. Қалыбеков Б.Е. Бастауыш сынып оқулыктары мәтіндерінін
алфавитті-жиілік сөздігі. Шымкент, 1999, 145 6.
23. Қордабаев Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары.
Алматы: Рауан, 1995, 58-60, 170-172 6
24. Балақаев М. Казақ тілі. Бастауыш мектептін 2 сыныбына
арналған оқу құралы. 6 басылуы. Алматы: ОҚБ, 1952, 102 б.
25. Балақаев М. Қазақ тілі. Грамматика, емле, тіл дамыту. Өзгерт. 5
басылуы. 1-3 бөлім. Алматы: Каз ОҚБ, 1951, 3 т.
26. Қордабаев Т. Ана тілі. Бастауыш мектептің 1 сыныбына
арналған оқу кітабы. 10 басылуы. Алматы: Қазмем. ОПБ, 1957, 163 б.
27. Досқараев Ж., Қасенов М. Ана тілі. Бастауыш мектептің 2
сыныбына арналған оқу кітабы. 7 басылуы. Алматы: Қаз. мем. ОПБ,
1953,232 6.
.4.7-007-03
Диплом жұмысы
Тақырыбы: I сынып қазақ тілі оқулығын қатысымдық бағыт тұрғысынан тузу әдіс-
тәсілдері.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ 0315-" педагогика және бастауыш оқыту әдістемесі"
мамандығын бітіруші Гүлнәр Полатованың "I сынып қазақ тілі оқулығын
қатысымдық бағыт тұрғысының түзу әдіс-тәсілдері "жазған дипломдық жұмыс
тақырыбына
ПІКІР
Еліміз егемендік алғалы бері ұлттық салт-дәстүрімізге, сана-есімізге,
ұлттық мектептерімізге лайық оқулық түзу мәселесі-қазіргі таңның аса
күрделі де өзекті мәселесінің бірі. Осыған байланысты бірден айта кететін
нәрсе - студенттің батылдығы, іздемпаздығы, ғылым құмарлығы. Бұл бізді
қуантты.
Қазіргі таңда оқулық түзудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Студент соларға
шолу жасай келіп, оқулық лингвостатистикалық тәсілін қалады. Бұнысы -
құптарлық. Себебі оқулыққа қанша аз, қанша мәтін, сол мәтіннің көлемі
қандай болу керек. бнда қандай сөздер қамтылуы керек деген мәселені шешіп
алмай тұрып, оқулық түзуге кірісу алғырттық болар еді. Осы тұрғыдан алғанда
дипломанттың жұмысы оқулық түзу мәселесіне кіріспе десек те болады.
Дипломды жазу барысында студент алдына қойған мақсатын толық орындаған,
оларға жатық та көркем ғылыми тілімен жеткізе білген.
Диплом жұмысына қойылатын талаптар толық орындалып, жұмыс соларға сәйкес
жазылған. Ал оның авторы Полатова Гүлнәр " өте жақсы" деген бағаға лайық
деп білеміз.
Қожа Ахмет Иассауи атындағы
ХҚТУ-нің доценті, ф.ғ.к К^-Л Д. Молдалиева
М.Әуезов атындағы ОҚМУ 0315-" педагогика және бастауыш оқыту әдістемесі"
мамандығын бітіруші Гүлнәр Полатованың "I сынып қазақ тілі оқулығын
қатысымдық бағыт тұрғысының түзу әдіс-тәсілдері "жазған дипломдық жұмыс
тақырыбына
ПІКІР
Еліміз егемендік алғалы бері ұлттық салт-дәстүрімізге, сана-есімізге,
ұлттық мектептерімізге лайық оқулық түзу мәселесі-қазіргі таңның аса
күрделі де өзекті мәселесінің бірі. Осыған байланысты бірден айта кететін
нәрсе - студенттің батылдығы, іздемпаздығы, ғылым құмарлығы. Бұл бізді
қуантты.
Қазіргі таңда оқулық түзудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Студент соларға
шолу жасай келіп, оқулық лингвостатистикалық тәсілін қалады. Бұнысы -
қүптарлық. Себебі оқулыққа қанша аз, қанша мәтін, сол мәтіннің көлемі
қандай болу керек. бнда қандай сөздер қамтылуы керек деген мәселені шешіп
алмай түрып, оқулық түзуге кірісу алғырттық болар еді. Осы тұрғыдан алғанда
дипломанттың жұмысы оқулық түзу мәселесіне кіріспе десек те болады.
Дипломды жазу барысында студент алдына қойған мақсатын толық орындаған,
оларға жатық та көркем ғылыми тілімен жеткізе білген.
Диплом жұмысына қойылатын талаптар толық орындалып, жұмыс соларға сәйкес
жазылған. Ал оның авторы Полатова Гүлнәр " өте жақсы" деген бағаға лайық
деп білеміз.
Қожа Ахмет Иассауи атындағы ХҚТУ-нің доценті, ф.ғ.к
Д. Молдалиева
М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315-" педегогика және бастауыш оқыту әдістемесі
мамандығы ПО-01-4к4 тобының студөнті Полатова Гүлнәрдің "I сынып қазақ тілі
оқулығын қатысымдық бағыт түрғысынан түзу әдіс-тәсілдері" тақырыбына жазған
дипломдық жұмысына
ПІКІР
Мектеп оқулығын түзу мәселесі - қазіргі таңдағы ең өзекті мәселе.
Себебі дұрыс оқулықсыз біпім жоқ. Оқулық - білім берудің негізі. Диплом
жазушы жақсы түсінген.
Аталған тақырып бойынша Гүлнәр Полатова бастауыш сынып мұғалімдері
секциясында баяндама жасады. Тақырыпқа орай тартымды да тартысты пікірталас
болды. Мұғалімдер өз пікірлерін айтты. Кейін көргеніміздей дипломант
айтылған сын ескертулерді өз жұмысында ескерді.
Тың тақырып, тың мәселе болғандықтан талас тудырарлық жәйттер баршылық.
Дегенмен дипломанттың осындай қиын да аса ауыр мәселеге баруының ізі
құптарлық жәйт".
Сарыағаш ауданы № 68 Талғат Оспанов атындағы орта мектебінің үжымы
Гүлнәр Полатованың дипломдық жұмысын жоғары бағалап, мемлекеттік
аттестациялау комиссиясынан Гүлнәр Полатоваға "өте жақсы" деген баға қоюды
сұранады.
'
Мектеп директоры -JeT Дүйсембеков Е.Д
■•■:. ■
"0315-"педагогика және бастауыш оқыту әдістемесі" мамандығы по-01-4к4
тобының студенті Г. Полатованың "I сынып қазақтілі окулығын қатысымдық
бағыт тұрғысынан түзу әдіс - тәсілдер тақырыбына орындаған дипломдық
жұмысына
ПІКІР
Г. Полатова аталған тақырып бойынша 2 курстан бері жұмыс істеуде.
Тақырыпқа орай көптеген ғылыми - теориялық, ғылыми -әдістемелік
әдебиеттерді қарастырды. Облыс, қала мектептерінде болып бастауыш сынып
мұғалімдерінен пікірлесті. Мектептерде арнайы баяндама жасады.
Университетте өткен студенттердің ғылыми - практикалық конференцияларында
баяндамалар жасап, талқылаудан өтті.
Жұмыстың басты ерекшелігі - оқулық түзу мәселесін лингвостатис-тикалық
тұрғыдан зерттеуі және тың әдіс, қатысымдық әдістен пайдаланды.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Әрбір бөлімдегі тақырыпшалар алдына қойған
мақсат пен міндетке сай жазылып тиісті пікірлермен толықтырылды.
Диплом жұмысы оған қойылатын талапқа сай орындалды және бітті.
Жұмысты қорғауға жіберуге болады.
Ғылыми жетекшісі: dL . ^^г^^^^ ""^_ проф. Қ. Молдабек.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3-4
I. 50-70 ж.ж Б.С.О (бастауыш сынып оқулықтары) мәтіндерінің
әрбір пән бойынша сөзбен қамтылу статистикасы 5-7
1.1. Б.С.О. мәтіндерінің әрбір пән бойынша қамтылуы 7-13
2. Б.С.О. мәтіндеріндегі лексика-граматикалық топтардың
үлесі 13-17
Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының
ерекшеліктері 17-32
II. 1. Жиі қолданыстағы сөздер 32-56
II. 2. Сирек қолданыстағы сөздер 56-59
II. 3. Оқулық мәтіндеріндегі лексиканы реттеудің кейбір
мәселелері 59-62
Қорытынды 63-66
Пайдаланған әдебиеттер 67-69
3
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Еліміз өз алдына отау тігіп, дербес те
тәуелсіз мемелекет болғалы бері мемелекеттік тілде оқуға, оны жан-жақты
зерттеуге айрықша көңіл бөлінуде. Соның бір айғағы-бастауыш мектеп
оқулықтарының мәтіндерін лингвостатстикалық тұрғыдан зерттеу.
Лингвостатистикалық тұрғыдан зерттеу өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастау
алады. Оның Қазақстанда және бүкіл түркі тілдес елдер әлемінде іргетасын
қалаушы филология ғылымдарының докторы, профессор Бектаев Қалдыбайұлы.
Содан бері тіл білімінің бұл саласы жекелеген авторлардың, публистиканың,
ғылыми шығармалардың тілдерін зерттеп келді. Соңғы жылдары оқулық
мәтіндерін зерттеуге мойын бұрды. Мұның себебі оқулық мәтіндерінде қанша аз
қолданылғандығын оның қаншасы түбір, қаншасы қосымшалы түрде
кездескендігін, ал қосымшалардың жалғау, жұрнақ түрінде сөзге жалғану аясы
қаншалықты екендігін дәл білу керектігінде. Осыларды толық біліп алмай
қалай беру керектігін, оларды мәтінде қалай пайдалану қажетілігін білу
мүмкін емес. Сондықтан диплом жұмысы бұрын-соңды қолға алынбаған ең өзекті
мәселеге арналып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты - лингвостатистикалық зерттеу арқылы бастауыш
мектеп оқулықтары мәтіндерінде қанша сөз қолданылғандығын анықтау.
Диплом жұмысының міндеті - лингвостатистикалық зерттеу нәтижесінде
оқулық мәтіндерін әрбір пән бойынша
анықтау.
- Әрбір пәндерде қолданылған сөздердің лексика
граматикалық тобын айқындау;
- Оқулықтар мәтіндеріндегі жиі және сирек қолданылатын
сөздерді нақтылау.
Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан.
- оқулық мәтіндөгі сөз топтарын классификациялауда;
- оқулық құрастыру теориясын жасауда;
Практикалық тұрғыдан:
- оқулық құрастыруға мәтінді іріктеуде жәнё сол
мәтіндерге сөз таңдауда бастауыш мектепте қазақ тілі, ана
тілі, табиғаттану және математика пәндерін оқытуға
пайдалануға болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістөрі:
Диплом жұмысын орындау барысында дәстүрлі лингвостикалық және қоса,
лингвостатистикалық, талдау, жинақтау әдістерінен пайдалынылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі: Бастауыш мектеп оқулықтарының
мәтіндері.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кір спеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдалаған әдебиеттер тізімінен тұрады.
50-70 ж.ж БСО мәтіндерінің пән бойынша сөзбен қамтылу
статистикасы.
№ Оқулықтардың аты Абсал Жиілі
70-жылдардағы оқулықтар Ғсқ Ғсф Ғсөз
1. Балалар әдебиеті 10000 25365 10077
2. Әліппе, 1975 2536 1588 992
3. Қазақтілі (1 сынып 1972) 8910 2867 1454
4. Ана тілі (1 сынып 1672) 11865 5081 2236
5. Математика (1 сынып 1972) 17399 2443 1044
6. Қазақтілі (2 сынып 1973) 13993 4649 1926
7. Ана тілі (2 сынып 1973) 42777 13561 5632
8. Математика (2 сынып 1972) 22425 3394 1221
9 Табиғаттану )2 сынып 1972) 14289 5265 2332
10 Қазақ тілі (3 сынып 1972) 20857 6076 2730
11 Ана тілі (3 сынып 1975) 51462 15360 7495
50 жылдардағы оқулықтар
12 Қазақтілі (1 сынып 1953) 6314 2480 1024
13 Арифметика (1 сынып 1959) 7391 2080 721
14 Ана тілі (1 сынып 1957) 10680 3814 1381
15 Қазақтілі (2 сынып 1952) 8035 3794 1638
16 Арифметика (2 сынып 1958) 11058 2822 827
17 Ана тілі (2 сынып 1953) 25032 6269 3748
18 Казак тілі (3 сынып 19511 12524 5219 2009
19 Арифметика (3 сынып 1959) 13021 3028 915
20 Ана тілі (3 сынып 1953) 47509 9131 4092
50 және 1970-2000 жылдардағы БСО мәтіңцері мен БӘ әр түрлі көлемдегі
сөздер мен сөз формаларының және сөз қолданыстарының шамасын аңғартады. 50
жылдардағы оқулық мәтіндерінде 1970-2000 жылдардағы мәтіндерге қарағанда
сөздер мен сөз қолданыстар және сөз формалары аз қолданылған. Бұдан
байқайтынымыз, таңдама көлемі улғайған сайын, мәтіннің сөзбен қамтылу
коэфиценті де өсіп отырады. Агглютинативті тілдерді әдетте бұл коэфицент
90% шамасында болады.
6
1-кестеге қатысты деректерге келсек, 50 және 70 жылдардағы БСО
мәтіндерінің әрбір сыныпқа қатысты пәндері бойынша сөз, сөз формасы мен сөз
қолдансытарымен қамтылуының көрсеткіштері беріледі. Мұндағы әрбір сыныптағы
пәндер арасында лексикалық тұлғалармен қамтылуы жағынан 50 және 70 жылдар
оқулықтары арасында айтарлықтай айырмашылықтарды көреміз.
Мысалы, 50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақ тілі" оқулығының 1024
сөз формасы мен 6314 қолданысқа ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақ
тілі" оқулығының 1454 сөз, 2867 сөз формасы мен 8910 сөз қолданысқа тең
екендігі байқалды. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы оқулықтардың 50 жылдармен
салыстырғанда ғылыми танымдық және оқу әдістемелік мазмұнының ғылымдағы
соңғы жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене
түсіуінің нәтижесі екендігін көрсетіп отыр. Қарастырылып отырған 50
жылдардағы оқулықтардың лексика - граматикалық топтармен қамтылуындағы мына
кестеде пайыздық көрсеткіштермен беріледі.
50 ж. БСО мәтіндөріндегі лексика граматикалық топтардың қамтитын үлесі.
№ Сөз таптары Шарт.белгі. Пайызы (%)
1 Зат есімдер 3 36,61
А) жануарлар аты 9 0,014
ә) Шығармалар аты 6 0,0086
Б) географиялық атаулар 7 0,73
В) Адам аты 2 1,8
Г) ру,тайпа,ұлттардың аты 8 0,17
Ғ)мәдени-ағарту мекемелерінің аты 5 0,0016
Д) қысқарған сөздер 4 0,035
Е) көмекші есімдер К 0,6
2 Сын есім С 6,56
3 Сан есім a 3,95
4 Үстеу У 2,14
5 Есімдік М 10,20
6 Етістік е 30,16
7 Шылау Ш 4,95
8 Әртарап, бейтарап сөздер Д 1,60
9 Еліктеу сөздер л 0,14
10 Одағай О 0,26
Өзге таптарына қарағанда қолданылуы жөнінен жоғары пайыздық көрсеткішке
ие зат есімдердің ішінен жалқы есімдерді бірнеше топтарға бөле отырып,
шартты белгілермен көрсету барысында анықталған - 50 жылдар оқулықтарыкдағы
барлық сөз қолданыстардың 0,8% - ын адам аттары, 0,73 %- ын географиялық
атаулар, 0,17%-ын ру, тайпа ұлттардың аты, ал ең аз пайыздық көрсеткішті
(0,0016%) мәдени-ағарту орындарының аты қамтиды екен. Көптеген
статистикалық зерттеулердің нысанында қамтыла бермейтін зат есімдердің бір
тобы-жалқы есімдер белгілі бір пәндік - тақырыптың мазмұнымен ғылыми -
әдіснамалық ауқымға қатысты болғандықтан, олардың оқулықтарда белгілі бір
дәрежеде қамтылуы міндетті.
1.1. БСО мәтіндерін әрбір пән бойынша қамтылуы.
50 ж мектеп оқулықтарындағы сөз таптарының сыныптар бойынша сөзбен және
сөз формаларымен қамтылуы.
қсСөз таптары 1 сынып Ғ1 2 сынып Ғ2 3 сынып ҒЗ
1 Зат есім 8483 16412 49495
2 Етістік 7869 13756 34475
3 Сын есім 1616 3085 7501
4 Шылау 1382 1958 5872
5 Есімдік 3077 5240 10664
6 Үстеу 502 1348 2144
7 Сан есім 961 1342 5046
8 Модаль сөз 453 618 1909
9 Еліктеу сөз 12 100 150
10 Одағай 26 263 193
Бірақ осы есімдердің де баланың таным түсінігін арттырып, ұғымдық ой
қорыту қабілетін дамытатынын ескере бермейміз. Оқулық мәтіндерінің
құрастырылуында ескерілетін мәселенің тағы бірі дерексіз ұғымдағы зат
есімдер мен нақты мәнді сөздердің ара қатынасы 10-ға бір, яғни он нақты
сөзге 1 дерексіз мәнді сөз тура келуі дұрыс деп қарастырылатынына сүйеніп
отырып, бұл реттіліктің 50 жылдардағы оқулықтарда сақталғандығы анықталды.
Енді осы оқулық мәтіндеріндегі сөз топтарының ара салмағын олардың
қолданысы бойынша анықтайтын болсақ, жоғарыдағыдай көріністі байқаймыз.
Сыныптар бойынша алғандағы сөз қолданыстарды салыстыру барысында
анықталғаны - зат есімдердің үлес салмағы өзге сөз топтарына қарағанда
жоғары деңгейді көрсетеді (1 сыныпта 8483 с.қ, 2 сыныпта 16412 с.қ, 3
сыныпта 49495 с.қ). Өйткені, зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына
әрі ұйытқы, әрі өзек болып қызмет атқарады. А.Жұбанов өз
еңбегінде қазақ мәтіндерін
9
тудырушы сөз топтарының бірі ретінде олардың 70-тен аса семантикалық
топтарға бөледі. Ал осы 50 жылдардағы сөз таптарының қолданысын 70
жылдардағы оқулықтармен және БӘ салыстыру барысында төмендегінше көріністі
байқаймыз.
Оқулықта грамматикалық, лексикалық, орфорафиялық ережелер мен талдаулар
және тіл дамыту жұмыстары кейде аралас-құралас, кейде сатылы түрде жүргізуе
ыңғайланған. Жеке тақырып бойынша бірнеше параграфқа лайықтап программада
көрсетілген материалдарда баланың қабылдау қабілетіне, жас ерекшеліктеріне
лайықтап баяндағанда, бала тек даяр қағидаларды жаттасын демейміз. Қаншама
түсінікті етіп, тәптіштеп айтқан қағидаларымыз баланың байқау, салыстыру,
қорыту сияқты өзіндік әрекеттерімен ұштаспаса, көздеген мақсатқа жете
алмаймыз. Қазақ тілі сабағын оқытқанда, оқушы тек тыңдаушы, айтқанды,
оқулықтағыны жаттаушы болмау керек, баянды білімнің белсенді, ойшылы болу
керек. Баланы әрдайым соған жетектей отырып, керекті қағидаларды
түсіндіргенде, ондай білім баланың бойына құт болады. Бұл жұмыстың тәртібі,
әдісі мұғалімнің шеберлігіне қарай әртүрлі нәтиже беруі мүмкін. Қалайда бұл
оқулықты пайдаланып, қазақ тілін оқытушы мұғалім осы талапты естен
шығармауы керек.
Оқулықта жүйелі білім беру жұмысы тиісті ережелерден басталмайды, сол
ереже, түсініктерге қарай жетектейтін тілдік материалдардан басталады.
Оқушы жаттығуларда берілген дидактикалық материалдарды ұғына,
тапсырмаларды
10
орындай келе, солардан өздері қорытынды шығаратындай кезең басталғанда,
жинақталған ережелер берілді. Сонда олар тосыннан айтылған қағидалар
болмай, өздеріне бурыннан түсінікті, өздері-ақ қорыта алатындай, бірақ
қорытуға шамасы келмейтін жайттар болмақ. Ондайға оқушылар тез түсінеді,
содан әрі қарай сол түсінгендерін баянды ету үшін тағы да бірнеше жаттығу
материалдары беріледі. Сондықтан грамматикалық, орфографиялық, нормаларды
бағаға білдіру үшін әдетте жаттығу материалдарын оларға тірек етеміз. Ол
түсінікті. Тілден беретін білім балаға әдепкіде бытыраңқы, шашыраңқы болып
көрінеді. Оның себебі - грамматикалық, орфографиялық ережелер белгілі нақты
сөздер, тұлғалар негізінде емес, абстракцияланған көптеген фактілерді
қорыту негізінде жасалады. Баланы соған жетектеу үшін көптеген байқау,
жаттығу жұмыстары жүргізілуге тиіс. Ол жұмыстардың сипаты әр параграфта
берілетін білім көлемінің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.
Қалайда жаттығуға, байқау тіл дамытуға берілетін материалдар барынша сапалы
болғаны жөн.
Тіл сабақтарын оқытудың дидактикалық материалдары ана тілінің әдеби
үлгілері болуға тиіс. Тілдік материалға негізделмеген сабақ алыстағы бұлдыр
сағым сияқты, ол көңілге қонымсыз күңгірт қалпында қалып қояды. Сондықтан
қазақ тілінен мектепте сабақ оқытудың аса жауапты кезеңі оқушыға жаттығу,
талдау материалдарын таңдау талғаудан
11
басталады. Жаттығу материалдарын таңцауда үш түрлі талап қойылады.
Біріншіден, жаттығу материалдары мазмұнды болуға тиіс. Материалдағы жеке
дыбыстар, әріптер, буындар сөз ішінде, сөздер сөз тіркесі, сөйлем ішінде
алып талданады. Солар үшін алынған мысалдар мен текстер Ат шабады, ит
қабады сияқты ойдан шығарылған сөйлемдерден құралмай, мүмкін болғанынша
көркем әдебиеттен алынған сөз, сөз тіркестері, сөйлем, үзінділер болуға
тиіс. Алдымөн солардың ұстамды, мазмұны дұрыс болу жағын ойлауға тиіспіз.
Қалайда олар балаларға дұрыс тәрбие беру нысанасынан қаралу керек. Оқулықта
осы тұрғыдан берілген материалдар жеткіліксіз болса, әрине оларды
пайдалануға болады. Бірақ сол материалға қойылатын басты талғам тілегі оның
тәрбиелік мәнінде екі елі естен шықпау керек. Материалдық тәрбиелік мәні
әртүрлі: Отанды сүюге, еңбек етуге, табиғатты тануға, мәдениеттіліке,
коллектившілдікке, үлкенді сыйлауға т.т. ыңғайланған. Тым болмаса онда
эстетикалық - көркемдік тәрбие нысаны болу керек.
Екіншіден, әрбір мысал, үзінді, әңгіме, өлең, сөз, сөйлем тіл жағынан
мұлтіксіз әдеби болсын. Сонда олар баланы әдеби тіл жүйесін игеруге, оның
тілін дамытуға тірек бола алады. Мұндағы басты талап - балаға
грамматикадан, орфографиядан . . . білім беру үстінде оның тіл мәдениетінде
арттыру болуға тиіс. Сол үшін оқушылар диалектизимнен, дұрыс құралмаған
жасанды мысалдардан аулақ болып, әдеби
12
тілдің жақсы үлілері бойынша, әдеби тілге тән басқа да мысалдар бойынша
тәрбиеленеді. Жастарға арналған әдебиеттер көп те емес, олардың бәрінің
бірдөй тіл мәдениеті жоғары бола бермейді. Сондықтан бастауыш мектеп
оқушылары үшін солардың таңдамалары баланың жас мөлшеріне лайық, түсінікті,
әдеби әрі мазмұнды болғаны жөн.
Үшіншіден, алынған жаттығу, тағы басқа материалдар құрамынан керекті
сөздер, дыбыстар, әріптер, грамматикалық тұлғалар, сөйлемдер ... жиі
кездесетін болсын. Жаттығу материалдарын таңдауда негізгі мақсат осы талап
болғанымен алдыңғыларсыз бұның сапасын дұрыс бағалауға болмайды. Содықтан
бір жаттығу материалында осы үшеуінің басы бір жерге түйісуі керек.
Жаттығу, талдау, тіл дамыту материалдарының сапасы жақсы болса, қазақ тілін
оқытудағы мақсаттың дұрыс орындалуына қолайлы жағдай жасалады.
Қазақ тілін бастауыш мектепте оқулықтағы жаттығу материалдарының сапалы
болуына ерекше назар аударатын себебіміз екі түрлі: біріншіден онда қазақ
тілі теориялық курс ретінде емес, негізінде практикалық сабақ ретінде
оқытылады. Сондай практикалық жұмыстардың тірегі де, мөлшерлі білім
көркемін баянды ететін де жаттығу деген атпен беріледі; екіншіден,
программа бойынша бастауыш мектепте қазақ тілі: 1 сауат ашу мен тіл
дамыту, 2 Оқу мен тіл дамыту, 3 Граматика, емле және тіл дамыту деген
тарауларға бөлінеді. Тіл дамыту мұнда басқаларымен қатар жүріп отырады.
Программада бұлардың әрқайсысына
13
жәнө жеке тақырыпқа, мысалы тіл дамытуға, бөлөк сағат мөлшері көрсетілген.
Соған қарап тіл дамытуды өзгелерден бөлек өту керек деп түсінбейміз.
Жаттығу материалдарына қойылатын басты талаптарға мыналар да енеді: олар
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, түсіну қабілетіне сай, балаларға қызықты,
тартымды, оларға ой салатындай болуға тиіс. Ондай жаттығуларды оқушылар
өздігінен орындауға тез дағдыланады.
Оқулықты пайдаланушы мұғалімдер программада көрсетілген білім мөлшерін 8-
9 жасар балаға білдіргенде әрдайым олардың ой-өрісін кеңейту, қабылдау
қабілетін арттыру, тіл байлығын молайту, саналы білім, берік дағды алуын
көздеу керек. Ол үшін дайын ережелерді, жеке тұлғаларды жаттатып, соларды
еске түсіретіндей ғана жұмыс жүргізбей, мүмкін болғанынша, грамматикалық,
фонетикалық, орфографиялық, қағидаларды айқындауға оқушыларды белсене
қатыстыру, талдау, қорыту жұмыстарына жетектеу керек. Оқулықтың құрылысы
талапқа ыңғайланған. Онда әр праграф ережеден басталмайды, жаттығудан
басталады.
І.2. БСО мәтіндеріндегі лексика граматикалық топтардың үлесі.
50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақтілі" оқулығының 1024 сөз, 2480
сөз формасы мен 6314 сөз қолданысқа, ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа арналған
"Қазақ
14
тілі" оқулығының 1454 сөз 2867 сөз формасы мен 8910 сөз қолданысқа тең
екендігі байқалады. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы оқулықтардың 50 жылдармен
салыстырғанда ғылымитанымдық және оқу-әдістемелік мазмұнның ғылымдағы соңғы
жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене түсуінің
нәтижесі екендігі кейінгі тарауларда толығырақ сипатталды. Қарастырылып
отырған 50 жылдардағы оқулықтардың лексика-граматикалық топтармен
қамтылуындағы ерекшеліктер 2-кестеде пайыздың көрсеткіштерімен берілген.
Өзге сөз топтарына қарағанда қолдалынуы жөнінен жоғары пайыздың
көрсеткішке ие зат есімдердің ішіне жалқы есімдерді бірнеше топтарға бөле
отырып, шартты белгілермен көрсету барысында анықталғаны 50 жылдардағы
оқулықтардағы барлық сөз қолданыстардың 0,8%-ын адам аттары,0,73%-ын
географиялық атаулар, 0,17%-ын ру, тайпаі, ұлттардың аты ол ең аз
пайыздың көрскткішті (0,0016%)
мәдени-ағарту орындарының аты қамтиды екен.
50-70 ж.ж. БСО мен БӘ мәтіндеріндөгі сөз таптарының статистикасы
Сөз таптары 50 ж БСО (% ) 70 ж БСО (% ) БӘ%
1с 2с Зс 1с
І.Зат есім 39,14 88603 38,61 142457
2. Етістік 29,02 65694 29,1 107369
3. Сын есім 6,85 15507 27820
4. Шылау 5,63 12745 5,91 21843
5. Есімдік 11,16 25218 10,18 37561
6. Үстеу 2,86 6474 2,64 9741
7.Сан есім 3,4 7697 3,83 14131
8.Модаль 1,52 3441 1,6 5977
сөздер
Э.Еліктеуші 0,16 362 0,2 886
сөздер
10 Одағай 0,28 633 0,3 1180
Бұл келтірілген мәліметтерден 90-жәнене 2000 жылдардағы оқулықтардың
мәтіндеріндегі сөз таптарының ара салмағы жоғарыда келтірілген деректерге
ұқсас екендігін байқаймыз: 90 жылдардағы оқулықтарда зат есімдердің
қолдануы 39,14% болса, 2000 жылдардағы оқулықтарда 38,61%. Сол сияқты
етістіктердің қолдануын салыстыратын болсақ, 50 жылдардағы оқулықтарда
олардың үлесі 30,16%шамасында (1 сыныпта 32,26%,2 сыкыпта 31,17% 3 сыныпта
29,35%) болса, 90 жылдарда 29,02% 2000 жылдарда 29,01%. Мұнда тіліміздегі
сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең кең граматикалық
категория ретіндегі етістіктердің біз қарастырған оқулықтардағы қолданылуы
әр жылдардағы оқулықтармен шамалас деңгейді көрсетеді. Бұл да біз
қарастырған мәтіндердегі сөз таптарының қолданысындағы өзіндік сөз
ерекшелік дер едік.
17
II. Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының
ерекшеліктері.
Алдыңғы зерттеулер көрсеткендей мәтіндерінің статистикалық жағынан нақты
бір жиіліктегі сөздермен қамтылуы зерттелініп отырған мәттіннің көлеміне
байланысты. Статистикалық жағынан едәуір аз мағлұмат беретінсөздерді көлемі
шағын оқулықтар береді. Жиілік сөздіктің бастапқы (едәуір жиі кездезсе)
аумақтарында ақпарат көлемі онша болмайды. Өйткені бір ғана ол
есімдігінің жиілігі 3609 (50ж БСО)
Зертелініп отырған оқулықтардағы мәтіндердің едәуір жиі кездесетін
лексикалық единицалармен қамтыпуы өте төмен. 50 жылдар оқулықтарында
40,77%, 70 жылдар оқулықтарында 39,96% БСО 30,51% , 90ж оқулықтарында
40,28% , ал 2000 жыл оқулықтарында 40,13% .
Жиі қолданыстағы сөздердің статистикалық сипаттамасы.
Жиілік сөздіктер Мәтін көлеміТүбір Ғ4 Пайыздық vneci
N сөз L fF4 %)
Балалар әдебиеті 97260 11068 3376 30,51
50ж оқулықтары 185961 І0298 4199 40,77
70ж оқулықтары 241984 12281 4908 39,96
90ж оқулықтары 226374 12813 5162 40,28
2000ж оқулықтар 368965 13869 5566 40,13
Абай шығармалары 49819 6017 3877 64,43
Нақтылы бір жиіліктегі және бір нақты синтаксистік апараты бар
түрлімөлшердегі сөздерді анықтау барысында, әр сыныпқа тиісті жиі
кездесетін, яғни жиілігі Ғ4 болатын мәтіннің 30-40%-ын қамтитын лексиалық
бірліктерді таңдап
18
алдық. Енді осындай жиіліктегі сөздердің үзіндісін көрейік. Біздің ойымызша
абсалютті жиілігі 4-ке тең немесе одан артық сөздердің әрбірі қайталана
қолданылу нәтижесінде бала жадында ұзақ сақталады да, бұл сөздерді толық
меңгереді деп айтуымызға болады. Мысалы, ағай Сөзі 50ж оқушылықтарында 36
рет, 70 ж оқулықтарында 40 рет, ал Б.Ә 60 рет қолданылған. Алайда мұндай
сөздердің көптігі оқушыға берілетін ақпарат көлемінің азаюына жағдай
туғызады. Демек, сөздердің қолдану жиілігі мен мәтіндердің ақпараттық
қызметі арасында кері қатынас бар деп айта аламыз. Өйткені, оқушы бір ғана
сөзді қайталай бермей, оның орнына мәтінде бурын кездеспеген жаңа мәнге ие
сөздерді шеретін болса ғана оның танымдық көкжиегі кеңи түседі. Сонымен
бірге мұндай сөздердің тек сандық тұрғыда ғана емес, сапалық тұрғыда
меңгерілуін, яғни оқушының белсенді сөздік қорына болуын да ескерген жөн.
Сонда ғана олардың тіл байлығы молайып, білім дәрежесі артады. Өйткені
сездің лексикалық мағыналары талай рет қайталана қолданылуы нәтижесінде
санамызға сіңіп қалыптасады. Мұнда олар сол сөз берілетін зат, не құбылыс
тың белгілі бір қасиеттеріне негізделіп, ол сөз аталғанда Санамызда сол
қасиеттер мағынаның басты көрсеткіштері, яғни мәндері ретінде көрінеді.
Енді қарастырған оқулықтардағы жиі қолданысқа ие сәздерге назар аударсақ,
салыстырылушы мәтіндер арасында сөздердің қолданылымдағы мынандай
ерекшіліктерді
19
аңғарамыз:
Жалпы жиілігі Ғ4 болатын 50-70 жылдардағы 1-3 сынып оқулықтарының жиілік
сөздігінен көрініс.
№ Сөз(жиілігі БСО мәтіндері БӘ
Ғ4)
Ғі(50ж) Ғі(70ж) Ғі 60-70
ж.
1 ағай-з 36 40 60
2 ағайынды-с 9 8 6
3 ағар-е 9 8 5
4 ағыз-е 10 15 5
5 адам -з 529 673 289
6 адас-е 21 10 9
7 аз-д 120 136 48
8 азық-з 55 39 4
9 ақық-түлік-з 8 10 2
10аида-е 39 29 32
11айдын-з 32 27 112
12айқайла-е 46 36 3
13айкас-з 19 14 11
14айна-з 6 11 13
15айнадай-с 5 6
16айналдыр-е 43 28 9
17айрыл-е 19 21 20
18ақтер-е 4 5 11
19ақыл-з 23 62
20алайда-ш 32 10
21ар-з 11 13 4
22араба-з 47 17
23аса-ү 43 9
Әр түрлі тілдердің жиілік сөздіктерін салыстыра отырып.зерттеу
нәтежесінде мынаған көзіміз жетті: түрлі тілдері мәтіндеріндегі сирек
қолданылатын бірліктердің негізгі бөлігінің жиілігі 1және 2-ге төң
болатындай сөздерді қамтиды. Мәтіннің көлемі ұлғайған сайын, мұндай
сөздердің де абсолютті шамасы артқанымен, түрлі тілдердегі олардың жиынтық
қатынасты жиілігі 0,60% шамасында болады. Сонымен бірге аз қолданыстағы
сөздердің молдығы, жазушы,
20
немесе ақын тілінің байлығы немесе оның өзіндік ерекшелігін көрсетеді деп
есептелінеді. Бірақ бұл тұжырым таңдама әдісі арқылы алынған мәтіндердің
көлемі бірдей болған жағдайда ғана дұрыс деп тануымыз керек. Салыстырылып
отырған 1950-2000 жылдардағы оқулық мәтіндері мен БӘ. сонымен бірге орыс
тіліндегі жиілік сөздіктер және Абай шығармаларынан байқайтынымыз таңдама
көлем ұлғайған сайын, аз кездесетін сөздердің үлесі азаяды.
Егер БСО мәтіндерінің жиілік сөздігін бірнеше аумақтарға: бірінші
аумаққа алғашқы 100-ге дейінгі, екінші аумаққа 500-ге дейінгі, үшінші
аумаққа 1000-ға дейінгі, төртінші аумаққа 2000-ға дейінгі, бесінші аумаққа
алғашқы 3000-ға дейінгі жиі кездесетін лексикалық бірліктерді бөлсек, онда
әр жылдардағы оқулық мәтіндері мен жиілік сөздіктерінің әрбір аумаққа
қатысты сөзбен қамтылу ерекшеліктерін талдау барысында мынадай нәтижелерді
аламыз.
21
1950-2000 жылдардағы БСО мен БӘ жиі қолданыстағы сөздермен қамтылуы.
Жиілік N L 1-500 1-500
сөздіктер
Сөз f "1 № қс Сөз
1. ол-м 4982 26 неше-м 1125
2. бол-е 3736 27 де-ш 1102
3. де-е 2935 28 қал-е '1083
4. бір-а 2188 29 қой-е 1075
5. е-е 2029 30 не-м 1072
6. сан-з 1965 31 ал-е 1033
7. шығар-е 1804 32 жүр-е 997
8. жаз-е 1798 33 біз-м 972
9. сөз-з 1707 34 мен-ш 970
10. кел-е 1705 35 екі-а 964
11. да-ш 1681 36 осы-м 926
12. және-ш 1677 37 оқы-е 922
13. бала-з 1445 38 сол-м 893
14. түр-е 1423 39 қандай-м 863
15. шық-е 1400 40 қанша-м 832
16. жаттығу-з 1315 41 ескінші-а 831
17. күн-з 1269 42 су-з 820
18. жер-з 1263 43 кет-е 792
19. бар-д 1250 44 екінші-а 787
20. бұл-м 1249 45 көр-е 792
21. бер-е 1208 46 үй-з 768
22. қара-с 1185 47 әр-м 744
23. айт-е 1162 48 сөйлем-з 729
24. мен-н 1154 49 отыр-е 728
25. өз-м 1145 50 ал-ш 691
Кестелерден көрінгендей, таңдама көлемі 185961 сөз ріданыс, 10298 сөзді
қамтитын 50 жылдардағы БСО жиілігі ең жоғары ол, неше, не, біз, бұл, мен,
өз, қандай, мына есімдіктері барлық таңдаманың 28, 20%-ын қамтитын 52448
26
сөз қолданыстағы реестрдің ең жоғарғы жағына орналасқан 50 сөздің 20,58%-ын
қамтыса, етістіктердің ішінде де, бол, е, кел, ал, тұр, бер, жүр, қал, айт,
шық, жат, кет, жаз, бар, қой, қара, оқы, көр, сал тұрғысындағы жиі
қолданыстар 42,19%-ын, зат есімдердің ішінде күн, сөз, жалығу, үй, ағаш,
су, сан, жер, жол тұлғасындағы жиі қолданыстар 13,05%-ын қамтиды. Көмекші
сөздердің ішінде ең жиі қолданылатындары де, ал мен, және, үшін, керек
шылаулары 12,24%-ын қамтыған. Ал бар атты Әртарап мағынаны білдіретін сөз
2,03%-ын алып тұр.
Бұл мысалдар арқылы 50 жылдардағы оқулық мәтіндерінің құрылымындағы
берілген жиіліктегі сөз бөн оның рангісі арасындағы пропорцияны көреміз.
Осы кестемен салыстыру мақсатында 70 жылдардағы оқулықтардың мәтіндеріндегі
ең жиі қолданыстағы 50 сөзді алып, оларды жиілігі бойынша орналастырсақ,
олардың жиілік қурылымындағы мынадай ерекшеліктерді байқаймыз:
Таңдама көлемі 241984 сөз қолданыс, 12281 сөзге тең 70 жылдардағы оқулық
мәтіндеріндегі барлық сөздіктің 27,74%-ын қамтитын 67136 сөз қолданысқа тең
50 сөздің 22,17%-ын ол, мен, бұл, өз, неше, не, біз, осы, сол, қандай,
қанша, әр есімдіктері, 39,21 %-ын бол, де, е, шығар, жаз, кел, тұр, шық,
бер, айт, қал, қой, ал, жүр, оқы, кет, көр, отыр, етістіктері, 18,04%-ын
сан, сөз, бала, жаттығу, күн, жер, есеп, су, үй, сөйлем секілді зат есімдер
құраса, қалған 9,11%-ын да, және , де, мен, ал шылаулары, 5,86%-ын бір,
екі, екінші сан есімдері, 5,86%-ын Өртарап мағынаны білдіретін бар сөз
құрайды. Бұл
27
мысалдар 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің лексикалық бірліктермен
қамтылуындағы өзіндік ерекшелігін көрсетеді.
Демек, өзге сөз таптарына қарағанда өмірдің түрлі саласындағы қат-қабат
қолданысы айқын білінетін етістіктер алғашқы орында тұрса, баланың алғашқы
сөйлеу әрекетіндегі негізгі сөздік қорын құрайтын есімдіктер одан кейінгі
екінші орында, ал жалпы мәтіннің көлемі бойынша сөз қолданыс жөнінен
алғашқы орындағы зат есімдер келтірілген үзіндіде үшінші орында тұр.
Өйткені, етістіктер лексика-семантикалық ерекшелігі жағынан, түбір
тұлғасы мен оған үстелетін грамматикаліьіқ категорияларының қат-қабаттағы
жағынан өте күрделі сөз тобының бірі. Енді осы лексикалық спектордың
кестесін келтірейік
БӘ мәтіндерінің жиілік сөздіктері бойынша құрылымынан
үзінді.
Сөз Ғі № қсСөз Ғі
1. бол-е 1786 26 айт-е 389
2. сөз-з 1769 27 шық-е 374
3. де-ш 1702 28 көз-з 369
4. ол-м 1278 29 Отыр-е 362
5. бір-а 1231 30 Қара-е 350
6. кел-е 1107 31 Біл-е 337
7. да-ш 1028 32 өт-е 336
8. ал-е 1011 33 329
9. е-е 920 34 бер-е 326
10. тур-е 752 35 бар-д 320
11. де-ш 728 36 не-м 315
12. мен-м 700 37 он-а 311
13. жүр-е 597 38 мен-ш 304
14. өз-м 596 39 бас-з 291
28
15. күн-з 592 40 адам-з 289
16. бұл-м 536 41 ат-з 282
17. сол-м 514 42 біз-м 278
18. бар-е 468 43 алд-к 274
19. жер-з 467 44 Көп-д 173
20. көр-е 439 45 Көл-з 268
21. жат-е 436 46 ғой-ш 267
22. барынша-ү 411 47 Қой-е 266
23. кет-ө 399 48 Сал-е 250
24. осы-м 396 49 Соң-ш 250
25. жоқ-д 391 50 Жыл-з 247
Осы оқулықтардың мәліметтерін БӘ мәтіндерінің жиілік құрылымын көрейік.
БӘ еңжиі қолданылатыфн 27901 сөз н;олданыстағы лексикалық бірліктердің
ішінде таңдаманың 26,68%-ын алатын 50 сөздің 7,3%-ын ол, мен, өз, бұл, сол,
ссы, не. біз есімдіктері қамтыса, 45,14%-ын бол, кел, ал, е, тур, жүр, бар,
де, көр, жат, кет, айт, шық, отыр, қара, біл, өт, бер, қой, сал
етістіктері, 15,33%-ын де, да, мен, ғой, соң шылаулары, 17,57%-ын сөз,күн,
жер, көз, үй, бас, адам, ат, көл, жыл секілді зат есімдер, 5,52%-ын
жоқ,бар,көп сөздері, 0,98%-ын алд көмекші есімі, 1,47%-ын барынша үстеуі
қамтиды.
50 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен
абсалютті жиілік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі.
АбсалютҚатар саны (ранг)Абсалютті Қатар саныАбсал Қатар саны
ті жиілік (ранг) жиілік^) ютті(ранг)
ЖИІЛІК
(Ғі)
1 2 3 1 2 3
і_ Ол-м 3609 26 жат-е 751
2 Де-е 3374 27 жаттығү-з 749
3 Бол-е 3142 28 ал-ш 747
4 Ла-ш 2301 29 кандай-м 747
5 Біо-м 2024 30 кат-е 742
Бала-з 1769 31 мен-ш 742
Е-е 1510 32 Және-ш 726
8 Кел-е 1462 33 Жаз-е 720
9 Нөшө-м 1371 34 Бао-е 717
10 Kvh-з 1270 35 Екі-а 710
11 Ал-е 1256 36 Үй-з 710
12 Сөз-з 120 37 Екінші-а 684
13 Tvo-e 1124 38 Ағаш-з 654
14 Бао-д 1066 39 Кой-е 647
15 Не-м 1007 40 Каоа-е 615
33
16 Бео-е 954 41 Cv-з 615
17 Kvo-e 945 42 Мына-м 601
18 Біз-м 934 43 Сан-з 596
19 Bvn-M 902 44 Окы-з 596
20 Мен-м 870 45 Үшін-ш 569
21 Кале-е 818 46 Көо-е 584
22 Айт-е 802 47 Сал-е 580
23 Шык-е 801 48 Кеоек-д 563
24 Дө-ш 779 49 Жол-з 544
25 өз-м 760 50 Жыл-з 539
51 Көо-е 531 79 Жок-д 366
52 Адам-з 539 80 Бас-з 350
53 Ет-е 512 81 Колхоз-з 348
54 Отыо-ө 501 82 CvoeT-з 346
55 Осы-м 500 83 Кітап-з 344
56 Шык-е 493 84 Ece-v 343
57 Мектеп-з 488 85 Тағы-ш 337
58 Tvc-e 479 86 Кейін-v 335
59 Біоінші-а 457 87 Ой-з 321
60 Шығао-е 452 88 Жаксы-с 322
61 Аса-е 449 89 сол-м 317
62 тап-е 448 90 глоак-з 317
63 сен-м 447 91 ел-з 312
64 жыл-з 441 92 ОҚУШЫ-З 311
65 біл-е 436 93 сағат-з 31
66 баолык-м 429 94 еол-е 31
67 ЖУМЫС-З 429 95 кала-з 310
68 канша-м 426 96 көшю-е 308
69 кал-е 426 97 "зен-з 308
70 кез-v 405 98 есеп-з 305
71 сөйлем-з 401 99 машина-з 304
72 істе-е 400 1С0 тапсыома-з 298
73 әо-м 390 101 ғана-ш 291
74 калай-м 389 102 кой-ш 290
75 біт-е 384 103 VLLJ-e 284
76 көз-з 383 104 біоак-ш 283
77 аотык-с 374 105 мал-з 283
78 баста-е 371 106 әке-з 282
107 зат-з 278 133 кос-е 222
108 улкен-с 276 134 жолдас-з 221
109 VLLJ-K 267 135 біонеше-м 221
110 әнгіме-з 270 136 каоа-с 220
111 пионео-з 270 137 сабак-з 218
112 халык-з 269 138 көосет-е 217
113 жак-з 269 139 жібео -е 213
114 мысал-з 269 140 сат-е 211
115 дыбыс-з 265 141 каоай-ш 211
116 кім-м 254 142 баолык-м 209
117 дала-з 245 143 KVC-3 209
118 аяк-з 243 144 бәоі-м 207
119 жатью-е 239 145 көоін-е 207
34
120 кой-з 239 146 енді-v 206
121 өс-е 237 147 аоа-к ?05
122 cvoaK-з 237 148 дәптео-з 203
123 сон-ш 233 149 жет-е 201
124 класс-з 229 151 бөлін-е 199
125 өт-е 229 151 аст-к 198
126 Тау-з 227 152 тарт-е 197
127 Қар-з 227 153 тиын-з 195
128 Ат-з 226 154 көл-з 194
129 Жазыл-з 224 155 алд-з 194
130 үш-а 224 156 жауап-з 194
131 сонда-v 224 157 әокайсысы- 194
132 ак-е 223 158 емес-е 192
159 сиыо-з 192 184 cvoa-e 168
160 өлен-з 191 185 ай-з 165
161 УЗЫНДЫК-З 191 186 сыз-е 164
162 алма-з 189 187 KVDacTbiD-e 163
163 шөп-з 189 188 кем-д 163
164 әоіп-з 189 189 ма-ш 163
165 салын-е 188 190 тең-с 163
166 баска-с 187 191 егео-ш 162
167 лжака-с 187 192 же-е 162
168 жао-е 187 193 ойла-е 161
169 метоо-з 186 194 ■ппалы-ш 165
170 килогоамм-з 185 195 VCT-K 161
171 уакыт-з 183 196 өте-v 160
172 дейін-ш 183 197 әоі-ш 160
173 совет-з 182 198 жаз-е 159
174 \шінші-а 181 199 жас-с 195
175 кайда-м 177 200 завод-з 159
176 кіо-е 177 201 өміо-з 159
177 ж\мысшы-з 177 202 туйе-з 159
178 еңбек-з 176 203 ұста-з 159
179 аоман-з 176
180 оет-ш 176
181 тал-з 174
182 отын-з 171
183 бас-з 169
19-кестеде келтірілген ранг-жиілік тәуелділігін сипаттайтын лексикалық
бірліктердің сөз таптарына қатысты алғандағы алатын орны мына төмендегіше:
92804 сәз қолданысқа тең, барлық сөздіктің тең жарымын құрайтын сөз
таптарының ішінде етістіктер 35,36%, зат есімдер 27,29%, есімдіктер 16,07%,
шылаулар 9,17% сан есімдер 4,66%, модель сөздер
35
2,14%, сын есімдер 2,07% үстеулер 1,8%, көмекші есімдер 1,1%. Назар
аударарлық бір мәселе - жиілік сөздікті тұтастай алып қарастырғанда сөз
таптарының қолданылу өрісі бұл кестемен сәйкес келе бермейтіндігі, Өйткені
таңдама көлемінің өсуіне қарай, қолданылымы жөнінен алғашқы орында тұрған
етістіктер зат есімдерден кейінгі екінші орынға түскенін көреміз. Сол
сияқты мәтін көлемінің өсуі қолданылмалы женінен соңғы орындарда тұрған сын
өсімдердің өзге сөз таптарымен салыстырғандағы үлес салмағының өсуіне
әкеледі. Бұл жерде де баланың таным қызметіндегі зат, құбылыстардың атауы
мен олардың арасындағы байланыстарды білдіретін зат есімдер мен
етістіктердің орны ерекше екендіп байқалады.
50 ж. БСО мәтіндеріндегі кездескен дубле фонетикалық
варианттары сөздердің
№ қс Дублет Жиілігі Пайызы % Фонфикалық вЖиілігі% Ғі
Сөздер зрианттары
сурет 346 0,186 Картинка 4 0,0021
картина 1 0,0080
қала 310 0,166 шаьар 2 0,0005
жауын-шашын 1 0,001 боран-шашын 5 0,0010
зиян 26 0,013 залал 3 0,0016
қолғап 12 0,006 биялай 3 0,0010 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысы
Тақырыбы: I сынып қазақ тілі оқулығын қатысымдық бағыт тұрғысынан тузу әдіс-
тәсілдері.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ 0315-" педагогика және бастауыш оқыту әдістемесі"
мамандығын бітіруші Гүлнәр Полатованың "I сынып қазақ тілі оқулығын
қатысымдық бағыт тұрғысының түзу әдіс-тәсілдері "жазған дипломдық жұмыс
тақырыбына
ПІКІР
Еліміз егемендік алғалы бері ұлттық салт-дәстүрімізге, сана-есімізге,
ұлттық мектептерімізге лайық оқулық түзу мәселесі-қазіргі таңның аса
күрделі де өзекті мәселесінің бірі. Осыған байланысты бірден айта кететін
нәрсе - студенттің батылдығы, іздемпаздығы, ғылым құмарлығы. Бұл бізді
қуантты.
Қазіргі таңда оқулық түзудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Студент соларға
шолу жасай келіп, оқулық лингвостатистикалық тәсілін қалады. Бұнысы -
құптарлық. Себебі оқулыққа қанша аз, қанша мәтін, сол мәтіннің көлемі
қандай болу керек. бнда қандай сөздер қамтылуы керек деген мәселені шешіп
алмай тұрып, оқулық түзуге кірісу алғырттық болар еді. Осы тұрғыдан алғанда
дипломанттың жұмысы оқулық түзу мәселесіне кіріспе десек те болады.
Дипломды жазу барысында студент алдына қойған мақсатын толық орындаған,
оларға жатық та көркем ғылыми тілімен жеткізе білген.
Диплом жұмысына қойылатын талаптар толық орындалып, жұмыс соларға сәйкес
жазылған. Ал оның авторы Полатова Гүлнәр " өте жақсы" деген бағаға лайық
деп білеміз.
Қожа Ахмет Иассауи атындағы
ХҚТУ-нің доценті, ф.ғ.к К^-Л Д. Молдалиева
М.Әуезов атындағы ОҚМУ 0315-" педагогика және бастауыш оқыту әдістемесі"
мамандығын бітіруші Гүлнәр Полатованың "I сынып қазақ тілі оқулығын
қатысымдық бағыт тұрғысының түзу әдіс-тәсілдері "жазған дипломдық жұмыс
тақырыбына
ПІКІР
Еліміз егемендік алғалы бері ұлттық салт-дәстүрімізге, сана-есімізге,
ұлттық мектептерімізге лайық оқулық түзу мәселесі-қазіргі таңның аса
күрделі де өзекті мәселесінің бірі. Осыған байланысты бірден айта кететін
нәрсе - студенттің батылдығы, іздемпаздығы, ғылым құмарлығы. Бұл бізді
қуантты.
Қазіргі таңда оқулық түзудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Студент соларға
шолу жасай келіп, оқулық лингвостатистикалық тәсілін қалады. Бұнысы -
қүптарлық. Себебі оқулыққа қанша аз, қанша мәтін, сол мәтіннің көлемі
қандай болу керек. бнда қандай сөздер қамтылуы керек деген мәселені шешіп
алмай түрып, оқулық түзуге кірісу алғырттық болар еді. Осы тұрғыдан алғанда
дипломанттың жұмысы оқулық түзу мәселесіне кіріспе десек те болады.
Дипломды жазу барысында студент алдына қойған мақсатын толық орындаған,
оларға жатық та көркем ғылыми тілімен жеткізе білген.
Диплом жұмысына қойылатын талаптар толық орындалып, жұмыс соларға сәйкес
жазылған. Ал оның авторы Полатова Гүлнәр " өте жақсы" деген бағаға лайық
деп білеміз.
Қожа Ахмет Иассауи атындағы ХҚТУ-нің доценті, ф.ғ.к
Д. Молдалиева
М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315-" педегогика және бастауыш оқыту әдістемесі
мамандығы ПО-01-4к4 тобының студөнті Полатова Гүлнәрдің "I сынып қазақ тілі
оқулығын қатысымдық бағыт түрғысынан түзу әдіс-тәсілдері" тақырыбына жазған
дипломдық жұмысына
ПІКІР
Мектеп оқулығын түзу мәселесі - қазіргі таңдағы ең өзекті мәселе.
Себебі дұрыс оқулықсыз біпім жоқ. Оқулық - білім берудің негізі. Диплом
жазушы жақсы түсінген.
Аталған тақырып бойынша Гүлнәр Полатова бастауыш сынып мұғалімдері
секциясында баяндама жасады. Тақырыпқа орай тартымды да тартысты пікірталас
болды. Мұғалімдер өз пікірлерін айтты. Кейін көргеніміздей дипломант
айтылған сын ескертулерді өз жұмысында ескерді.
Тың тақырып, тың мәселе болғандықтан талас тудырарлық жәйттер баршылық.
Дегенмен дипломанттың осындай қиын да аса ауыр мәселеге баруының ізі
құптарлық жәйт".
Сарыағаш ауданы № 68 Талғат Оспанов атындағы орта мектебінің үжымы
Гүлнәр Полатованың дипломдық жұмысын жоғары бағалап, мемлекеттік
аттестациялау комиссиясынан Гүлнәр Полатоваға "өте жақсы" деген баға қоюды
сұранады.
'
Мектеп директоры -JeT Дүйсембеков Е.Д
■•■:. ■
"0315-"педагогика және бастауыш оқыту әдістемесі" мамандығы по-01-4к4
тобының студенті Г. Полатованың "I сынып қазақтілі окулығын қатысымдық
бағыт тұрғысынан түзу әдіс - тәсілдер тақырыбына орындаған дипломдық
жұмысына
ПІКІР
Г. Полатова аталған тақырып бойынша 2 курстан бері жұмыс істеуде.
Тақырыпқа орай көптеген ғылыми - теориялық, ғылыми -әдістемелік
әдебиеттерді қарастырды. Облыс, қала мектептерінде болып бастауыш сынып
мұғалімдерінен пікірлесті. Мектептерде арнайы баяндама жасады.
Университетте өткен студенттердің ғылыми - практикалық конференцияларында
баяндамалар жасап, талқылаудан өтті.
Жұмыстың басты ерекшелігі - оқулық түзу мәселесін лингвостатис-тикалық
тұрғыдан зерттеуі және тың әдіс, қатысымдық әдістен пайдаланды.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Әрбір бөлімдегі тақырыпшалар алдына қойған
мақсат пен міндетке сай жазылып тиісті пікірлермен толықтырылды.
Диплом жұмысы оған қойылатын талапқа сай орындалды және бітті.
Жұмысты қорғауға жіберуге болады.
Ғылыми жетекшісі: dL . ^^г^^^^ ""^_ проф. Қ. Молдабек.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3-4
I. 50-70 ж.ж Б.С.О (бастауыш сынып оқулықтары) мәтіндерінің
әрбір пән бойынша сөзбен қамтылу статистикасы 5-7
1.1. Б.С.О. мәтіндерінің әрбір пән бойынша қамтылуы 7-13
2. Б.С.О. мәтіндеріндегі лексика-граматикалық топтардың
үлесі 13-17
Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының
ерекшеліктері 17-32
II. 1. Жиі қолданыстағы сөздер 32-56
II. 2. Сирек қолданыстағы сөздер 56-59
II. 3. Оқулық мәтіндеріндегі лексиканы реттеудің кейбір
мәселелері 59-62
Қорытынды 63-66
Пайдаланған әдебиеттер 67-69
3
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Еліміз өз алдына отау тігіп, дербес те
тәуелсіз мемелекет болғалы бері мемелекеттік тілде оқуға, оны жан-жақты
зерттеуге айрықша көңіл бөлінуде. Соның бір айғағы-бастауыш мектеп
оқулықтарының мәтіндерін лингвостатстикалық тұрғыдан зерттеу.
Лингвостатистикалық тұрғыдан зерттеу өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастау
алады. Оның Қазақстанда және бүкіл түркі тілдес елдер әлемінде іргетасын
қалаушы филология ғылымдарының докторы, профессор Бектаев Қалдыбайұлы.
Содан бері тіл білімінің бұл саласы жекелеген авторлардың, публистиканың,
ғылыми шығармалардың тілдерін зерттеп келді. Соңғы жылдары оқулық
мәтіндерін зерттеуге мойын бұрды. Мұның себебі оқулық мәтіндерінде қанша аз
қолданылғандығын оның қаншасы түбір, қаншасы қосымшалы түрде
кездескендігін, ал қосымшалардың жалғау, жұрнақ түрінде сөзге жалғану аясы
қаншалықты екендігін дәл білу керектігінде. Осыларды толық біліп алмай
қалай беру керектігін, оларды мәтінде қалай пайдалану қажетілігін білу
мүмкін емес. Сондықтан диплом жұмысы бұрын-соңды қолға алынбаған ең өзекті
мәселеге арналып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты - лингвостатистикалық зерттеу арқылы бастауыш
мектеп оқулықтары мәтіндерінде қанша сөз қолданылғандығын анықтау.
Диплом жұмысының міндеті - лингвостатистикалық зерттеу нәтижесінде
оқулық мәтіндерін әрбір пән бойынша
анықтау.
- Әрбір пәндерде қолданылған сөздердің лексика
граматикалық тобын айқындау;
- Оқулықтар мәтіндеріндегі жиі және сирек қолданылатын
сөздерді нақтылау.
Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан.
- оқулық мәтіндөгі сөз топтарын классификациялауда;
- оқулық құрастыру теориясын жасауда;
Практикалық тұрғыдан:
- оқулық құрастыруға мәтінді іріктеуде жәнё сол
мәтіндерге сөз таңдауда бастауыш мектепте қазақ тілі, ана
тілі, табиғаттану және математика пәндерін оқытуға
пайдалануға болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістөрі:
Диплом жұмысын орындау барысында дәстүрлі лингвостикалық және қоса,
лингвостатистикалық, талдау, жинақтау әдістерінен пайдалынылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі: Бастауыш мектеп оқулықтарының
мәтіндері.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кір спеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдалаған әдебиеттер тізімінен тұрады.
50-70 ж.ж БСО мәтіндерінің пән бойынша сөзбен қамтылу
статистикасы.
№ Оқулықтардың аты Абсал Жиілі
70-жылдардағы оқулықтар Ғсқ Ғсф Ғсөз
1. Балалар әдебиеті 10000 25365 10077
2. Әліппе, 1975 2536 1588 992
3. Қазақтілі (1 сынып 1972) 8910 2867 1454
4. Ана тілі (1 сынып 1672) 11865 5081 2236
5. Математика (1 сынып 1972) 17399 2443 1044
6. Қазақтілі (2 сынып 1973) 13993 4649 1926
7. Ана тілі (2 сынып 1973) 42777 13561 5632
8. Математика (2 сынып 1972) 22425 3394 1221
9 Табиғаттану )2 сынып 1972) 14289 5265 2332
10 Қазақ тілі (3 сынып 1972) 20857 6076 2730
11 Ана тілі (3 сынып 1975) 51462 15360 7495
50 жылдардағы оқулықтар
12 Қазақтілі (1 сынып 1953) 6314 2480 1024
13 Арифметика (1 сынып 1959) 7391 2080 721
14 Ана тілі (1 сынып 1957) 10680 3814 1381
15 Қазақтілі (2 сынып 1952) 8035 3794 1638
16 Арифметика (2 сынып 1958) 11058 2822 827
17 Ана тілі (2 сынып 1953) 25032 6269 3748
18 Казак тілі (3 сынып 19511 12524 5219 2009
19 Арифметика (3 сынып 1959) 13021 3028 915
20 Ана тілі (3 сынып 1953) 47509 9131 4092
50 және 1970-2000 жылдардағы БСО мәтіңцері мен БӘ әр түрлі көлемдегі
сөздер мен сөз формаларының және сөз қолданыстарының шамасын аңғартады. 50
жылдардағы оқулық мәтіндерінде 1970-2000 жылдардағы мәтіндерге қарағанда
сөздер мен сөз қолданыстар және сөз формалары аз қолданылған. Бұдан
байқайтынымыз, таңдама көлемі улғайған сайын, мәтіннің сөзбен қамтылу
коэфиценті де өсіп отырады. Агглютинативті тілдерді әдетте бұл коэфицент
90% шамасында болады.
6
1-кестеге қатысты деректерге келсек, 50 және 70 жылдардағы БСО
мәтіндерінің әрбір сыныпқа қатысты пәндері бойынша сөз, сөз формасы мен сөз
қолдансытарымен қамтылуының көрсеткіштері беріледі. Мұндағы әрбір сыныптағы
пәндер арасында лексикалық тұлғалармен қамтылуы жағынан 50 және 70 жылдар
оқулықтары арасында айтарлықтай айырмашылықтарды көреміз.
Мысалы, 50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақ тілі" оқулығының 1024
сөз формасы мен 6314 қолданысқа ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақ
тілі" оқулығының 1454 сөз, 2867 сөз формасы мен 8910 сөз қолданысқа тең
екендігі байқалды. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы оқулықтардың 50 жылдармен
салыстырғанда ғылыми танымдық және оқу әдістемелік мазмұнының ғылымдағы
соңғы жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене
түсіуінің нәтижесі екендігін көрсетіп отыр. Қарастырылып отырған 50
жылдардағы оқулықтардың лексика - граматикалық топтармен қамтылуындағы мына
кестеде пайыздық көрсеткіштермен беріледі.
50 ж. БСО мәтіндөріндегі лексика граматикалық топтардың қамтитын үлесі.
№ Сөз таптары Шарт.белгі. Пайызы (%)
1 Зат есімдер 3 36,61
А) жануарлар аты 9 0,014
ә) Шығармалар аты 6 0,0086
Б) географиялық атаулар 7 0,73
В) Адам аты 2 1,8
Г) ру,тайпа,ұлттардың аты 8 0,17
Ғ)мәдени-ағарту мекемелерінің аты 5 0,0016
Д) қысқарған сөздер 4 0,035
Е) көмекші есімдер К 0,6
2 Сын есім С 6,56
3 Сан есім a 3,95
4 Үстеу У 2,14
5 Есімдік М 10,20
6 Етістік е 30,16
7 Шылау Ш 4,95
8 Әртарап, бейтарап сөздер Д 1,60
9 Еліктеу сөздер л 0,14
10 Одағай О 0,26
Өзге таптарына қарағанда қолданылуы жөнінен жоғары пайыздық көрсеткішке
ие зат есімдердің ішінен жалқы есімдерді бірнеше топтарға бөле отырып,
шартты белгілермен көрсету барысында анықталған - 50 жылдар оқулықтарыкдағы
барлық сөз қолданыстардың 0,8% - ын адам аттары, 0,73 %- ын географиялық
атаулар, 0,17%-ын ру, тайпа ұлттардың аты, ал ең аз пайыздық көрсеткішті
(0,0016%) мәдени-ағарту орындарының аты қамтиды екен. Көптеген
статистикалық зерттеулердің нысанында қамтыла бермейтін зат есімдердің бір
тобы-жалқы есімдер белгілі бір пәндік - тақырыптың мазмұнымен ғылыми -
әдіснамалық ауқымға қатысты болғандықтан, олардың оқулықтарда белгілі бір
дәрежеде қамтылуы міндетті.
1.1. БСО мәтіндерін әрбір пән бойынша қамтылуы.
50 ж мектеп оқулықтарындағы сөз таптарының сыныптар бойынша сөзбен және
сөз формаларымен қамтылуы.
қсСөз таптары 1 сынып Ғ1 2 сынып Ғ2 3 сынып ҒЗ
1 Зат есім 8483 16412 49495
2 Етістік 7869 13756 34475
3 Сын есім 1616 3085 7501
4 Шылау 1382 1958 5872
5 Есімдік 3077 5240 10664
6 Үстеу 502 1348 2144
7 Сан есім 961 1342 5046
8 Модаль сөз 453 618 1909
9 Еліктеу сөз 12 100 150
10 Одағай 26 263 193
Бірақ осы есімдердің де баланың таным түсінігін арттырып, ұғымдық ой
қорыту қабілетін дамытатынын ескере бермейміз. Оқулық мәтіндерінің
құрастырылуында ескерілетін мәселенің тағы бірі дерексіз ұғымдағы зат
есімдер мен нақты мәнді сөздердің ара қатынасы 10-ға бір, яғни он нақты
сөзге 1 дерексіз мәнді сөз тура келуі дұрыс деп қарастырылатынына сүйеніп
отырып, бұл реттіліктің 50 жылдардағы оқулықтарда сақталғандығы анықталды.
Енді осы оқулық мәтіндеріндегі сөз топтарының ара салмағын олардың
қолданысы бойынша анықтайтын болсақ, жоғарыдағыдай көріністі байқаймыз.
Сыныптар бойынша алғандағы сөз қолданыстарды салыстыру барысында
анықталғаны - зат есімдердің үлес салмағы өзге сөз топтарына қарағанда
жоғары деңгейді көрсетеді (1 сыныпта 8483 с.қ, 2 сыныпта 16412 с.қ, 3
сыныпта 49495 с.қ). Өйткені, зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына
әрі ұйытқы, әрі өзек болып қызмет атқарады. А.Жұбанов өз
еңбегінде қазақ мәтіндерін
9
тудырушы сөз топтарының бірі ретінде олардың 70-тен аса семантикалық
топтарға бөледі. Ал осы 50 жылдардағы сөз таптарының қолданысын 70
жылдардағы оқулықтармен және БӘ салыстыру барысында төмендегінше көріністі
байқаймыз.
Оқулықта грамматикалық, лексикалық, орфорафиялық ережелер мен талдаулар
және тіл дамыту жұмыстары кейде аралас-құралас, кейде сатылы түрде жүргізуе
ыңғайланған. Жеке тақырып бойынша бірнеше параграфқа лайықтап программада
көрсетілген материалдарда баланың қабылдау қабілетіне, жас ерекшеліктеріне
лайықтап баяндағанда, бала тек даяр қағидаларды жаттасын демейміз. Қаншама
түсінікті етіп, тәптіштеп айтқан қағидаларымыз баланың байқау, салыстыру,
қорыту сияқты өзіндік әрекеттерімен ұштаспаса, көздеген мақсатқа жете
алмаймыз. Қазақ тілі сабағын оқытқанда, оқушы тек тыңдаушы, айтқанды,
оқулықтағыны жаттаушы болмау керек, баянды білімнің белсенді, ойшылы болу
керек. Баланы әрдайым соған жетектей отырып, керекті қағидаларды
түсіндіргенде, ондай білім баланың бойына құт болады. Бұл жұмыстың тәртібі,
әдісі мұғалімнің шеберлігіне қарай әртүрлі нәтиже беруі мүмкін. Қалайда бұл
оқулықты пайдаланып, қазақ тілін оқытушы мұғалім осы талапты естен
шығармауы керек.
Оқулықта жүйелі білім беру жұмысы тиісті ережелерден басталмайды, сол
ереже, түсініктерге қарай жетектейтін тілдік материалдардан басталады.
Оқушы жаттығуларда берілген дидактикалық материалдарды ұғына,
тапсырмаларды
10
орындай келе, солардан өздері қорытынды шығаратындай кезең басталғанда,
жинақталған ережелер берілді. Сонда олар тосыннан айтылған қағидалар
болмай, өздеріне бурыннан түсінікті, өздері-ақ қорыта алатындай, бірақ
қорытуға шамасы келмейтін жайттар болмақ. Ондайға оқушылар тез түсінеді,
содан әрі қарай сол түсінгендерін баянды ету үшін тағы да бірнеше жаттығу
материалдары беріледі. Сондықтан грамматикалық, орфографиялық, нормаларды
бағаға білдіру үшін әдетте жаттығу материалдарын оларға тірек етеміз. Ол
түсінікті. Тілден беретін білім балаға әдепкіде бытыраңқы, шашыраңқы болып
көрінеді. Оның себебі - грамматикалық, орфографиялық ережелер белгілі нақты
сөздер, тұлғалар негізінде емес, абстракцияланған көптеген фактілерді
қорыту негізінде жасалады. Баланы соған жетектеу үшін көптеген байқау,
жаттығу жұмыстары жүргізілуге тиіс. Ол жұмыстардың сипаты әр параграфта
берілетін білім көлемінің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.
Қалайда жаттығуға, байқау тіл дамытуға берілетін материалдар барынша сапалы
болғаны жөн.
Тіл сабақтарын оқытудың дидактикалық материалдары ана тілінің әдеби
үлгілері болуға тиіс. Тілдік материалға негізделмеген сабақ алыстағы бұлдыр
сағым сияқты, ол көңілге қонымсыз күңгірт қалпында қалып қояды. Сондықтан
қазақ тілінен мектепте сабақ оқытудың аса жауапты кезеңі оқушыға жаттығу,
талдау материалдарын таңдау талғаудан
11
басталады. Жаттығу материалдарын таңцауда үш түрлі талап қойылады.
Біріншіден, жаттығу материалдары мазмұнды болуға тиіс. Материалдағы жеке
дыбыстар, әріптер, буындар сөз ішінде, сөздер сөз тіркесі, сөйлем ішінде
алып талданады. Солар үшін алынған мысалдар мен текстер Ат шабады, ит
қабады сияқты ойдан шығарылған сөйлемдерден құралмай, мүмкін болғанынша
көркем әдебиеттен алынған сөз, сөз тіркестері, сөйлем, үзінділер болуға
тиіс. Алдымөн солардың ұстамды, мазмұны дұрыс болу жағын ойлауға тиіспіз.
Қалайда олар балаларға дұрыс тәрбие беру нысанасынан қаралу керек. Оқулықта
осы тұрғыдан берілген материалдар жеткіліксіз болса, әрине оларды
пайдалануға болады. Бірақ сол материалға қойылатын басты талғам тілегі оның
тәрбиелік мәнінде екі елі естен шықпау керек. Материалдық тәрбиелік мәні
әртүрлі: Отанды сүюге, еңбек етуге, табиғатты тануға, мәдениеттіліке,
коллектившілдікке, үлкенді сыйлауға т.т. ыңғайланған. Тым болмаса онда
эстетикалық - көркемдік тәрбие нысаны болу керек.
Екіншіден, әрбір мысал, үзінді, әңгіме, өлең, сөз, сөйлем тіл жағынан
мұлтіксіз әдеби болсын. Сонда олар баланы әдеби тіл жүйесін игеруге, оның
тілін дамытуға тірек бола алады. Мұндағы басты талап - балаға
грамматикадан, орфографиядан . . . білім беру үстінде оның тіл мәдениетінде
арттыру болуға тиіс. Сол үшін оқушылар диалектизимнен, дұрыс құралмаған
жасанды мысалдардан аулақ болып, әдеби
12
тілдің жақсы үлілері бойынша, әдеби тілге тән басқа да мысалдар бойынша
тәрбиеленеді. Жастарға арналған әдебиеттер көп те емес, олардың бәрінің
бірдөй тіл мәдениеті жоғары бола бермейді. Сондықтан бастауыш мектеп
оқушылары үшін солардың таңдамалары баланың жас мөлшеріне лайық, түсінікті,
әдеби әрі мазмұнды болғаны жөн.
Үшіншіден, алынған жаттығу, тағы басқа материалдар құрамынан керекті
сөздер, дыбыстар, әріптер, грамматикалық тұлғалар, сөйлемдер ... жиі
кездесетін болсын. Жаттығу материалдарын таңдауда негізгі мақсат осы талап
болғанымен алдыңғыларсыз бұның сапасын дұрыс бағалауға болмайды. Содықтан
бір жаттығу материалында осы үшеуінің басы бір жерге түйісуі керек.
Жаттығу, талдау, тіл дамыту материалдарының сапасы жақсы болса, қазақ тілін
оқытудағы мақсаттың дұрыс орындалуына қолайлы жағдай жасалады.
Қазақ тілін бастауыш мектепте оқулықтағы жаттығу материалдарының сапалы
болуына ерекше назар аударатын себебіміз екі түрлі: біріншіден онда қазақ
тілі теориялық курс ретінде емес, негізінде практикалық сабақ ретінде
оқытылады. Сондай практикалық жұмыстардың тірегі де, мөлшерлі білім
көркемін баянды ететін де жаттығу деген атпен беріледі; екіншіден,
программа бойынша бастауыш мектепте қазақ тілі: 1 сауат ашу мен тіл
дамыту, 2 Оқу мен тіл дамыту, 3 Граматика, емле және тіл дамыту деген
тарауларға бөлінеді. Тіл дамыту мұнда басқаларымен қатар жүріп отырады.
Программада бұлардың әрқайсысына
13
жәнө жеке тақырыпқа, мысалы тіл дамытуға, бөлөк сағат мөлшері көрсетілген.
Соған қарап тіл дамытуды өзгелерден бөлек өту керек деп түсінбейміз.
Жаттығу материалдарына қойылатын басты талаптарға мыналар да енеді: олар
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, түсіну қабілетіне сай, балаларға қызықты,
тартымды, оларға ой салатындай болуға тиіс. Ондай жаттығуларды оқушылар
өздігінен орындауға тез дағдыланады.
Оқулықты пайдаланушы мұғалімдер программада көрсетілген білім мөлшерін 8-
9 жасар балаға білдіргенде әрдайым олардың ой-өрісін кеңейту, қабылдау
қабілетін арттыру, тіл байлығын молайту, саналы білім, берік дағды алуын
көздеу керек. Ол үшін дайын ережелерді, жеке тұлғаларды жаттатып, соларды
еске түсіретіндей ғана жұмыс жүргізбей, мүмкін болғанынша, грамматикалық,
фонетикалық, орфографиялық, қағидаларды айқындауға оқушыларды белсене
қатыстыру, талдау, қорыту жұмыстарына жетектеу керек. Оқулықтың құрылысы
талапқа ыңғайланған. Онда әр праграф ережеден басталмайды, жаттығудан
басталады.
І.2. БСО мәтіндеріндегі лексика граматикалық топтардың үлесі.
50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақтілі" оқулығының 1024 сөз, 2480
сөз формасы мен 6314 сөз қолданысқа, ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа арналған
"Қазақ
14
тілі" оқулығының 1454 сөз 2867 сөз формасы мен 8910 сөз қолданысқа тең
екендігі байқалады. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы оқулықтардың 50 жылдармен
салыстырғанда ғылымитанымдық және оқу-әдістемелік мазмұнның ғылымдағы соңғы
жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене түсуінің
нәтижесі екендігі кейінгі тарауларда толығырақ сипатталды. Қарастырылып
отырған 50 жылдардағы оқулықтардың лексика-граматикалық топтармен
қамтылуындағы ерекшеліктер 2-кестеде пайыздың көрсеткіштерімен берілген.
Өзге сөз топтарына қарағанда қолдалынуы жөнінен жоғары пайыздың
көрсеткішке ие зат есімдердің ішіне жалқы есімдерді бірнеше топтарға бөле
отырып, шартты белгілермен көрсету барысында анықталғаны 50 жылдардағы
оқулықтардағы барлық сөз қолданыстардың 0,8%-ын адам аттары,0,73%-ын
географиялық атаулар, 0,17%-ын ру, тайпаі, ұлттардың аты ол ең аз
пайыздың көрскткішті (0,0016%)
мәдени-ағарту орындарының аты қамтиды екен.
50-70 ж.ж. БСО мен БӘ мәтіндеріндөгі сөз таптарының статистикасы
Сөз таптары 50 ж БСО (% ) 70 ж БСО (% ) БӘ%
1с 2с Зс 1с
І.Зат есім 39,14 88603 38,61 142457
2. Етістік 29,02 65694 29,1 107369
3. Сын есім 6,85 15507 27820
4. Шылау 5,63 12745 5,91 21843
5. Есімдік 11,16 25218 10,18 37561
6. Үстеу 2,86 6474 2,64 9741
7.Сан есім 3,4 7697 3,83 14131
8.Модаль 1,52 3441 1,6 5977
сөздер
Э.Еліктеуші 0,16 362 0,2 886
сөздер
10 Одағай 0,28 633 0,3 1180
Бұл келтірілген мәліметтерден 90-жәнене 2000 жылдардағы оқулықтардың
мәтіндеріндегі сөз таптарының ара салмағы жоғарыда келтірілген деректерге
ұқсас екендігін байқаймыз: 90 жылдардағы оқулықтарда зат есімдердің
қолдануы 39,14% болса, 2000 жылдардағы оқулықтарда 38,61%. Сол сияқты
етістіктердің қолдануын салыстыратын болсақ, 50 жылдардағы оқулықтарда
олардың үлесі 30,16%шамасында (1 сыныпта 32,26%,2 сыкыпта 31,17% 3 сыныпта
29,35%) болса, 90 жылдарда 29,02% 2000 жылдарда 29,01%. Мұнда тіліміздегі
сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең кең граматикалық
категория ретіндегі етістіктердің біз қарастырған оқулықтардағы қолданылуы
әр жылдардағы оқулықтармен шамалас деңгейді көрсетеді. Бұл да біз
қарастырған мәтіндердегі сөз таптарының қолданысындағы өзіндік сөз
ерекшелік дер едік.
17
II. Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының
ерекшеліктері.
Алдыңғы зерттеулер көрсеткендей мәтіндерінің статистикалық жағынан нақты
бір жиіліктегі сөздермен қамтылуы зерттелініп отырған мәттіннің көлеміне
байланысты. Статистикалық жағынан едәуір аз мағлұмат беретінсөздерді көлемі
шағын оқулықтар береді. Жиілік сөздіктің бастапқы (едәуір жиі кездезсе)
аумақтарында ақпарат көлемі онша болмайды. Өйткені бір ғана ол
есімдігінің жиілігі 3609 (50ж БСО)
Зертелініп отырған оқулықтардағы мәтіндердің едәуір жиі кездесетін
лексикалық единицалармен қамтыпуы өте төмен. 50 жылдар оқулықтарында
40,77%, 70 жылдар оқулықтарында 39,96% БСО 30,51% , 90ж оқулықтарында
40,28% , ал 2000 жыл оқулықтарында 40,13% .
Жиі қолданыстағы сөздердің статистикалық сипаттамасы.
Жиілік сөздіктер Мәтін көлеміТүбір Ғ4 Пайыздық vneci
N сөз L fF4 %)
Балалар әдебиеті 97260 11068 3376 30,51
50ж оқулықтары 185961 І0298 4199 40,77
70ж оқулықтары 241984 12281 4908 39,96
90ж оқулықтары 226374 12813 5162 40,28
2000ж оқулықтар 368965 13869 5566 40,13
Абай шығармалары 49819 6017 3877 64,43
Нақтылы бір жиіліктегі және бір нақты синтаксистік апараты бар
түрлімөлшердегі сөздерді анықтау барысында, әр сыныпқа тиісті жиі
кездесетін, яғни жиілігі Ғ4 болатын мәтіннің 30-40%-ын қамтитын лексиалық
бірліктерді таңдап
18
алдық. Енді осындай жиіліктегі сөздердің үзіндісін көрейік. Біздің ойымызша
абсалютті жиілігі 4-ке тең немесе одан артық сөздердің әрбірі қайталана
қолданылу нәтижесінде бала жадында ұзақ сақталады да, бұл сөздерді толық
меңгереді деп айтуымызға болады. Мысалы, ағай Сөзі 50ж оқушылықтарында 36
рет, 70 ж оқулықтарында 40 рет, ал Б.Ә 60 рет қолданылған. Алайда мұндай
сөздердің көптігі оқушыға берілетін ақпарат көлемінің азаюына жағдай
туғызады. Демек, сөздердің қолдану жиілігі мен мәтіндердің ақпараттық
қызметі арасында кері қатынас бар деп айта аламыз. Өйткені, оқушы бір ғана
сөзді қайталай бермей, оның орнына мәтінде бурын кездеспеген жаңа мәнге ие
сөздерді шеретін болса ғана оның танымдық көкжиегі кеңи түседі. Сонымен
бірге мұндай сөздердің тек сандық тұрғыда ғана емес, сапалық тұрғыда
меңгерілуін, яғни оқушының белсенді сөздік қорына болуын да ескерген жөн.
Сонда ғана олардың тіл байлығы молайып, білім дәрежесі артады. Өйткені
сездің лексикалық мағыналары талай рет қайталана қолданылуы нәтижесінде
санамызға сіңіп қалыптасады. Мұнда олар сол сөз берілетін зат, не құбылыс
тың белгілі бір қасиеттеріне негізделіп, ол сөз аталғанда Санамызда сол
қасиеттер мағынаның басты көрсеткіштері, яғни мәндері ретінде көрінеді.
Енді қарастырған оқулықтардағы жиі қолданысқа ие сәздерге назар аударсақ,
салыстырылушы мәтіндер арасында сөздердің қолданылымдағы мынандай
ерекшіліктерді
19
аңғарамыз:
Жалпы жиілігі Ғ4 болатын 50-70 жылдардағы 1-3 сынып оқулықтарының жиілік
сөздігінен көрініс.
№ Сөз(жиілігі БСО мәтіндері БӘ
Ғ4)
Ғі(50ж) Ғі(70ж) Ғі 60-70
ж.
1 ағай-з 36 40 60
2 ағайынды-с 9 8 6
3 ағар-е 9 8 5
4 ағыз-е 10 15 5
5 адам -з 529 673 289
6 адас-е 21 10 9
7 аз-д 120 136 48
8 азық-з 55 39 4
9 ақық-түлік-з 8 10 2
10аида-е 39 29 32
11айдын-з 32 27 112
12айқайла-е 46 36 3
13айкас-з 19 14 11
14айна-з 6 11 13
15айнадай-с 5 6
16айналдыр-е 43 28 9
17айрыл-е 19 21 20
18ақтер-е 4 5 11
19ақыл-з 23 62
20алайда-ш 32 10
21ар-з 11 13 4
22араба-з 47 17
23аса-ү 43 9
Әр түрлі тілдердің жиілік сөздіктерін салыстыра отырып.зерттеу
нәтежесінде мынаған көзіміз жетті: түрлі тілдері мәтіндеріндегі сирек
қолданылатын бірліктердің негізгі бөлігінің жиілігі 1және 2-ге төң
болатындай сөздерді қамтиды. Мәтіннің көлемі ұлғайған сайын, мұндай
сөздердің де абсолютті шамасы артқанымен, түрлі тілдердегі олардың жиынтық
қатынасты жиілігі 0,60% шамасында болады. Сонымен бірге аз қолданыстағы
сөздердің молдығы, жазушы,
20
немесе ақын тілінің байлығы немесе оның өзіндік ерекшелігін көрсетеді деп
есептелінеді. Бірақ бұл тұжырым таңдама әдісі арқылы алынған мәтіндердің
көлемі бірдей болған жағдайда ғана дұрыс деп тануымыз керек. Салыстырылып
отырған 1950-2000 жылдардағы оқулық мәтіндері мен БӘ. сонымен бірге орыс
тіліндегі жиілік сөздіктер және Абай шығармаларынан байқайтынымыз таңдама
көлем ұлғайған сайын, аз кездесетін сөздердің үлесі азаяды.
Егер БСО мәтіндерінің жиілік сөздігін бірнеше аумақтарға: бірінші
аумаққа алғашқы 100-ге дейінгі, екінші аумаққа 500-ге дейінгі, үшінші
аумаққа 1000-ға дейінгі, төртінші аумаққа 2000-ға дейінгі, бесінші аумаққа
алғашқы 3000-ға дейінгі жиі кездесетін лексикалық бірліктерді бөлсек, онда
әр жылдардағы оқулық мәтіндері мен жиілік сөздіктерінің әрбір аумаққа
қатысты сөзбен қамтылу ерекшеліктерін талдау барысында мынадай нәтижелерді
аламыз.
21
1950-2000 жылдардағы БСО мен БӘ жиі қолданыстағы сөздермен қамтылуы.
Жиілік N L 1-500 1-500
сөздіктер
Сөз f "1 № қс Сөз
1. ол-м 4982 26 неше-м 1125
2. бол-е 3736 27 де-ш 1102
3. де-е 2935 28 қал-е '1083
4. бір-а 2188 29 қой-е 1075
5. е-е 2029 30 не-м 1072
6. сан-з 1965 31 ал-е 1033
7. шығар-е 1804 32 жүр-е 997
8. жаз-е 1798 33 біз-м 972
9. сөз-з 1707 34 мен-ш 970
10. кел-е 1705 35 екі-а 964
11. да-ш 1681 36 осы-м 926
12. және-ш 1677 37 оқы-е 922
13. бала-з 1445 38 сол-м 893
14. түр-е 1423 39 қандай-м 863
15. шық-е 1400 40 қанша-м 832
16. жаттығу-з 1315 41 ескінші-а 831
17. күн-з 1269 42 су-з 820
18. жер-з 1263 43 кет-е 792
19. бар-д 1250 44 екінші-а 787
20. бұл-м 1249 45 көр-е 792
21. бер-е 1208 46 үй-з 768
22. қара-с 1185 47 әр-м 744
23. айт-е 1162 48 сөйлем-з 729
24. мен-н 1154 49 отыр-е 728
25. өз-м 1145 50 ал-ш 691
Кестелерден көрінгендей, таңдама көлемі 185961 сөз ріданыс, 10298 сөзді
қамтитын 50 жылдардағы БСО жиілігі ең жоғары ол, неше, не, біз, бұл, мен,
өз, қандай, мына есімдіктері барлық таңдаманың 28, 20%-ын қамтитын 52448
26
сөз қолданыстағы реестрдің ең жоғарғы жағына орналасқан 50 сөздің 20,58%-ын
қамтыса, етістіктердің ішінде де, бол, е, кел, ал, тұр, бер, жүр, қал, айт,
шық, жат, кет, жаз, бар, қой, қара, оқы, көр, сал тұрғысындағы жиі
қолданыстар 42,19%-ын, зат есімдердің ішінде күн, сөз, жалығу, үй, ағаш,
су, сан, жер, жол тұлғасындағы жиі қолданыстар 13,05%-ын қамтиды. Көмекші
сөздердің ішінде ең жиі қолданылатындары де, ал мен, және, үшін, керек
шылаулары 12,24%-ын қамтыған. Ал бар атты Әртарап мағынаны білдіретін сөз
2,03%-ын алып тұр.
Бұл мысалдар арқылы 50 жылдардағы оқулық мәтіндерінің құрылымындағы
берілген жиіліктегі сөз бөн оның рангісі арасындағы пропорцияны көреміз.
Осы кестемен салыстыру мақсатында 70 жылдардағы оқулықтардың мәтіндеріндегі
ең жиі қолданыстағы 50 сөзді алып, оларды жиілігі бойынша орналастырсақ,
олардың жиілік қурылымындағы мынадай ерекшеліктерді байқаймыз:
Таңдама көлемі 241984 сөз қолданыс, 12281 сөзге тең 70 жылдардағы оқулық
мәтіндеріндегі барлық сөздіктің 27,74%-ын қамтитын 67136 сөз қолданысқа тең
50 сөздің 22,17%-ын ол, мен, бұл, өз, неше, не, біз, осы, сол, қандай,
қанша, әр есімдіктері, 39,21 %-ын бол, де, е, шығар, жаз, кел, тұр, шық,
бер, айт, қал, қой, ал, жүр, оқы, кет, көр, отыр, етістіктері, 18,04%-ын
сан, сөз, бала, жаттығу, күн, жер, есеп, су, үй, сөйлем секілді зат есімдер
құраса, қалған 9,11%-ын да, және , де, мен, ал шылаулары, 5,86%-ын бір,
екі, екінші сан есімдері, 5,86%-ын Өртарап мағынаны білдіретін бар сөз
құрайды. Бұл
27
мысалдар 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің лексикалық бірліктермен
қамтылуындағы өзіндік ерекшелігін көрсетеді.
Демек, өзге сөз таптарына қарағанда өмірдің түрлі саласындағы қат-қабат
қолданысы айқын білінетін етістіктер алғашқы орында тұрса, баланың алғашқы
сөйлеу әрекетіндегі негізгі сөздік қорын құрайтын есімдіктер одан кейінгі
екінші орында, ал жалпы мәтіннің көлемі бойынша сөз қолданыс жөнінен
алғашқы орындағы зат есімдер келтірілген үзіндіде үшінші орында тұр.
Өйткені, етістіктер лексика-семантикалық ерекшелігі жағынан, түбір
тұлғасы мен оған үстелетін грамматикаліьіқ категорияларының қат-қабаттағы
жағынан өте күрделі сөз тобының бірі. Енді осы лексикалық спектордың
кестесін келтірейік
БӘ мәтіндерінің жиілік сөздіктері бойынша құрылымынан
үзінді.
Сөз Ғі № қсСөз Ғі
1. бол-е 1786 26 айт-е 389
2. сөз-з 1769 27 шық-е 374
3. де-ш 1702 28 көз-з 369
4. ол-м 1278 29 Отыр-е 362
5. бір-а 1231 30 Қара-е 350
6. кел-е 1107 31 Біл-е 337
7. да-ш 1028 32 өт-е 336
8. ал-е 1011 33 329
9. е-е 920 34 бер-е 326
10. тур-е 752 35 бар-д 320
11. де-ш 728 36 не-м 315
12. мен-м 700 37 он-а 311
13. жүр-е 597 38 мен-ш 304
14. өз-м 596 39 бас-з 291
28
15. күн-з 592 40 адам-з 289
16. бұл-м 536 41 ат-з 282
17. сол-м 514 42 біз-м 278
18. бар-е 468 43 алд-к 274
19. жер-з 467 44 Көп-д 173
20. көр-е 439 45 Көл-з 268
21. жат-е 436 46 ғой-ш 267
22. барынша-ү 411 47 Қой-е 266
23. кет-ө 399 48 Сал-е 250
24. осы-м 396 49 Соң-ш 250
25. жоқ-д 391 50 Жыл-з 247
Осы оқулықтардың мәліметтерін БӘ мәтіндерінің жиілік құрылымын көрейік.
БӘ еңжиі қолданылатыфн 27901 сөз н;олданыстағы лексикалық бірліктердің
ішінде таңдаманың 26,68%-ын алатын 50 сөздің 7,3%-ын ол, мен, өз, бұл, сол,
ссы, не. біз есімдіктері қамтыса, 45,14%-ын бол, кел, ал, е, тур, жүр, бар,
де, көр, жат, кет, айт, шық, отыр, қара, біл, өт, бер, қой, сал
етістіктері, 15,33%-ын де, да, мен, ғой, соң шылаулары, 17,57%-ын сөз,күн,
жер, көз, үй, бас, адам, ат, көл, жыл секілді зат есімдер, 5,52%-ын
жоқ,бар,көп сөздері, 0,98%-ын алд көмекші есімі, 1,47%-ын барынша үстеуі
қамтиды.
50 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен
абсалютті жиілік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі.
АбсалютҚатар саны (ранг)Абсалютті Қатар саныАбсал Қатар саны
ті жиілік (ранг) жиілік^) ютті(ранг)
ЖИІЛІК
(Ғі)
1 2 3 1 2 3
і_ Ол-м 3609 26 жат-е 751
2 Де-е 3374 27 жаттығү-з 749
3 Бол-е 3142 28 ал-ш 747
4 Ла-ш 2301 29 кандай-м 747
5 Біо-м 2024 30 кат-е 742
Бала-з 1769 31 мен-ш 742
Е-е 1510 32 Және-ш 726
8 Кел-е 1462 33 Жаз-е 720
9 Нөшө-м 1371 34 Бао-е 717
10 Kvh-з 1270 35 Екі-а 710
11 Ал-е 1256 36 Үй-з 710
12 Сөз-з 120 37 Екінші-а 684
13 Tvo-e 1124 38 Ағаш-з 654
14 Бао-д 1066 39 Кой-е 647
15 Не-м 1007 40 Каоа-е 615
33
16 Бео-е 954 41 Cv-з 615
17 Kvo-e 945 42 Мына-м 601
18 Біз-м 934 43 Сан-з 596
19 Bvn-M 902 44 Окы-з 596
20 Мен-м 870 45 Үшін-ш 569
21 Кале-е 818 46 Көо-е 584
22 Айт-е 802 47 Сал-е 580
23 Шык-е 801 48 Кеоек-д 563
24 Дө-ш 779 49 Жол-з 544
25 өз-м 760 50 Жыл-з 539
51 Көо-е 531 79 Жок-д 366
52 Адам-з 539 80 Бас-з 350
53 Ет-е 512 81 Колхоз-з 348
54 Отыо-ө 501 82 CvoeT-з 346
55 Осы-м 500 83 Кітап-з 344
56 Шык-е 493 84 Ece-v 343
57 Мектеп-з 488 85 Тағы-ш 337
58 Tvc-e 479 86 Кейін-v 335
59 Біоінші-а 457 87 Ой-з 321
60 Шығао-е 452 88 Жаксы-с 322
61 Аса-е 449 89 сол-м 317
62 тап-е 448 90 глоак-з 317
63 сен-м 447 91 ел-з 312
64 жыл-з 441 92 ОҚУШЫ-З 311
65 біл-е 436 93 сағат-з 31
66 баолык-м 429 94 еол-е 31
67 ЖУМЫС-З 429 95 кала-з 310
68 канша-м 426 96 көшю-е 308
69 кал-е 426 97 "зен-з 308
70 кез-v 405 98 есеп-з 305
71 сөйлем-з 401 99 машина-з 304
72 істе-е 400 1С0 тапсыома-з 298
73 әо-м 390 101 ғана-ш 291
74 калай-м 389 102 кой-ш 290
75 біт-е 384 103 VLLJ-e 284
76 көз-з 383 104 біоак-ш 283
77 аотык-с 374 105 мал-з 283
78 баста-е 371 106 әке-з 282
107 зат-з 278 133 кос-е 222
108 улкен-с 276 134 жолдас-з 221
109 VLLJ-K 267 135 біонеше-м 221
110 әнгіме-з 270 136 каоа-с 220
111 пионео-з 270 137 сабак-з 218
112 халык-з 269 138 көосет-е 217
113 жак-з 269 139 жібео -е 213
114 мысал-з 269 140 сат-е 211
115 дыбыс-з 265 141 каоай-ш 211
116 кім-м 254 142 баолык-м 209
117 дала-з 245 143 KVC-3 209
118 аяк-з 243 144 бәоі-м 207
119 жатью-е 239 145 көоін-е 207
34
120 кой-з 239 146 енді-v 206
121 өс-е 237 147 аоа-к ?05
122 cvoaK-з 237 148 дәптео-з 203
123 сон-ш 233 149 жет-е 201
124 класс-з 229 151 бөлін-е 199
125 өт-е 229 151 аст-к 198
126 Тау-з 227 152 тарт-е 197
127 Қар-з 227 153 тиын-з 195
128 Ат-з 226 154 көл-з 194
129 Жазыл-з 224 155 алд-з 194
130 үш-а 224 156 жауап-з 194
131 сонда-v 224 157 әокайсысы- 194
132 ак-е 223 158 емес-е 192
159 сиыо-з 192 184 cvoa-e 168
160 өлен-з 191 185 ай-з 165
161 УЗЫНДЫК-З 191 186 сыз-е 164
162 алма-з 189 187 KVDacTbiD-e 163
163 шөп-з 189 188 кем-д 163
164 әоіп-з 189 189 ма-ш 163
165 салын-е 188 190 тең-с 163
166 баска-с 187 191 егео-ш 162
167 лжака-с 187 192 же-е 162
168 жао-е 187 193 ойла-е 161
169 метоо-з 186 194 ■ппалы-ш 165
170 килогоамм-з 185 195 VCT-K 161
171 уакыт-з 183 196 өте-v 160
172 дейін-ш 183 197 әоі-ш 160
173 совет-з 182 198 жаз-е 159
174 \шінші-а 181 199 жас-с 195
175 кайда-м 177 200 завод-з 159
176 кіо-е 177 201 өміо-з 159
177 ж\мысшы-з 177 202 туйе-з 159
178 еңбек-з 176 203 ұста-з 159
179 аоман-з 176
180 оет-ш 176
181 тал-з 174
182 отын-з 171
183 бас-з 169
19-кестеде келтірілген ранг-жиілік тәуелділігін сипаттайтын лексикалық
бірліктердің сөз таптарына қатысты алғандағы алатын орны мына төмендегіше:
92804 сәз қолданысқа тең, барлық сөздіктің тең жарымын құрайтын сөз
таптарының ішінде етістіктер 35,36%, зат есімдер 27,29%, есімдіктер 16,07%,
шылаулар 9,17% сан есімдер 4,66%, модель сөздер
35
2,14%, сын есімдер 2,07% үстеулер 1,8%, көмекші есімдер 1,1%. Назар
аударарлық бір мәселе - жиілік сөздікті тұтастай алып қарастырғанда сөз
таптарының қолданылу өрісі бұл кестемен сәйкес келе бермейтіндігі, Өйткені
таңдама көлемінің өсуіне қарай, қолданылымы жөнінен алғашқы орында тұрған
етістіктер зат есімдерден кейінгі екінші орынға түскенін көреміз. Сол
сияқты мәтін көлемінің өсуі қолданылмалы женінен соңғы орындарда тұрған сын
өсімдердің өзге сөз таптарымен салыстырғандағы үлес салмағының өсуіне
әкеледі. Бұл жерде де баланың таным қызметіндегі зат, құбылыстардың атауы
мен олардың арасындағы байланыстарды білдіретін зат есімдер мен
етістіктердің орны ерекше екендіп байқалады.
50 ж. БСО мәтіндеріндегі кездескен дубле фонетикалық
варианттары сөздердің
№ қс Дублет Жиілігі Пайызы % Фонфикалық вЖиілігі% Ғі
Сөздер зрианттары
сурет 346 0,186 Картинка 4 0,0021
картина 1 0,0080
қала 310 0,166 шаьар 2 0,0005
жауын-шашын 1 0,001 боран-шашын 5 0,0010
зиян 26 0,013 залал 3 0,0016
қолғап 12 0,006 биялай 3 0,0010 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz