I сынып қазақ тілі оқулығын қатысымдық бағыт тұрғысынан тузу әдіс-тәсілдері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

. 4. 7-007-03

Диплом жұмысы

Тақырыбы: I сынып қазақ тілі оқулығын қатысымдық бағыт тұрғысынан тузу әдіс-тәсілдері .

М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315-" педагогика және бастауыш оқыту әдістемесі" мамандығын бітіруші Гүлнәр Полатованың "I сынып қазақ тілі оқулығын қатысымдық бағыт тұрғысының түзу әдіс-тәсілдері "жазған дипломдық жұмыс тақырыбына

ПІКІР

Еліміз егемендік алғалы бері ұлттық салт-дәстүрімізге, сана-есімізге, ұлттық мектептерімізге лайық оқулық түзу мәселесі-қазіргі таңның аса күрделі де өзекті мәселесінің бірі. Осыған байланысты бірден айта кететін нәрсе - студенттің батылдығы, іздемпаздығы, ғылым құмарлығы. Бұл бізді қуантты.

Қазіргі таңда оқулық түзудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Студент соларға шолу жасай келіп, оқулық лингвостатистикалық тәсілін қалады. Бұнысы - құптарлық. Себебі оқулыққа қанша аз, қанша мәтін, сол мәтіннің көлемі қандай болу керек. бнда қандай сөздер қамтылуы керек деген мәселені шешіп алмай тұрып, оқулық түзуге кірісу алғырттық болар еді. Осы тұрғыдан алғанда дипломанттың жұмысы оқулық түзу мәселесіне кіріспе десек те болады.

Дипломды жазу барысында студент алдына қойған мақсатын толық орындаған, оларға жатық та көркем ғылыми тілімен жеткізе білген.

Диплом жұмысына қойылатын талаптар толық орындалып, жұмыс соларға сәйкес жазылған. Ал оның авторы Полатова Гүлнәр " өте жақсы" деген бағаға лайық деп білеміз.

Қожа Ахмет Иассауи атындағы

ХҚТУ-нің доценті, ф. ғ. к К^-Л Д. Молдалиева

ПІКІР

Қазіргі таңда оқулық түзудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Студент соларға шолу жасай келіп, оқулық лингвостатистикалық тәсілін қалады. Бұнысы - қүптарлық. Себебі оқулыққа қанша аз, қанша мәтін, сол мәтіннің көлемі қандай болу керек. бнда қандай сөздер қамтылуы керек деген мәселені шешіп алмай түрып, оқулық түзуге кірісу алғырттық болар еді. Осы тұрғыдан алғанда дипломанттың жұмысы оқулық түзу мәселесіне кіріспе десек те болады.

Қожа Ахмет Иассауи атындағы ХҚТУ-нің доценті, ф. ғ. к

Д. Молдалиева

М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315-" педегогика және бастауыш оқыту әдістемесі мамандығы ПО-01-4к4 тобының студөнті Полатова Гүлнәрдің "I сынып қазақ тілі оқулығын қатысымдық бағыт түрғысынан түзу әдіс-тәсілдері" тақырыбына жазған дипломдық жұмысына

ПІКІР

Мектеп оқулығын түзу мәселесі - қазіргі таңдағы ең өзекті мәселе. Себебі дұрыс оқулықсыз біпім жоқ. Оқулық - білім берудің негізі. Диплом жазушы жақсы түсінген.

Аталған тақырып бойынша Гүлнәр Полатова бастауыш сынып мұғалімдері секциясында баяндама жасады. Тақырыпқа орай тартымды да тартысты пікірталас болды. Мұғалімдер өз пікірлерін айтты. Кейін көргеніміздей дипломант айтылған сын ескертулерді өз жұмысында ескерді.

Тың тақырып, тың мәселе болғандықтан талас тудырарлық жәйттер баршылық. Дегенмен дипломанттың осындай қиын да аса ауыр мәселеге баруының ізі құптарлық жәйт".

Сарыағаш ауданы № 68 Талғат Оспанов атындағы орта мектебінің үжымы Гүлнәр Полатованың дипломдық жұмысын жоғары бағалап, мемлекеттік аттестациялау комиссиясынан Гүлнәр Полатоваға "өте жақсы" деген баға қоюды сұранады.

Мектеп директоры /-Je/T Дүйсембеков Е. Д

■•■:. ■

"0315-"педагогика және бастауыш оқыту әдістемесі" мамандығы по-01-4к4 тобының студенті Г. Полатованың "I сынып қазақтілі окулығын қатысымдық бағыт тұрғысынан түзу әдіс - тәсілдер тақырыбына орындаған дипломдық жұмысына

ПІКІР

Г. Полатова аталған тақырып бойынша 2 курстан бері жұмыс істеуде. Тақырыпқа орай көптеген ғылыми - теориялық, ғылыми -әдістемелік әдебиеттерді қарастырды. Облыс, қала мектептерінде болып бастауыш сынып мұғалімдерінен пікірлесті. Мектептерде арнайы баяндама жасады. Университетте өткен студенттердің ғылыми - практикалық конференцияларында баяндамалар жасап, талқылаудан өтті.

Жұмыстың басты ерекшелігі - оқулық түзу мәселесін лингвостатис-тикалық тұрғыдан зерттеуі және тың әдіс, қатысымдық әдістен пайдаланды.

Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Әрбір бөлімдегі тақырыпшалар алдына қойған мақсат пен міндетке сай жазылып тиісті пікірлермен толықтырылды.

Диплом жұмысы оған қойылатын талапқа сай орындалды және бітті.

Жұмысты қорғауға жіберуге болады.

Ғылыми жетекшісі: dL . ^^г ""^_ проф. Қ. Молдабек.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 3-4

I. 50-70 ж. ж Б. С. О (бастауыш сынып оқулықтары) мәтіндерінің

әрбір пән бойынша сөзбен қамтылу статистикасы 5-7

1. 1. Б. С. О. мәтіндерінің әрбір пән бойынша қамтылуы 7-13

2. Б. С. О. мәтіндеріндегі лексика-граматикалық топтардыңүлесі 13-17
Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының

ерекшеліктері 17-32

II. 1. Жиі қолданыстағы сөздер 32-56

II. 2. Сирек қолданыстағы сөздер 56-59

II. 3. Оқулық мәтіндеріндегі лексиканы реттеудің кейбір

мәселелері 59-62

Қорытынды 63-66

Пайдаланған әдебиеттер 67-69

Кіріспе

Диплом жұмысының өзектілігі. Еліміз өз алдына отау тігіп, дербес те тәуелсіз мемелекет болғалы бері мемелекеттік тілде оқуға, оны жан-жақты зерттеуге айрықша көңіл бөлінуде. Соның бір айғағы-бастауыш мектеп оқулықтарының мәтіндерін лингвостатстикалық тұрғыдан зерттеу.

Лингвостатистикалық тұрғыдан зерттеу өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастау алады. Оның Қазақстанда және бүкіл түркі тілдес елдер әлемінде іргетасын қалаушы филология ғылымдарының докторы, профессор Бектаев Қалдыбайұлы. Содан бері тіл білімінің бұл саласы жекелеген авторлардың, публистиканың, ғылыми шығармалардың тілдерін зерттеп келді. Соңғы жылдары оқулық мәтіндерін зерттеуге мойын бұрды. Мұның себебі оқулық мәтіндерінде қанша аз қолданылғандығын оның қаншасы түбір, қаншасы қосымшалы түрде кездескендігін, ал қосымшалардың жалғау, жұрнақ түрінде сөзге жалғану аясы қаншалықты екендігін дәл білу керектігінде. Осыларды толық біліп алмай қалай беру керектігін, оларды мәтінде қалай пайдалану қажетілігін білу мүмкін емес. Сондықтан диплом жұмысы бұрын-соңды қолға алынбаған ең өзекті мәселеге арналып отыр.

Диплом жұмысының мақсаты - лингвостатистикалық зерттеу арқылы бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндерінде қанша сөз қолданылғандығын анықтау.

Диплом жұмысының міндеті - лингвостатистикалық зерттеу нәтижесінде оқулық мәтіндерін әрбір пән бойынша

анықтау.

- Әрбір пәндерде қолданылған сөздердің лексика
граматикалық тобын айқындау;

- Оқулықтар мәтіндеріндегі жиі және сирек қолданылатын
сөздерді нақтылау.

Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан.

- оқулық мәтіндөгі сөз топтарын классификациялауда;

- оқулық құрастыру теориясын жасауда;
Практикалық тұрғыдан:

- оқулық құрастыруға мәтінді іріктеуде жәнё сол
мәтіндерге сөз таңдауда бастауыш мектепте қазақ тілі, ана
тілі, табиғаттану және математика пәндерін оқытуға
пайдалануға болады.

Диплом жұмысының зерттеу әдістөрі:

Диплом жұмысын орындау барысында дәстүрлі лингвостикалық және қоса, лингвостатистикалық, талдау, жинақтау әдістерінен пайдалынылады.

Диплом жұмысының зерттеу объектісі: Бастауыш мектеп оқулықтарының мәтіндері.

Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кір спеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдалаған әдебиеттер тізімінен тұрады.

50-70 ж. ж БСО мәтіндерінің пән бойынша сөзбен қамтылу

статистикасы.

№: №

Оқулықтардың аты: Оқулықтардың аты

Абсал: Абсал

Жиілі: Жиілі

№:

Оқулықтардың аты: 70-жылдардағы оқулықтар

Абсал: Ғс/қ

Жиілі: Ғс/ф

: Ғсөз

№: 1.

Оқулықтардың аты: Балалар әдебиеті

Абсал: 1

Жиілі: 25365

: 10077

№: 2.

Оқулықтардың аты: Әліппе, 1975

Абсал: 2536

Жиілі: 1588

: 992

№: 3.

Оқулықтардың аты: Қазақтілі (1 сынып 1972)

Абсал: 8910

Жиілі: 2867

: 1454

№: 4.

Оқулықтардың аты: Ана тілі (1 сынып 1672)

Абсал: 11865

Жиілі: 5081

: 2236

№: 5.

Оқулықтардың аты: Математика (1 сынып 1972)

Абсал: 17399

Жиілі: 2443

: 1044

№: 6.

Оқулықтардың аты: Қазақтілі (2 сынып 1973)

Абсал: 13993

Жиілі: 4649

: 1926

№: 7.

Оқулықтардың аты: Ана тілі (2 сынып 1973)

Абсал: 42777

Жиілі: 13561

: 5632

№: 8.

Оқулықтардың аты: Математика (2 сынып 1972)

Абсал: 22425

Жиілі: 3394

: 1221

№: 9

Оқулықтардың аты: Табиғаттану ) 2 сынып 1972)

Абсал: 14289

Жиілі: 5265

: 2332

№: 10

Оқулықтардың аты: Қазақ тілі (3 сынып 1972)

Абсал: 20857

Жиілі: 6076

: 2730

№: 11

Оқулықтардың аты: Ана тілі (3 сынып 1975)

Абсал: 51462

Жиілі: 15360

: 7495

№: 50 жылдардағы оқулықтар

№: 12

Оқулықтардың аты: Қазақтілі (1 сынып 1953)

Абсал: 6314

Жиілі: 2480

: 1024

№: 13

Оқулықтардың аты: Арифметика (1 сынып 1959)

Абсал: 7391

Жиілі: 2080

: 721

№: 14

Оқулықтардың аты: Ана тілі (1 сынып 1957)

Абсал: 10680

Жиілі: 3814

: 1381

№: 15

Оқулықтардың аты: Қазақтілі (2 сынып 1952)

Абсал: 8035

Жиілі: 3794

: 1638

№: 16

Оқулықтардың аты: Арифметика (2 сынып 1958)

Абсал: 11058

Жиілі: 2822

: 827

№: 17

Оқулықтардың аты: Ана тілі (2 сынып 1953)

Абсал: 25032

Жиілі: 6269

: 3748

№: 18

Оқулықтардың аты: Казак тілі (3 сынып 19511

Абсал: 12524

Жиілі: 5219

: 2009

№: 19

Оқулықтардың аты: Арифметика (3 сынып 1959)

Абсал: 13021

Жиілі: 3028

: 915

№: 20

Оқулықтардың аты: Ана тілі (3 сынып 1953)

Абсал: 47509

Жиілі: 9131

: 4092

50 және 1970-2000 жылдардағы БСО мәтіңцері мен БӘ әр түрлі көлемдегі сөздер мен сөз формаларының және сөз қолданыстарының шамасын аңғартады. 50 жылдардағы оқулық мәтіндерінде 1970-2000 жылдардағы мәтіндерге қарағанда сөздер мен сөз қолданыстар және сөз формалары аз қолданылған. Бұдан байқайтынымыз, таңдама көлемі улғайған сайын, мәтіннің сөзбен қамтылу коэфиценті де өсіп отырады. Агглютинативті тілдерді әдетте бұл коэфицент 90% шамасында болады.

1-кестеге қатысты деректерге келсек, 50 және 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің әрбір сыныпқа қатысты пәндері бойынша сөз, сөз формасы мен сөз қолдансытарымен қамтылуының көрсеткіштері беріледі. Мұндағы әрбір сыныптағы пәндер арасында лексикалық тұлғалармен қамтылуы жағынан 50 және 70 жылдар оқулықтары арасында айтарлықтай айырмашылықтарды көреміз.

Мысалы, 50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақ тілі" оқулығының 1024 сөз формасы мен 6314 қолданысқа ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақ тілі" оқулығының 1454 сөз, 2867 сөз формасы мен 8910 сөз қолданысқа тең екендігі байқалды. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы оқулықтардың 50 жылдармен салыстырғанда ғылыми танымдық және оқу әдістемелік мазмұнының ғылымдағы соңғы жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене түсіуінің нәтижесі екендігін көрсетіп отыр. Қарастырылып отырған 50 жылдардағы оқулықтардың лексика - граматикалық топтармен қамтылуындағы мына кестеде пайыздық көрсеткіштермен беріледі.

50 ж. БСО мәтіндөріндегі лексика граматикалық топтардың қамтитын үлесі.

№: №

Сөз таптары: Сөз таптары

Шарт. белгі.: Шарт. белгі.

Пайызы (%): Пайызы (%)

№: 1

Сөз таптары: Зат есімдер

Шарт. белгі.: 3

Пайызы (%): 36, 61

№:

Сөз таптары: А) жануарлар аты

Шарт. белгі.: 9

Пайызы (%): 0, 014

№:

Сөз таптары: ә) Шығармалар аты

Шарт. белгі.: 6

Пайызы (%): 0, 0086

№:

Сөз таптары: Б) географиялық атаулар

Шарт. белгі.: 7

Пайызы (%): 0, 73

№:

Сөз таптары: В) Адам аты

Шарт. белгі.: 2

Пайызы (%): 1, 8

№:

Сөз таптары: Г) ру, тайпа, ұлттардың аты

Шарт. белгі.: 8

Пайызы (%): 0, 17

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты

5: 5

0, 0016: 0, 0016

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Д) қысқарған сөздер

5: 4

0, 0016: 0, 035

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Е) көмекші есімдер

5: К

0, 0016: 0, 6

: 2

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Сын есім

5: С

0, 0016: 6, 56

: 3

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Сан есім

5: a

0, 0016: 3, 95

: 4

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Үстеу

5: У

0, 0016: 2, 14

: 5

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Есімдік

5: М

0, 0016: 10, 20

: 6

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Етістік

5: е

0, 0016: 30, 16

: 7

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Шылау

5: Ш

0, 0016: 4, 95

: 8

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Әртарап, бейтарап сөздер

5: Д

0, 0016: 1, 60

: 9

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Еліктеу сөздер

5: л

0, 0016: 0, 14

: 10

Ғ) мәдени-ағарту мекемелерінің аты: Одағай

5: О

0, 0016: 0, 26

Өзге таптарына қарағанда қолданылуы жөнінен жоғары пайыздық көрсеткішке ие зат есімдердің ішінен жалқы есімдерді бірнеше топтарға бөле отырып, шартты белгілермен көрсету барысында анықталған - 50 жылдар оқулықтарыкдағы барлық сөз қолданыстардың 0, 8% - ын адам аттары, 0, 73 %- ын географиялық атаулар, 0, 17%-ын ру, тайпа ұлттардың аты, ал ең аз пайыздық көрсеткішті (0, 0016%) мәдени-ағарту орындарының аты қамтиды екен. Көптеген статистикалық зерттеулердің нысанында қамтыла бермейтін зат есімдердің бір тобы-жалқы есімдер белгілі бір пәндік - тақырыптың мазмұнымен ғылыми - әдіснамалық ауқымға қатысты болғандықтан, олардың оқулықтарда белгілі бір дәрежеде қамтылуы міндетті.

1. 1. БСО мәтіндерін әрбір пән бойынша қамтылуы.

50 ж мектеп оқулықтарындағы сөз таптарының сыныптар бойынша сөзбен және сөз формаларымен қамтылуы.

қ/с: қ/с

Сөз таптары: Сөз таптары

1 сынып Ғ1: 1 сынып Ғ1

2 сынып Ғ2: 2 сынып Ғ2

3 сынып ҒЗ: 3 сынып ҒЗ

қ/с: 1

Сөз таптары: Зат есім

1 сынып Ғ1: 8483

2 сынып Ғ2: 16412

3 сынып ҒЗ: 49495

қ/с: 2

Сөз таптары: Етістік

1 сынып Ғ1: 7869

2 сынып Ғ2: 13756

3 сынып ҒЗ: 34475

қ/с: 3

Сөз таптары: Сын есім

1 сынып Ғ1: 1616

2 сынып Ғ2: 3085

3 сынып ҒЗ: 7501

қ/с: 4

Сөз таптары: Шылау

1 сынып Ғ1: 1382

2 сынып Ғ2: 1958

3 сынып ҒЗ: 5872

қ/с: 5

Сөз таптары: Есімдік

1 сынып Ғ1: 3077

2 сынып Ғ2: 5240

3 сынып ҒЗ: 10664

қ/с: 6

Сөз таптары: Үстеу

1 сынып Ғ1: 502

2 сынып Ғ2: 1348

3 сынып ҒЗ: 2144

қ/с: 7

Сөз таптары: Сан есім

1 сынып Ғ1: 961

2 сынып Ғ2: 1342

3 сынып ҒЗ: 5046

қ/с: 8

Сөз таптары: Модаль сөз

1 сынып Ғ1: 453

2 сынып Ғ2: 618

3 сынып ҒЗ: 1909

қ/с: 9

Сөз таптары: Еліктеу сөз

1 сынып Ғ1: 12

2 сынып Ғ2: 100

3 сынып ҒЗ: 150

қ/с: 10

Сөз таптары: Одағай

1 сынып Ғ1: 26

2 сынып Ғ2: 263

3 сынып ҒЗ: 193

Бірақ осы есімдердің де баланың таным түсінігін арттырып, ұғымдық ой қорыту қабілетін дамытатынын ескере бермейміз. Оқулық мәтіндерінің құрастырылуында ескерілетін мәселенің тағы бірі дерексіз ұғымдағы зат есімдер мен нақты мәнді сөздердің ара қатынасы «10-ға бір», яғни он нақты сөзге 1 дерексіз мәнді сөз тура келуі дұрыс деп қарастырылатынына сүйеніп отырып, бұл реттіліктің 50 жылдардағы оқулықтарда сақталғандығы анықталды. Енді осы оқулық мәтіндеріндегі сөз топтарының ара салмағын олардың қолданысы бойынша анықтайтын болсақ, жоғарыдағыдай көріністі байқаймыз.

Сыныптар бойынша алғандағы сөз қолданыстарды салыстыру барысында анықталғаны - зат есімдердің үлес салмағы өзге сөз топтарына қарағанда жоғары деңгейді көрсетеді (1 сыныпта 8483 с. қ, 2 сыныпта 16412 с. қ, 3 сыныпта 49495 с. қ) . Өйткені, зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйытқы, әрі өзек болып қызмет атқарады. А. Жұбанов өз еңбегінде қазақ мәтіндерін

тудырушы сөз топтарының бірі ретінде олардың 70-тен аса семантикалық топтарға бөледі. Ал осы 50 жылдардағы сөз таптарының қолданысын 70 жылдардағы оқулықтармен және БӘ салыстыру барысында төмендегінше көріністі байқаймыз.

Оқулықта грамматикалық, лексикалық, орфорафиялық ережелер мен талдаулар және тіл дамыту жұмыстары кейде аралас-құралас, кейде сатылы түрде жүргізуе ыңғайланған. Жеке тақырып бойынша бірнеше параграфқа лайықтап программада көрсетілген материалдарда баланың қабылдау қабілетіне, жас ерекшеліктеріне лайықтап баяндағанда, бала тек даяр қағидаларды жаттасын демейміз. Қаншама түсінікті етіп, тәптіштеп айтқан қағидаларымыз баланың байқау, салыстыру, қорыту сияқты өзіндік әрекеттерімен ұштаспаса, көздеген мақсатқа жете алмаймыз. Қазақ тілі сабағын оқытқанда, оқушы тек тыңдаушы, айтқанды, оқулықтағыны жаттаушы болмау керек, баянды білімнің белсенді, ойшылы болу керек. Баланы әрдайым соған жетектей отырып, керекті қағидаларды түсіндіргенде, ондай білім баланың бойына құт болады. Бұл жұмыстың тәртібі, әдісі мұғалімнің шеберлігіне қарай әртүрлі нәтиже беруі мүмкін. Қалайда бұл оқулықты пайдаланып, қазақ тілін оқытушы мұғалім осы талапты естен шығармауы керек.

Оқулықта жүйелі білім беру жұмысы тиісті ережелерден басталмайды, сол ереже, түсініктерге қарай жетектейтін тілдік материалдардан басталады. Оқушы жаттығуларда берілген дидактикалық материалдарды ұғына, тапсырмаларды

орындай келе, солардан өздері қорытынды шығаратындай кезең басталғанда, жинақталған ережелер берілді. Сонда олар тосыннан айтылған қағидалар болмай, өздеріне бурыннан түсінікті, өздері-ақ қорыта алатындай, бірақ қорытуға шамасы келмейтін жайттар болмақ. Ондайға оқушылар тез түсінеді, содан әрі қарай сол түсінгендерін баянды ету үшін тағы да бірнеше жаттығу материалдары беріледі. Сондықтан грамматикалық, орфографиялық, нормаларды бағаға білдіру үшін әдетте жаттығу материалдарын оларға тірек етеміз. Ол түсінікті. Тілден беретін білім балаға әдепкіде бытыраңқы, шашыраңқы болып көрінеді. Оның себебі - грамматикалық, орфографиялық ережелер белгілі нақты сөздер, тұлғалар негізінде емес, абстракцияланған көптеген фактілерді қорыту негізінде жасалады. Баланы соған жетектеу үшін көптеген байқау, жаттығу жұмыстары жүргізілуге тиіс. Ол жұмыстардың сипаты әр параграфта берілетін білім көлемінің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін. Қалайда жаттығуға, байқау тіл дамытуға берілетін материалдар барынша сапалы болғаны жөн.

Тіл сабақтарын оқытудың дидактикалық материалдары ана тілінің әдеби үлгілері болуға тиіс. Тілдік материалға негізделмеген сабақ алыстағы бұлдыр сағым сияқты, ол көңілге қонымсыз күңгірт қалпында қалып қояды. Сондықтан қазақ тілінен мектепте сабақ оқытудың аса жауапты кезеңі оқушыға жаттығу, талдау материалдарын таңдау талғаудан

басталады. Жаттығу материалдарын таңцауда үш түрлі талап қойылады.

Біріншіден, жаттығу материалдары мазмұнды болуға тиіс. Материалдағы жеке дыбыстар, әріптер, буындар сөз ішінде, сөздер сөз тіркесі, сөйлем ішінде алып талданады. Солар үшін алынған мысалдар мен текстер «Ат шабады, ит қабады» сияқты ойдан шығарылған сөйлемдерден құралмай, мүмкін болғанынша көркем әдебиеттен алынған сөз, сөз тіркестері, сөйлем, үзінділер болуға тиіс. Алдымөн солардың ұстамды, мазмұны дұрыс болу жағын ойлауға тиіспіз. Қалайда олар балаларға дұрыс тәрбие беру нысанасынан қаралу керек. Оқулықта осы тұрғыдан берілген материалдар жеткіліксіз болса, әрине оларды пайдалануға болады. Бірақ сол материалға қойылатын басты талғам тілегі оның тәрбиелік мәнінде екі елі естен шықпау керек. Материалдық тәрбиелік мәні әртүрлі: Отанды сүюге, еңбек етуге, табиғатты тануға, мәдениеттіліке, коллектившілдікке, үлкенді сыйлауға т. т. ыңғайланған. Тым болмаса онда эстетикалық - көркемдік тәрбие нысаны болу керек.

Екіншіден, әрбір мысал, үзінді, әңгіме, өлең, сөз, сөйлем тіл жағынан мұлтіксіз әдеби болсын. Сонда олар баланы әдеби тіл жүйесін игеруге, оның тілін дамытуға тірек бола алады. Мұндағы басты талап - балаға грамматикадан, орфографиядан . . . білім беру үстінде оның тіл мәдениетінде арттыру болуға тиіс. Сол үшін оқушылар диалектизимнен, дұрыс құралмаған жасанды мысалдардан аулақ болып, әдеби

тілдің жақсы үлілері бойынша, әдеби тілге тән басқа да мысалдар бойынша тәрбиеленеді. Жастарға арналған әдебиеттер көп те емес, олардың бәрінің бірдөй тіл мәдениеті жоғары бола бермейді. Сондықтан бастауыш мектеп оқушылары үшін солардың таңдамалары баланың жас мөлшеріне лайық, түсінікті, әдеби әрі мазмұнды болғаны жөн.

Үшіншіден, алынған жаттығу, тағы басқа материалдар құрамынан керекті сөздер, дыбыстар, әріптер, грамматикалық тұлғалар, сөйлемдер . . . жиі кездесетін болсын. Жаттығу материалдарын таңдауда негізгі мақсат осы талап болғанымен алдыңғыларсыз бұның сапасын дұрыс бағалауға болмайды. Содықтан бір жаттығу материалында осы үшеуінің басы бір жерге түйісуі керек. Жаттығу, талдау, тіл дамыту материалдарының сапасы жақсы болса, қазақ тілін оқытудағы мақсаттың дұрыс орындалуына қолайлы жағдай жасалады.

Қазақ тілін бастауыш мектепте оқулықтағы жаттығу материалдарының сапалы болуына ерекше назар аударатын себебіміз екі түрлі: біріншіден онда қазақ тілі теориялық курс ретінде емес, негізінде практикалық сабақ ретінде оқытылады. Сондай практикалық жұмыстардың тірегі де, мөлшерлі білім көркемін баянды ететін де «жаттығу» деген атпен беріледі; екіншіден, программа бойынша бастауыш мектепте қазақ тілі: 1 «сауат ашу мен тіл дамыту», 2 «Оқу мен тіл дамыту», 3 «Граматика, емле және тіл дамыту» деген тарауларға бөлінеді. «Тіл дамыту» мұнда басқаларымен қатар жүріп отырады. Программада бұлардың әрқайсысына

жәнө жеке тақырыпқа, мысалы тіл дамытуға, бөлөк сағат мөлшері көрсетілген. Соған қарап тіл дамытуды өзгелерден бөлек өту керек деп түсінбейміз.

Жаттығу материалдарына қойылатын басты талаптарға мыналар да енеді: олар оқушылардың жас ерекшеліктеріне, түсіну қабілетіне сай, балаларға қызықты, тартымды, оларға ой салатындай болуға тиіс. Ондай жаттығуларды оқушылар өздігінен орындауға тез дағдыланады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.