Антикалық психология
1. Психология жан туралы ғылым ретінде
2. Жан туралы антикалық көзқарастар.
2. Жан туралы антикалық көзқарастар.
Демокрит (544 ж. б.э.д)
Жан туралы түсініктер философияның негізінде пайда болды, олар Ертедегі Индия, Қытай, Греция, Римде қалыптаса бастады. Психологиялық проблемалар философияның бір саласы болды, яғни философияның пәні – өмір, адам, оның жаны болып саналды. Психологиялық бөлімдер Шығыс пен Батыста дамыды. Ежелгі Греция Таяу Шығыспен – Сирия, Египетпен байланыса бастады. 6 ғасырларда ежелгі Грецияда философия дамыды, ал ежелгі Египетте религиоздық – мифологиялық идеология дамыды. Грецияда жазушылық, ал Египетте астрономиялық және математикалық білімдер дамыды. Бұндай білімдер гректермен тез меңгерілді.
Жан туралы материалистік көзқарастың негізін салған Демокрит және оның ұстазы Левкипп (б.э.д. V ғ ) болды. Демокрит ежелгі Греция дамығанда (ғылым, өнер, архитектура, мүсін, әдебиет) әрекет етті.
Бұл көзқарастардың психологиялық негізі атомдық материализм болды. Бұл теория бойынша, барлық нәрсе 2 негізден тұрады: 1. материя. (атомдар). 2. материядан тыс.
Атомдар көзге көрінбейді. Мысалы, сезімдік қасиеттер түс, дәм, т.б. атомға жатпайды. Бұл қасиеттер адамның қабылдауында пайда болады, яғни атомдардың бірлесуінде көрініс берді.
Демокрит – жан – бұл тәннің қозғалысының себебі деп түсіндірді. Жан бүкіл организмде орналасқан өте майда, қозғалғыш атамдардан тұрады. Атомдар адам организмінде қозғала отырып, адамның тәнін қозғалысқа итерді.
Сонымен, жан – бұл атомдардың денеде бөлінуі.
Барлық нәрсенің жаны бар: тастың да, өсімдіктің де, Жан бәріне тән, қайтыс болған адам да жан бар, бірақ онда аздау.
Ауру – бұл атомдардың пропорциясының өзгеруі. Кәрі адамдарда қозғалғыш атомдардың саны азаяды.
Антикалық митериализм - жан мен тән бірге болады.
Эпикур, Лукреций - Демокриттің жан туралы ойларын жалғастырды.
Эпикур: тек сезе алатын, түйсіне алатын нәрселерде жан болады. Ол жанның бөліктерін есептеп шығарды: басқару бөліктері: (адамда сана, жануарларда инстинкт); сезім мүшелері (көру, есту, иіс, дәм, ұстап сезу) – даусы (сөз – сөйлем органдары).
Таным туралы ілім.
Танымның 2 түрі бар: түйсіну және ойлау. Танымның басталуы – түйсіну және қабылдау, олар заттар туралы білім береді.
Қабылдау – физикалық процесс. Заттардан өте жұқа қабық, пленка ажыратылады. Олар өздерінің сыртқы көрінісі бойынша сол заттарға ұқсайды. Олар кеңістікте ұша отырып, сезім мүшелерге енеді, мысалы көзге. Осы уақытта көзден атомдар бағытталады. Содан адам бейнелерді сезеді.
Эпикур адамның қалай көретінін, еститінін, иісті сезетінін түсіндіре отырып, қабылдаудың толық бейнелейтінін дәлелдеді.
Түйсінудің жалғасы ойлау. Ойлау – бұл заңды түрде өмірді тану. Ойлау – бұл заттар туралы ұғымдардың пайда болуы.
Олар ішкі және сыртқы ойлауды ажыратты.
Ішкі – адамның өзінің мінез – құлқын дұрыс бағыттауы.
Сыртқы – адамның ойлана отырып сөйлеуі.
Сезім проблемасы.
Демокрит қанағаттану және қанағаттанбаушылық – бұл пайдалы және зиян нәрсенің көрсеткіші.
Қанағаттану – бұл тірі организм табиғатының жағдайы.
Уайым – осы табиғат жағдайына бөгде нәрсе. Өмірдің мақсаты – бұл
Жан туралы түсініктер философияның негізінде пайда болды, олар Ертедегі Индия, Қытай, Греция, Римде қалыптаса бастады. Психологиялық проблемалар философияның бір саласы болды, яғни философияның пәні – өмір, адам, оның жаны болып саналды. Психологиялық бөлімдер Шығыс пен Батыста дамыды. Ежелгі Греция Таяу Шығыспен – Сирия, Египетпен байланыса бастады. 6 ғасырларда ежелгі Грецияда философия дамыды, ал ежелгі Египетте религиоздық – мифологиялық идеология дамыды. Грецияда жазушылық, ал Египетте астрономиялық және математикалық білімдер дамыды. Бұндай білімдер гректермен тез меңгерілді.
Жан туралы материалистік көзқарастың негізін салған Демокрит және оның ұстазы Левкипп (б.э.д. V ғ ) болды. Демокрит ежелгі Греция дамығанда (ғылым, өнер, архитектура, мүсін, әдебиет) әрекет етті.
Бұл көзқарастардың психологиялық негізі атомдық материализм болды. Бұл теория бойынша, барлық нәрсе 2 негізден тұрады: 1. материя. (атомдар). 2. материядан тыс.
Атомдар көзге көрінбейді. Мысалы, сезімдік қасиеттер түс, дәм, т.б. атомға жатпайды. Бұл қасиеттер адамның қабылдауында пайда болады, яғни атомдардың бірлесуінде көрініс берді.
Демокрит – жан – бұл тәннің қозғалысының себебі деп түсіндірді. Жан бүкіл организмде орналасқан өте майда, қозғалғыш атамдардан тұрады. Атомдар адам организмінде қозғала отырып, адамның тәнін қозғалысқа итерді.
Сонымен, жан – бұл атомдардың денеде бөлінуі.
Барлық нәрсенің жаны бар: тастың да, өсімдіктің де, Жан бәріне тән, қайтыс болған адам да жан бар, бірақ онда аздау.
Ауру – бұл атомдардың пропорциясының өзгеруі. Кәрі адамдарда қозғалғыш атомдардың саны азаяды.
Антикалық митериализм - жан мен тән бірге болады.
Эпикур, Лукреций - Демокриттің жан туралы ойларын жалғастырды.
Эпикур: тек сезе алатын, түйсіне алатын нәрселерде жан болады. Ол жанның бөліктерін есептеп шығарды: басқару бөліктері: (адамда сана, жануарларда инстинкт); сезім мүшелері (көру, есту, иіс, дәм, ұстап сезу) – даусы (сөз – сөйлем органдары).
Таным туралы ілім.
Танымның 2 түрі бар: түйсіну және ойлау. Танымның басталуы – түйсіну және қабылдау, олар заттар туралы білім береді.
Қабылдау – физикалық процесс. Заттардан өте жұқа қабық, пленка ажыратылады. Олар өздерінің сыртқы көрінісі бойынша сол заттарға ұқсайды. Олар кеңістікте ұша отырып, сезім мүшелерге енеді, мысалы көзге. Осы уақытта көзден атомдар бағытталады. Содан адам бейнелерді сезеді.
Эпикур адамның қалай көретінін, еститінін, иісті сезетінін түсіндіре отырып, қабылдаудың толық бейнелейтінін дәлелдеді.
Түйсінудің жалғасы ойлау. Ойлау – бұл заңды түрде өмірді тану. Ойлау – бұл заттар туралы ұғымдардың пайда болуы.
Олар ішкі және сыртқы ойлауды ажыратты.
Ішкі – адамның өзінің мінез – құлқын дұрыс бағыттауы.
Сыртқы – адамның ойлана отырып сөйлеуі.
Сезім проблемасы.
Демокрит қанағаттану және қанағаттанбаушылық – бұл пайдалы және зиян нәрсенің көрсеткіші.
Қанағаттану – бұл тірі организм табиғатының жағдайы.
Уайым – осы табиғат жағдайына бөгде нәрсе. Өмірдің мақсаты – бұл
Антикалық психология
1. Психология жан туралы ғылым ретінде
2. Жан туралы антикалық көзқарастар.
Демокрит (544 ж. б.э.д)
Жан туралы түсініктер философияның негізінде пайда болды, олар
Ертедегі Индия, Қытай, Греция, Римде қалыптаса бастады. Психологиялық
проблемалар философияның бір саласы болды, яғни философияның пәні – өмір,
адам, оның жаны болып саналды. Психологиялық бөлімдер Шығыс пен Батыста
дамыды. Ежелгі Греция Таяу Шығыспен – Сирия, Египетпен байланыса бастады.
6 ғасырларда ежелгі Грецияда философия дамыды, ал ежелгі Египетте
религиоздық – мифологиялық идеология дамыды. Грецияда жазушылық, ал
Египетте астрономиялық және математикалық білімдер дамыды. Бұндай
білімдер гректермен тез меңгерілді.
Жан туралы материалистік көзқарастың негізін салған Демокрит және
оның ұстазы Левкипп (б.э.д. V ғ ) болды. Демокрит ежелгі Греция дамығанда
(ғылым, өнер, архитектура, мүсін, әдебиет) әрекет етті.
Бұл көзқарастардың психологиялық негізі атомдық материализм болды.
Бұл теория бойынша, барлық нәрсе 2 негізден тұрады: 1. материя.
(атомдар). 2. материядан тыс.
Атомдар көзге көрінбейді. Мысалы, сезімдік қасиеттер түс, дәм, т.б.
атомға жатпайды. Бұл қасиеттер адамның қабылдауында пайда болады, яғни
атомдардың бірлесуінде көрініс берді.
Демокрит – жан – бұл тәннің қозғалысының себебі деп түсіндірді. Жан
бүкіл организмде орналасқан өте майда, қозғалғыш атамдардан тұрады.
Атомдар адам организмінде қозғала отырып, адамның тәнін қозғалысқа
итерді.
Сонымен, жан – бұл атомдардың денеде бөлінуі.
Барлық нәрсенің жаны бар: тастың да, өсімдіктің де, Жан бәріне тән,
қайтыс болған адам да жан бар, бірақ онда аздау.
Ауру – бұл атомдардың пропорциясының өзгеруі. Кәрі адамдарда
қозғалғыш атомдардың саны азаяды.
Антикалық митериализм - жан мен тән бірге болады.
Эпикур, Лукреций - Демокриттің жан туралы ойларын жалғастырды.
Эпикур: тек сезе алатын, түйсіне алатын нәрселерде жан болады. Ол
жанның бөліктерін есептеп шығарды: басқару бөліктері: (адамда сана,
жануарларда инстинкт); сезім мүшелері (көру, есту, иіс, дәм, ұстап сезу)
– даусы (сөз – сөйлем органдары).
Таным туралы ілім.
Танымның 2 түрі бар: түйсіну және ойлау. Танымның басталуы –
түйсіну және қабылдау, олар заттар туралы білім береді.
Қабылдау – физикалық процесс. Заттардан өте жұқа қабық, пленка
ажыратылады. Олар өздерінің сыртқы көрінісі бойынша сол заттарға ұқсайды.
Олар кеңістікте ұша отырып, сезім мүшелерге енеді, мысалы көзге. Осы
уақытта көзден атомдар бағытталады. Содан адам бейнелерді сезеді.
Эпикур адамның қалай көретінін, еститінін, иісті сезетінін
түсіндіре отырып, қабылдаудың толық бейнелейтінін дәлелдеді.
Түйсінудің жалғасы ойлау. Ойлау – бұл заңды түрде өмірді тану.
Ойлау – бұл заттар туралы ұғымдардың пайда болуы.
Олар ішкі және сыртқы ойлауды ажыратты.
Ішкі – адамның өзінің мінез – құлқын дұрыс бағыттауы.
Сыртқы – адамның ойлана отырып сөйлеуі.
Сезім проблемасы.
Демокрит қанағаттану және қанағаттанбаушылық – бұл пайдалы және
зиян нәрсенің көрсеткіші.
Қанағаттану – бұл тірі организм табиғатының жағдайы.
Уайым – осы табиғат жағдайына бөгде нәрсе. Өмірдің мақсаты – бұл
жанның жақсы, бірқалыпты жағдайы.
Эпикур: өмірдің мақсаты - ақылды қанағаттанушылық. Жанды бұзатын –
бұл өлімнен қорқу, құдайдың алдындағы қорқыныш.
Лукреций: сезім толығымен ақылға байланысты.
Грек философтары аффект мәселесімен де айналысқан.
Аффект – ақылға қарсы жан әрекеттері. Олар аффектінің 26 түрін
сипаттады, оларды топтарға бөлді:
1. қанағаттану (қуаныш, рахат)
2. қанағаттанбаушылық (қайғы, қасірет, мұң)
3. көре алмаушылық, уайым
4. қажеттілік, махаббат, ашу, ыза.
5. қорқыныш (тартыншақтық, қапагершілік) т.б.
Аффектік жағдайлардың өршуін 3 кезеңге бөлді:
1. Сыртқы әсерлердің ықпалынан организмде физиологиялық өзгерістер
болады.
2. Психологиялық өзгерістер (яғни не болды және оны қалай шешуге
болады).
3. Ақылдың аффектіні шешуге араласуы.
Аффектімен күресу жолдары:
- аффектік жағдайдың сыртқы көрінісін көрсетпеуге әрекет жасау.
- аффектік жағдайды қиялдай отырып ұлғайтпау, асырып жібермеу.
- басқа жағдайға көңіл аудару, мысалы (қорқыныш кезіндегі ерлік,
ұстамдылық)
- аффектіні итермелейтін әрекеттерді басып тастау.
Осы жағдайлардың психология үшін үлкен тәрбиелік мәні бар.
Платон (427-347 ж б.э.д)
Сократтың оқушысы. Платон объективті идеализмнің негізін салушы.
Платонның негізгі философиялық проблемасы – ой, сана (идея) туралы
ілім. Ой, сана – ол мәңгілік, ол көрінбейді, сезімге байланыссыз өз
бетінше, жеке құбылыс.
Жан туралы ілім – Платонның идеалистік философиясының негізгі
бөлігі. Платонның көзқарасы:
1. Идея (ой, сана) өмірі бар, ол мәңгілік, ешуақытта өзгермейді.
2. Заттар өмірі (өмірдің анықтығы – адамның өмірге келуі және
кетуі)
Қандай да болмасын заттың өз бастамасында идеясы болады. Идея – бұл
бейне, ал заттар олардың әлсіз көшірмелері.
Жан - идея (ой, сана) өмірі мен заттарды байланыстырушы ретінде
көрініс берді. Жан тәннен жоғары. Жан – мәңгілік. ол 3 бөлтектен тұрады:
құмарлық (шабыттандырушы), сана, қайсарлылық.
Осы 3 бөліктің үндестілігінің бұзылуы – қайғы – қасіретке әкелді.
Ал оның қайта қалыпқа келуі қанағаттану сезіміне әкелді.
Таным процестері.
Жан ойлау процесінде өзі сұрайды, өзіне – өзі жауап берді,
келіседі не келіспейді. (яғни психологияда бұл ішкі сөйлеуді білдіреді).
Адам идея өмірінде өмір сүріп, білімді меңгерді. Ассоциация негізінде
адам өз жанын түсіне білуі қажет.
Сократ (469-399 б.э. д)
Сократ Платон мен Аристотельдің ұстазы.
Таным туралы ілім.
Өмірді тану сыртқы өмірге емес, ол адамның ішкі өміріне сүйенеді,
яғни шын сеніміне, құндылықтарына, саналы түрде іс – әрекет жасау
ептілігіне.
Сократтың философиялық ілімдерінің негізі – адамдардың өзін – өзі
тануына көмектесу.
Адамның табиғаты туралы сұрақтарға жауап іздей отырып, адамның ішкі
өміріне, ішкі даусына, ұятына ерекше назар аударды.
Сократ әдісі. Сократ ауызша түрде қарым – қатынас жасау әдісінің
шебері болған. Ол адамдармен қарым – қатынас жасауда, арнайы сөздерді
таба отырып, сананың жабуында не бар екенін дәлелдегісі келді, яғни
адамда бар білімді сұрақтар арқылы тексеріп, оның ақиқат екенін тексеру.
Аристотель (384-322) б.э.д.
Жан туралы ілім. Жанның негізгі функциясы – бұл организмнің
биологиялық тіршілігін жүзеге асыру. Жан – бұл тірі дененің ұйымдастыру
әдісі, жолы. Өмірден қайтқаннан кейін, жан өмірге келген жағдайына қайта
түседі. Жанның қабілеті:
– вегетативтік дәреже – өсімдіктерге тән
– сезімдік - - жануарларға тән
– саналық (жоғары дәреже) – адамға тән
Жанның танымдық қабілеттері:
- қабылдау – дүниені танудың алғашқы негізі
- түйсіну – өмірге қажетті негіз.
- ес – есте сақтап, қайта жаңғырту
- қиял – образдардың пайда болуы.
– ойлау – ұғымдардың пайда болуы.
–
Антикалық дәрігерлердің ілімі.
1. Гипократтың темперамент туралы ілімі
2. Аристотельдің психологияялық көзқарастары
Гиппократ (460 – 377б.э.д.) – медицина атасы. Медицинада
материализм бағытын ұстанған грек ғалымдарының бірі болып саналады.
Оның ойы бойынша ойлау және түйсіну органы болып ми саналады. Оның
ең танымал ілімі ол – темперамент туралы ілімі. Организмге төрт
түрлі сұйықтық бар екенін түсіндіреді:
1. Шырын – бас мида болады; (флегматик)
2. Қан - жүректе басым болады; (сангвиник)
3. Сары өт – бауырда пайда болады;(холерик)
4. Қара өт – көкбауырда пайда болады;(меланхолик)
Гален – (б.э.д. ІІ ғ.) Ол Гипократтың темперамент ілімін
дамытты. Ол темпераменттің 13 типін анықтайды. нерв талшықсыз
организмнің бірде – бір бөлігі қозғала алмайды. 13 темперамент
типінің тек біреуі ғана норманы көрсе Гален аффект мәселесімен де
айналысқан. Аффект жағдайында – организмнің өзгеруі 1 – ші жағдай, ал
субъективтік қиналу ол 2- ші жағдай. Организмнің тұтастығы нерв
жүйесіне байланысты. Сезім мүшелерінен шыққан нервтер адамда таным
процестерінің бар екенін көрсетеді (түйсіну қабылдау т.б.). Бұлшықеттен
кеткен нервтер қозғалыстарды реттейді, ал қалған нервтер ішкі органды
реттейді. Гален ерекше назарды арқа миға аударды. Бұл жерде сезім және
қозғалыс нервтері орналасқан.
Александр Афродизийский (198 - 211) – көру қабылдауы туралы
ілімнің негізін салушы. Ол Афинада философиядан дәріс берген.
Неоплатонизм өкілі Плотин (2005 - 270) – ол жан –бұл құдайдың
творчествалық әрекетінен сәуленің шашылуы деп түсіндірді. Жан
адамның өзін - өзі тануы.
Христян философиясының негізін салушы Аврелий Августин (354-
430) Мен ойланамын яғни мен бармын, - деген ой тастайды. Ол адамның
ішк і өміріне яғни санасына да ерекше назар аударады.
Плотин, Августин, сананың адамның ішкі өмірінің ерекшелігіне
назар аударды.
Аристотель (Аффект туралы түсініктері) қанағаттану және
қанағаттанбау – бұл Жан және тән функцияларының өркендеуі немесе
топтан қалуы. Қанағаттану - жан және тән функцияларының бөгетсіз
өтуі, ал қанағаттанбау - олардың бұзылуы.
Сезімдер іс әрекетпен байланысты, олар іс әрекеттің негізі.
Сезімдер өмірге қанағаттанушылық рухын береді.
Аффект - бұл адамға қандай да болмасын жаңа ойдың әсер
етуінен адамның қанағаттанушылық жағдайы. Ол аяқ ілгегінен, ойланбай
пайба болады. Адамда қанағаттанушылық нмесе қайтару жағдайын туғызатын
нәрселерді аффект деп атады. (Қорқу, есіркеу, махаббат, қуану, көре
алмау, ашулану, уайым т.б.) Аффект тәннің өзгерісімен сипатталады.
Аристотель: адамды ынта жасаған әрекетіне қарай сипаттауға болады, ол
аффектік жағдай оның мінез – құлқын көрсетеді. Аффектісіз батырлық
әрекеттер, өнерден қанағат алуы мүмкін емес.
Ерік проблемасы.
Адамның әрекеті 2 – ге бөлінеді: ырықты және ырықсыз. Ерікті
әрекет адамның санасына байланысты, ол болашаққа бағытталған. Сана
болмаған жағдайда ерік те болмайды. (кішкентай балалар, ақыл есі кем
адамдар, жануарлар). Шешімді қабылдау адамның мінезі төмендігіне
байланысты.
Мінез проблемасы.
Мінез адамның негізін білдіреді. Мінез іштен туа пайда
болмайды, ол тәжірибенің негізінде қалыптатсады. Мінезді тәрбиелеу
мәселесіне ерекше назар аударды. Аристотельдің Жан туралы ілімі 17 ғ.
дейін созылды.
Антикалық психологияның бағыттары.
1. бағыт- психика бұл материалдық өмірдің қозғалу және даму
заңына негізделеді.
2. бағыт – тірі организмге негізделеді. Психика - өмірдің бір
формасы. Аристотельдің іліміне сүйенеді. (тірі табиғат)
3. бағыт – индивидтің жан әрекеті адамның мәдениетіне, этикалық
құндылықтарына байланысты.
Психология өзінің дамуында бірнеше кезең арқылы өтті.
1. Ғылымға дейінгі кезең б.э.д. 7-6 ғғ. аяқталды (психиканың
құрылысын, функциясын объективті түрде түсіндіргенге дейін) Жан
туралы түсініктер түрлі ертегі, аңыздарда, діндерде көрініс
берді.
2. 7 – 6 б.э.д. (осы ғасырдан басталады) Психология философияның
негізінде дамыды. Бұл философиялық кезең бірінші психологиялық
мектептің пайда болуына дейін созылады. Сонымен қатар
психологиялық терминнің пайдап болуымен сипатталады. (17 ғ. аяғы
19 ғ. басы.) яғни психологияның бірегей, өте сирек ғылым екендігі,
гуманитарлық және жаратылыстану пәндерінің негізі екендігі,
психиканың ішкі және сыртқы жақтарын зерттейтін ілім екендігімен
сипатталады. Эксперименттік психология пайда болады. (1879 В.Вунт)
Көп жылдар бойы психологияның пәні болып жан есептелінеді. Бірақ
оның мағынасы түрліше түсіндірілді.
Антикалық дәуірде жан - тәннің негізі деп түсіндірілді. Ал оның
негізгі функциясы тәннің белсенділігі және бағыты. Жан адамның мінез
– құлқын басқарады. Біртіндеп жанның функциясына таным да қосылады.
Ертедегі Шығыстағы психологиялық ойлардың дамуы
1. Қытай және Үнді философиясының адам туралы көзқарастары
2. Конфуций және оның пікірлері
Адам туралы алғаш идеялар философия пайда болғаннан көп уақыт бұрын
айтыла бастады. Ежелгі қытай ойшылдарының түсіндірулері бойынша, адам
әлемнің патшасы емес, табиғатгы бағындырушы да емес. Адам заттар мен
құбылыстардың табиғи даму заңдылықтарын бұзбауы керек. Өйткені, ол
мыңдаған арналар арқылы табиғатпен байланысып жатыр. Табиғаттың бір
бөлшегі ретінде ол түбінде оған сіңіп кетеді. Адам "орталық жолда"
тұрады. Аспан ұлы Құдайдың бар игілігін Жерге таратады.
Ал қоғам Шығыс адамы үшін сол қоғамның басшысымен ассоцияциялаңды.
Шығыс адамы үшін қоғам мен император (немесе шах, патша, хан, қазір
президент) — бір ұғым. Шығыс адамының императорға немесе оның жергілікті
өкілі шенеунікке құлдық құра бағынуы екінші жағынан соған сәйкес реакция
тудырды. Төменнен ұйымдасқан талаптың болмауы, іс жүзінде заңды
бақылаудан тыс болуы, Шығыс қоғамының басқарушысын ойына не келсе, соны
істей алатын, аяусыз деспотизмге (гр.гіехроіеіа — шектеусіз билік)
ұрындырды.
Б.д.б. VI—V ғасырларда "өзі үшін емес", қоғам үшін өмір сүретін
тұлғаны сипаттайтын ілім пайда болды. Ол б.д.б. 551—479 жылдары өмір
сүрген қытай философы Конфуций және оның ізбасарларының ойларымен
байланысты дүниеге келді. Конфуцийлік ілім бойынша, "ізгілікті ердің"
идеал бейнесі алдыңғы лекке шығады. Адамдар арасында гуманизм,
мейірімділік үстемдік құрауы керек. Күнделікті өмірде өзгелерге көмек
көрсет, алға қойған мақсатыңа өз күшіңмен жет, өзіңе тілемегенді өзгеге
тілеме қағидалары салтанат құрсын.
Қоғамды мемлекетпен тең қарастыра отырып, Конфуций мемлекеттік
құрылысты дұрыс ұйымдастыру мәселелеріне көңіл бөлді. Мемлекеттің өзі бір
үлкен отбасы сияқты, оны басқарушы — "Аспан ұлы" халықтың ата-анасы
сияқты. Мемлекетті басқарушы адамның бойында философтың, әдебиетшінің,
ғалымның және өкімнің қасиеттерінің бәрі болуға тиіс.
Бұл туралы біздің заманымызға дейін жеткен мифтер (аңыз, әпсаналар)
мен алғашқы қауымдық діни түсініктер мәлімет береді. Аңыздарда,
әпсаналарда, мифтерде табиғаттың, оның болмысының мақсаты мен мәні
қарастырыла бастайды.
Адамды философиялық тұрғыда түсінудің іргетасы осы қалыптасқан
түсініктер, идеялар, образдар мен ұғымдар негізінде және қалыптаса
бастаған философия мен мифология арасындағы сұхбат нәтижесінде қаланды.
Дәл осылайша адам туралы алғашқы ілімдер ежелгі Шығыс мемлекеттерінде
пайда болды.
Ежелгі Үнді философиясында адам әлемдік жанның бөлігі ретінде
пайымдалады. Жанның кешуі туралы ілімде тірі жандар (өсімдіктер,
жануарлар, адамдар) мен құдайлар арасындағы шекара шартты және өтпелі.
Алайда өзінің эмпирикалық болмысындағы құмарлықтардан азат болып,
еркіндікке ұмтылу тек адамға ғана тән. Упанишад бүкіл Үндістанда адам
философиясы дамуына орасан зор ықпал етті. Әсіресе, ол джайнизм, буддизм,
индуизм, санкхья, йога ілімдеріне мол әсерін тигізеді.
Ежелгі Қытай философиясы да адам туралы өзіндік ілім қалыптастырды.
Оның ең көрнекті өкілдерінің бірі Конфуций болып табылады. Оның түпкі
тұжырымы ретінде аспан концепциясын алуға болады, өйткені ол әлем мен
адам дамуын анықтайтын тек табиғат бөлігі ғана емес, жоғары рухани күшті
де білдіреді. Бірақ оның философиясы негізін аспан, немесе жалпы табиғи
әлем емес, адам, оның жердегі әмірі мен тіршілігі құрайды, яғни
антропоцентристік сипат алады. Конфуций ең алдымен адамның адамгершілік
әрекетіне назар аударады. Ол аспан мархабатымен белгілі бір этикалық
қасиеттерге ие болған адам мораль заңына — даоға сәйкес қылық жасауы тиіс
және бұл қасиеттерді оқу үдерісінде жетілдіруі тиіс деп жазды. Оқытудың
мақсаты Конфуций концепциясына сай идеалды адам, қайырымды ер (цзюнь-
цзы) деңгейіне жету болып табылады. Цзюнь-цзыға жақындау үшін әрбір
адам бірқатар этикалық принциптерді сақтауы керек. Олардың ішіндегі
негізгісі өзіңе қаламағанды өзгеге жасама деген ережеге сай отбасы
мен мемлекеттегі адамдар арасындағы идеалды қатынастар заңын
білдіретін өмір концепциясы (адамшылық, гумандылық, сүйіспеншілік) болып
табылады. Келтірілген ереже адамгершілік императив ретінде кейінірек әр
түрлі нұсқаларда Ежелгі Грекиядағы жеті данышпан ілімдерінде, Інжілде,
Кантта кездеседі. Конфуций сяо (кішінің инабаттылығы және ата-анаға,
үлкенге деген құрмет) принципіне де ерекше көңіл бөледі. Ол өзге жақсы
қасиеттер негізі және үлкен отбасы ретінде қарастырылатын елді
басқарудың тиімді әдісі болып табылады.
Конфуций және оның ізбасарлары ілімімен қатар ерте қытай
философиясындағы келесі бір бағыт - даосизмді де атап өтуге болады. Оның
негізін қалаушы Лао-цзы саналады. Даосизмнің түпкі идеясы дао туралы ілім
болып табылады. Дао — бұл жекелеген адамның қылығы және ойлауымен қатар,
қоғамның, табиғаттың көзге көрінбейтін, барлығын қамтитын заңы. Адам өз
өмірінде дао принципіне сүйенуі керек, яғни оның іс-әрекеті мен қылығы
Ғаламның және адамның табиғатымен үйлесуі керек. Дао принципін сақтау
толық, азаттыққа, бақыт пен игілікке жеткізеді, ал егер оны сақтамаса,
өлім мен сәтсіздікке ұрынады.
Ғаламды да, индивидті де жасанды жолмен тәртіп пен үстемділікке
әкелуге болмайды, ол үшін әркімнің еркіндігі жаратылысынан бар ішкі
қасиеттерін дамыту қажет. Сондықтан да данышпан билеуші дао жолымен жүре
отырып, елді басқару үшін ешнәрсе істемейді (қылық жасамау принципін
ұстанады); сонда ғана ол және оның мүшелері тыныштық пен үйлесімділік
жағдайында болады. Даода барлық заттар бір-бірімен тең және барлығы да
біртұтастыққа бірігеді: Ғалам мен индивид, ерікті мен құл, тұрпайы мен
әдемі. Дао жолымен жүретін данышпан барлығына бірдей қатынас жасайды және
өмір туралы да, өлім туралы да қайғырмайды, оның өткіншілігін түсінеді.
Ежелгі Шығыстың адам философиясын сипаттай отырып, оның маңызды
бөлігі жеке тұлғаның әлеуметтік әлемге де, табиғи әлемге де бірдей өте
құрметті және гуманды қатынас жасайтын бағдары екендігін атап өтуге
болады. Сонымен бірге бұл философиялық дәстүр адамның ішкі әлемін
жетілдіруге бағытталған. Қоғамдық өмірді, тәртіпті, әдет-ғұрыпты,
басқаруды және жақсарту сыртқы әлем мен жағдайлардың өзгеруімен емес, ең
алдымен индивидтің өзгеруімен, оның қоғамға бейімделуімен
байланыстырылады. Адам өзін жетілдіру жолын өзі анықтайды және
өзінің құдайы мен құтқарушысы болып табылады. Ежелгі Шығыстың адам
философиясы және буддизм, конфуцийшілдік, даосизм сияқты дүниетанымдық
ағымдар адам туралы ілімнің кейінгі дамуына, сонымен қатар Шығыс
елдерінің дәстүрлері мен мәдени үлгілеріне, ойлау тәсілі мен өмір сүру
тәртібі қалыптасуына орасан зор ықпалын тигізді.
Қазіргі Қазақстан өркениетінің мәнін түсіну үшін әсіресе
Қазақстандағы демократиялық құрылыстың аяқалысын аңғару, оның бүгінгісін
танып, перспективасын айқындау үшін Шығыс адамы мен Батыс адамының
діндерінің, дүниетанымдарының тұрпаттарын зерттеп білудің, олардың
арасындағы айырманы ажыратып алудың ерекше маңызы бар. Бір кезде ғылыми
білімдердің дамуы жағынан Батысты шаңына ілестірмеген Шығыстың соңғы
ғасырларда артта қалып қоюының, Батыстың прогресс жолымен қарыштап алға
шығып кетуінің басты құпиясы осымен — Шығыс адамы мен Батыс адамының
дүниетанымдық тұрғыларының арасындағы ұстанымды айырмашылықтармен
түсіндіріледі.
Шығыс адамы мен Батыс адамының дүниетанымдарындағы ұстанымды
айырмашылық, төмендегі екі критериймен, біріншіден — адам мен қоғам
арасындағы; екіншіден — адам мен табиғат арасындағы қатынастарда
ұстанатын тұрғылармен айқындалады.
а) Шығыс адамы мен қоғам арасындағы қатынас қоғамның жоғары,
адамның төмен тұруынан, адамның қоғамға бағыныштылығынан, тәуелділігінен
көрініс береді.
Шығыс адамы әркімнің өлуі мен қайта тууының таусылмайтын, айналып
соғып отыратын шынжырына сенді. Бұлай болғанда, адам өзінің болашақта
қайта келетін өмірін қазіргі тіршіліктегі шыншыл өмірімен ақтап алуы
керек, өйтпесе оның кім болып тууы белгісіз болып калады. Мұндай теория
тіршіліктің тұйық цикліндегі мәңгілік қозғалысы туралы, бәрі бұрын болған
және бағзы бір уақттарда бәрі қайталанады дегенге тірелетін түсінікті
тудырды. Осыдан Шығыс адамында еркіндіктің болмауы, міндеттің ғана болуы
және оны табиғи міндет деп қабылдауы туындады. Сондықтан Шығыс адамы,
ауыр болса да, ол міндеттерді алып жүруден бас тарту туралы ойламады.
Парызға байланысты қағидаландырылып тасталғандықтан билеушіден ең соңғы
боданға дейін, кім болса да, дәстүрлерді, жоралғыларды, бағыну жүйесін
(ата-аналар-балалар, ер-әйел, жоғарыдағы-төмендегі) сақтауы керек болды.
Егер адам қатаң белгіленіп тасталған өмірлік қағидаларды сақтамаса,
салтты бұзса, оның өмір сүргенінен гөрі өлгені артық. Мұның айқын мысалы
ретінде жапон самурайларының үлгісін алуға болады: "намыс кодексін"
бұзған жағдайда ол өзін-өзі өлтірумен өмірін аяқтауға міндетті болды.
Сөйтіп, Шығыс адамы қалыптасқан тәртіптерден тыс өмір сүріп, өзінше
өле алмады. Сондықтан Шығыс адамы тағдырын қоғамға тапсырды. Қоғамнан,
қоғам мүддесінен жырақ әрекетке бармады, қоғамға қарсы көтеріліске шығу,
қоғамнан талап ету, өзге жаққа кетіп калу, еркіндік, бостандық, адам
құқығы, шығармашылық, даралық, өзі үшін өмір сүру жайлы ойламады. Шығыс
адамын патерналистік (лат. раіегпш — әкенікі, әкелік) психология меңдеді.
Жақсылықты да, жамандықты да ол тек жоғарыдан күтіп отырды. Өзіндік
әрекетке, өз мүддесі үшін күреске шығудан қорықты. Сөйтіп, Шығыс адамының
дүниетанымы белгілі бір шектеулі аядан — түұрмыс, отбасы туралы, ары
кетсе рудың, ауылдың камын ойлаудан аса алмады.
Феодализм дәуіріндегі психологиялық ойлар.
1. Психологиялық ілімдердің пайда болуы.
2. Психологиялық ойлардың дамуы.
Бұл дәуір 5 ғ мен 16 ғ-ды қамтыған және 17 ғ басын қамтыды. Бұл
әлеуметтік-экономикалық фармацияның пайда болу, даму және күйреу
дәуірімен сипаталады.
Орта ғасырларда Шығыс алғы қатарда дами бастады.
Феодализм Шығыста, Батысқа қарағанда ерте қалыптаса бастады. Қытай
Индия, Араб, Ирак, Орта Азия мәдениеті Батысқа қарағанда ерте
дами бастады. Орта ғасырда атақты адамдар шыға бастады, Атақты
философтар-Роджер Бэкон, Авиценна Николай Коперник, Галилео Галилей.
Талантты жазушы ақындар Омар Хайам, Низами, Шекспир. Атақты суретшілер
-Леонардо до - Винчи, Андрей Рублев, Рембрадт т.б.
Бұл дәуірде жеке адам (тұлға) туралы түсінік қалыптасады ( Фома
Аквинский - 13 ғ, Дунс Скот -13 ғ, Данте -13-14 ғ.)
Бұл дәуірде білім антикалық авторлар - философтардың
негізінде түсіндірілді ( Гиппократ, Аристотель, Гален)
Кейінірек бұл ілімдердің орнына білімді түсінуде шіркеулердің
беделі зор болды. Орта ғасырда дүниежүзілік діндер
қалыптасады. Шығыста - буддизм, Орта Азияда ислам, Европада-христиан
діні.
Буддизм мен христиан діні ертеде пайда болғанымен, орта ғасырда
дүниежүзілік дінге айналды. 11-13 ғасырларда қалалар және буржуазия
пайда бола бастады. Венеция, Флоренция, Милан, Париж, Лондон ортағасырды
жаратушы.
Университеттер пайда болады, олар дінінің негізінде болады,
нәтижесінде білім схоластикалық түрде (орта ғасырлардағы діни
философиялық ілім). Университеттерде табиғатты түсіндірудің орнына
шіркеу әдебиеттерін уағыздау болды. 13ғ. бастап білімнің барлық
салаларында ғылыми іс - әрекет басталады, сөйтіп ақсүйектер
ғылымы діннен бөліне бастады. Бұл бағыттағы бірінші жол- табиғат
туралы ғылымның пайда болуы, яғни, жаратылыстану, астрономия,
математика.
Адам организмінің анатомиялық физиологиялық ерекшеліктері туралы-
жан өмірінің негізі атты түсініктер пайда болды. Араб тілінде жазылған
мағлұматтарды алуға болады (9-13ғ) Атақты ғалымдар Авицениа (Ибн Сина)
Аверроэс (Ибн Рушд). Олардың еңбектерінің құндылығы европа еліне грек
философиясын қайтару және оны ары қарай дамыту. Психика өмір
жағдайларына және тәрбиеге байланысты. Авиценна түсінікпен ойлаудың ми
мен байланыстылығын толық түсіндіре білді.
Аверроэс Аристотельдің пассивті және активті сана туралы
ілімін ары қарай жалғастыра білді.Сонымен, араб тілі ғұламалар
психобиологияның қайта қалыпқа келуіне ерекше ықпал жасады. Европалық
феодализмнің дамуында психологиялық білімді көрсете білген бағыттар
пайда бола бастады.
Номинализм – ортақтық бірлік, бірлесу бұл заттар емес, олар жай
сөздер, дыбыстар аттар.
Реализм бағыты – ортақтық - жеке заттар түрінде көрініс берді.
Жаратылыстану астраномиялық және математикалық зерттеулердің нәтижесінде
келесі сұрақ туындайды: Білім немесе сенім?
Фома Аквинский (1226-1274 ж) арасында өмір сүрген
Католицизм бағытының негізін салушы (буржуазиялық философияның бағыты)
Жан біреу. Ол тәннің қозғалысының қайнар көзі. Жанға
мынандай қабілеттер тән:сана,ерік, жан мәңгілік.
Фома Аквинский таным туралы ілімінде: 1. Адамның танымы болады
(табиға сана).
2.Табиғидан жоғары- діни сенімнің негізгі мойындаушылық болады деп
көрсетеді. Адам дүниені екінші жол арқылы таниды.
Табиғи таным – бұл сезім және интелект артын тану. Бұнда екі дәреже бар:
Сыртқы органдар - сезім мүшелері.
- Ішкі органдарға жататындар: қиялдау, ес, ойлау, сөйлеу, жалпы
сезім.
Осының негізінде адам интеллект арқылы дүниені таниды. Адамның
іс - әрекеттерінде шешім қабылдауының негізі бұл адамның өзі
емес, ол құдайды көрсетеді.
Шығыста буддизм философиясы адамдардың психологиялық жағынан
жетілуіне ерекше назар аударды. Адамдардың өзіне - өзі анализ жасау
бағытына түрлі діни ырымдарды қолдану, дуа жасау, намаз оқу
ерекше көрініс береді.
Роджерс Бэкон (1214-1292ж) Ол таным әрекетіне
бақылау мен тәжірибенің ролін көрсете білді. Тәжірибе тек тәнді ұғынуға
мүмкіндік берді. Ал жанды тану үшін ішкі көңілдің сергектігі қажет
деп түсіндірілді. Роджерс Бэконның бағыты материалистік
ілімнің, орта ғасырлар философиясында дамуының ең негізгі ұстанымы
болды.
Орта ғасырда келесі атақты адамдар шыққан. Атақты
философтар Авицена, Р. Бэкон, Николай Коперник, Галелео Галилей
таланты жазушы ақындар: Омар Хаям, Низами, Шекспир атақты суретшілер
Леонардо да Винчи, Андрей Рублев және Рембрандт.
Аристотельдің психологиялық ойлары
1. Аристотельдің психологияға қосқан үлесі
2. Аристотельдің ілімдері
Б.з.б. 384 - 322 жылдары шамасында өмір сүрген. Ежелгі грек
философы және ғалымы. Көптеген ғылымдардың, соның ішінде логика ғылымының
негізін қалаушы.
Ежелгі дүние тарихында айрықша орын алатын энциклопедист ғалым
Аристотель психологиялық ой — пікірді табиғи негізге сүйеніп, биология
мен медицина саласына бағыттады. Ол психика туралы ілімді одан әрі
тереңірек зерттеп, Жан туралы деген еңбек жазды. Аристотель бұл
шығармасында жан дүниенің (психиканың) әрекетін шындық әдіс арқылы
зерттеп, оны тәжірбиеге негіздеп құруды мақсат етті. Психология
Аристотель заманында -ақ дербес сипаттағы ғылым саласына айналған - ды.
Ол психиканың тәнмен бірге өмір сүретінін айта кетіп, психикалық
әрекеттердің басым көпшілігін материалистік тұрғыдан шешті, Платонның
психика жағдайындағы дуалистік көзқарасын обьективтік шындыққа,
материалистік бағытқа қарай бұрды. Сонымен, Гераклит пен Демокриттің,
Платон мен Аристотельдің жан - жайындағы көзқарастары психологиялық
ілімнің келешектегі дамуына ғылыми негіз болып қаланды.
Аристотель өзіне дейінгі философия мен ғылым жетістіктерін қорыты
жүйеге келтіріп, әртүрлі ғылым саласынан көптеген еңбектер жазып
қалдырған. Аристотель еңбектері ұштан теңіз. Кейбір деректерде төрт жүз,
кейбіреуінде мыңға жеткен. Аристотельдің философиялық көзқарасы
Метофизика, Жан туралы, категориялар және Аналитика деген
шығармаларында жан - жақты баяндалған. Оның пікірінне этикалық идеялар
тек қоғамда ғана іске асырылып отырады. Платонның адамды сөзінен тыс о
дүниеге тәуелді деп санауына қарсы шықты. Адамға белсенділіктің тән
екенін атап көрсетті. Аристотель өз ішінде адамгершілік пен этиканы
адамдардың маңызды сипаттамасы деп таныды. Ол қоғамдық тәрбие мен отбасы
тәрбиесінің өзара байланысты болуын жақтады. Адамның туғаннан даму жэне
өсу мүмкіндігі болады, ол даму тәрбие арқылы жүзеге асады —деген тоқтам
айтты. Аристотель әдебиетті, граматиканы, тарихты, философияны,
математиканы, геометрияны, музыканы оқыту қажеттігін тұңғыш дәлелдеп
берген ғалым. Моральдық тәрбиенің тағылымын дәлелдеп берді. Әсіресе ол
дене тәрбиесіне маңыз бере отырып, сурет салу, жазу - сызу, музыканы
балаға жасынан үйретудің рөлін ерекше бағалаған еді. Ол баланың жас
ерекшелігін тұңғыш айтқан ғұлама. Дене тәрбиесі баланың күшіне әсер етуін
талап етті.
Аристотель 20 жасында Платон академиясында философиялық білім
алғандықтан, көтеген еңбектерін философиялық концепция жасауға арнады.
Әсіресе өзінің ұстазы Платонның дуализмін өзгертуге тырысты. Ол Платонның
әлемдік құбылыстардың бірлігі, тұтастығы туралы іліміне өзгерістер
енгізді. Оның ойынша, әлем бір тұтас зат туралы алғанда, ол да зат туралы
ойлаумен бірлікте, тұтасқан өмір сүреді деген тұжырым жасады. Ол өзінің
философиялық концепциясы негізгі тәрбиенің теориясын жасады. Ол Еркін
тәрбие идеясын ұстанды. Ол психологияда дәлелдеген жанның үш түрі
негізінде, тәрбиенің үш түрін — дене, мінез, ақыл — ой тәрбиесін
дәлелдеді, оның ғылыми негізін салды. Ол туа пайда болған бала
еркешеліктерін тәрбие одан әрі дамытады дей келіп, тәрбиенің теориялық
негізі - адам жанының жоғары психологиялық тұрғыдан қалыптасқан негіздері
- деп көрсетті. Ол Афинадағы тәрбиені - тәрбиенің басқа түрін жасайтын
тәрбие негізі - көзі деген тұжырым жасады. Аристотель психология
тарихында бірінші рет, өзінің философиялық ілімі негізінде баланың жас
кезеңінің ерекшеліктерін белгілеп берді. Ол бала дамуын мынадай
кезеңдерге бөлді. Бірінші: 1 жас пен 7 жас, екінші: 7 жас пен 14 жас
аралығы (мұны баланың жыныстық даму жасы деп атады), үшінші: 14 жас пен
21 жас аралығы. Сөйтіп Аристотель мектепке дейінгі тәрбиенің негізін
қалаған - ойшыл философ, педагог. Бұл жас баланың ойын арқылы өсетінін
уағыздады. Ойын оның айтуынша, баланың тұңғыш мектебі деп атады.
Отбасы тәрбиесін бірінші орынға қойды. Бала 7 жастан мектепке тартылсын
- деп тұңғыш психологиялық ойын айтқанда Аристотель болды. Орыс
педагогы Н.К.Крупская 1915 ж. жазған Халық ағарту ісі және демократия
атты еңбегінде Аристотельдің баласы жас ерекшелігін жасауын және оның 7
жаста мектепке баратынын мақұлдап, жас ерекшеліктің психологиялық
жүйесін мектепке арнап жасағанын атап көрсеткен. Аристотельдің
мектепке дейінгі тәрбиеде, бала гимнастикамен айналыссын - деген ойы,
жазу мен сызу, оқу мен санау, ән мен күй туралы пікірлері, осыларды
мектепке енгізу туралы тұжырымдары психологиялық барысында тұңғыш пікір
болып табылады. Бұл пікірді педагог Ушинский К.Д. XIX-ғасырда өзінің
Балалар әлемі атты еңбегінде басшылыққа алғанын қанағаттанғандық
сезіммен жазып кеткен. Сондай - ақ Аристотель тәрбиені мемлекетті дамудың
және жетілдірудің құралы - деп түсініп, мектеп мемлекеттік болуы тиіс -
деген қағида атқан.
Аристотельдің психологиялық ой — пікірінің ең басты ерекшелігі
Тәрбиенің тепе - теңдігін ұсынуы, бүкіл халық бәрі бірдей тәрбие алсын
-деген прогрессивтік ой түйіндері. Ол өзінің білім беру теориясын афина
тәрбиесінің практикасы негізінде қарастырады. Оған философия -
педагогикалық, психлогиялық тұрғыдан да қарады. Сөйтіп ол психология
тарихында тұңғыш рет тәрбиенің табиғаттан туындайтынын дәлелдеді. Дене
тәрбиесінің мақсаты, әлем тұлғалы, күші мығым адам тәрбиелеу. Тәрбие
жүйесінде ол музыкаға үлкен мән береді. Нравтық тәрбиенің мақсаты бала
белсенділігін қоса дамыту, еркінің ұстамдылығын жетілдіру.
Аристотельдің психологиялық жүйесі жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіру
және дамыту. Бұл ойы ежелгі дәуір заманында ең үздік психологиялық ой -
пікір болып табылады. Оның ерекшелігі оқудың теңдігін тәрбиенің ғасырлық
ғұмырын дәлелдеп беруі болды. Демек, ой -пікірі өзінен кейінгі ғылымның
дамуының, оның ісі психологиялық ой-пікірдің алған пайда болуының, оның
жарқын болашағының куәсі болды. Ол дамудың материалистік және
диалектикалық жолын белгілеп берді. Осы көзқарастары арқылы, ол
философиялық және психологиялық тарихының көне дәуірдегі алғашқы дамуын,
үзік ой – пікірдің пайда болуының алғы шартын жасады, өзінен кейінгілер
Аристотель ілімінің, келісімді де желілі жүйесін әрі қарай дамытты.
Әбу Әли ибн — Синаның психологиялық ойлары.
1. Авиценна ойшыл ғұлама
2. Авиценнаның психологияға қосқан үлесі
Әбу Әли ибн - Сина, Әбу Әли Хусейн ибн - Абдаллаһ латын тілінен
аударғанда Авиценна деген мағынаны береді. Ол 980 жылы Бұхара қаласының
жанындағы Афшана аумағында дүниеге келген. 1037ж. Хамадан деген жерде
дүниеден өткен. Ол ортағасырлық ғалым, философ - дәрігер. Орта Азияда
және Парсы жерінде өмір сүрген. Басты еңбектері: "Дауа мектебі",
"Өсиеттер мен кеңестер" кітабы болды.
Ибн Сина ойшыл ғұлама. Оның жеке адам тағылымдары адамның бойына
адамгершілік, еңбек тәрбиелік қасиеттері оны ұлағатты ғалым, ұстаз
тәрбиеші қатарына қосады. Дәлірек айтсақ, мемлекеттік қор жалпы халық
игілігіне айналып, соларға жұмсалып деген иікір мемлекеттік, жалпы
халыққа бірдей білім берілсін, бірде тең оқысын деген пікірлермен
ұштасты. Бұл да оның ағартушылық көз қарасын дәлелдейді.
Адалдық, ақылдылық, адамгершілік, Қайырымдылық, мейірімді,
жанаршылдық. Тәрбие, оқу, сана — білімдарлық, Үшеуі ұлағатқа жол ашарлық.
Міне, Ибн — Сина бір адамның бойынан осыншама қасиеттің табылуын
еңбек, оқу тэрбиеден іздейді. Нақыл, ұстаздық, ұлағаттық өсиеттері осы
жоғарыдағы даналықтан туындатады.
Ақыл - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Психология жан туралы ғылым ретінде
2. Жан туралы антикалық көзқарастар.
Демокрит (544 ж. б.э.д)
Жан туралы түсініктер философияның негізінде пайда болды, олар
Ертедегі Индия, Қытай, Греция, Римде қалыптаса бастады. Психологиялық
проблемалар философияның бір саласы болды, яғни философияның пәні – өмір,
адам, оның жаны болып саналды. Психологиялық бөлімдер Шығыс пен Батыста
дамыды. Ежелгі Греция Таяу Шығыспен – Сирия, Египетпен байланыса бастады.
6 ғасырларда ежелгі Грецияда философия дамыды, ал ежелгі Египетте
религиоздық – мифологиялық идеология дамыды. Грецияда жазушылық, ал
Египетте астрономиялық және математикалық білімдер дамыды. Бұндай
білімдер гректермен тез меңгерілді.
Жан туралы материалистік көзқарастың негізін салған Демокрит және
оның ұстазы Левкипп (б.э.д. V ғ ) болды. Демокрит ежелгі Греция дамығанда
(ғылым, өнер, архитектура, мүсін, әдебиет) әрекет етті.
Бұл көзқарастардың психологиялық негізі атомдық материализм болды.
Бұл теория бойынша, барлық нәрсе 2 негізден тұрады: 1. материя.
(атомдар). 2. материядан тыс.
Атомдар көзге көрінбейді. Мысалы, сезімдік қасиеттер түс, дәм, т.б.
атомға жатпайды. Бұл қасиеттер адамның қабылдауында пайда болады, яғни
атомдардың бірлесуінде көрініс берді.
Демокрит – жан – бұл тәннің қозғалысының себебі деп түсіндірді. Жан
бүкіл организмде орналасқан өте майда, қозғалғыш атамдардан тұрады.
Атомдар адам организмінде қозғала отырып, адамның тәнін қозғалысқа
итерді.
Сонымен, жан – бұл атомдардың денеде бөлінуі.
Барлық нәрсенің жаны бар: тастың да, өсімдіктің де, Жан бәріне тән,
қайтыс болған адам да жан бар, бірақ онда аздау.
Ауру – бұл атомдардың пропорциясының өзгеруі. Кәрі адамдарда
қозғалғыш атомдардың саны азаяды.
Антикалық митериализм - жан мен тән бірге болады.
Эпикур, Лукреций - Демокриттің жан туралы ойларын жалғастырды.
Эпикур: тек сезе алатын, түйсіне алатын нәрселерде жан болады. Ол
жанның бөліктерін есептеп шығарды: басқару бөліктері: (адамда сана,
жануарларда инстинкт); сезім мүшелері (көру, есту, иіс, дәм, ұстап сезу)
– даусы (сөз – сөйлем органдары).
Таным туралы ілім.
Танымның 2 түрі бар: түйсіну және ойлау. Танымның басталуы –
түйсіну және қабылдау, олар заттар туралы білім береді.
Қабылдау – физикалық процесс. Заттардан өте жұқа қабық, пленка
ажыратылады. Олар өздерінің сыртқы көрінісі бойынша сол заттарға ұқсайды.
Олар кеңістікте ұша отырып, сезім мүшелерге енеді, мысалы көзге. Осы
уақытта көзден атомдар бағытталады. Содан адам бейнелерді сезеді.
Эпикур адамның қалай көретінін, еститінін, иісті сезетінін
түсіндіре отырып, қабылдаудың толық бейнелейтінін дәлелдеді.
Түйсінудің жалғасы ойлау. Ойлау – бұл заңды түрде өмірді тану.
Ойлау – бұл заттар туралы ұғымдардың пайда болуы.
Олар ішкі және сыртқы ойлауды ажыратты.
Ішкі – адамның өзінің мінез – құлқын дұрыс бағыттауы.
Сыртқы – адамның ойлана отырып сөйлеуі.
Сезім проблемасы.
Демокрит қанағаттану және қанағаттанбаушылық – бұл пайдалы және
зиян нәрсенің көрсеткіші.
Қанағаттану – бұл тірі организм табиғатының жағдайы.
Уайым – осы табиғат жағдайына бөгде нәрсе. Өмірдің мақсаты – бұл
жанның жақсы, бірқалыпты жағдайы.
Эпикур: өмірдің мақсаты - ақылды қанағаттанушылық. Жанды бұзатын –
бұл өлімнен қорқу, құдайдың алдындағы қорқыныш.
Лукреций: сезім толығымен ақылға байланысты.
Грек философтары аффект мәселесімен де айналысқан.
Аффект – ақылға қарсы жан әрекеттері. Олар аффектінің 26 түрін
сипаттады, оларды топтарға бөлді:
1. қанағаттану (қуаныш, рахат)
2. қанағаттанбаушылық (қайғы, қасірет, мұң)
3. көре алмаушылық, уайым
4. қажеттілік, махаббат, ашу, ыза.
5. қорқыныш (тартыншақтық, қапагершілік) т.б.
Аффектік жағдайлардың өршуін 3 кезеңге бөлді:
1. Сыртқы әсерлердің ықпалынан организмде физиологиялық өзгерістер
болады.
2. Психологиялық өзгерістер (яғни не болды және оны қалай шешуге
болады).
3. Ақылдың аффектіні шешуге араласуы.
Аффектімен күресу жолдары:
- аффектік жағдайдың сыртқы көрінісін көрсетпеуге әрекет жасау.
- аффектік жағдайды қиялдай отырып ұлғайтпау, асырып жібермеу.
- басқа жағдайға көңіл аудару, мысалы (қорқыныш кезіндегі ерлік,
ұстамдылық)
- аффектіні итермелейтін әрекеттерді басып тастау.
Осы жағдайлардың психология үшін үлкен тәрбиелік мәні бар.
Платон (427-347 ж б.э.д)
Сократтың оқушысы. Платон объективті идеализмнің негізін салушы.
Платонның негізгі философиялық проблемасы – ой, сана (идея) туралы
ілім. Ой, сана – ол мәңгілік, ол көрінбейді, сезімге байланыссыз өз
бетінше, жеке құбылыс.
Жан туралы ілім – Платонның идеалистік философиясының негізгі
бөлігі. Платонның көзқарасы:
1. Идея (ой, сана) өмірі бар, ол мәңгілік, ешуақытта өзгермейді.
2. Заттар өмірі (өмірдің анықтығы – адамның өмірге келуі және
кетуі)
Қандай да болмасын заттың өз бастамасында идеясы болады. Идея – бұл
бейне, ал заттар олардың әлсіз көшірмелері.
Жан - идея (ой, сана) өмірі мен заттарды байланыстырушы ретінде
көрініс берді. Жан тәннен жоғары. Жан – мәңгілік. ол 3 бөлтектен тұрады:
құмарлық (шабыттандырушы), сана, қайсарлылық.
Осы 3 бөліктің үндестілігінің бұзылуы – қайғы – қасіретке әкелді.
Ал оның қайта қалыпқа келуі қанағаттану сезіміне әкелді.
Таным процестері.
Жан ойлау процесінде өзі сұрайды, өзіне – өзі жауап берді,
келіседі не келіспейді. (яғни психологияда бұл ішкі сөйлеуді білдіреді).
Адам идея өмірінде өмір сүріп, білімді меңгерді. Ассоциация негізінде
адам өз жанын түсіне білуі қажет.
Сократ (469-399 б.э. д)
Сократ Платон мен Аристотельдің ұстазы.
Таным туралы ілім.
Өмірді тану сыртқы өмірге емес, ол адамның ішкі өміріне сүйенеді,
яғни шын сеніміне, құндылықтарына, саналы түрде іс – әрекет жасау
ептілігіне.
Сократтың философиялық ілімдерінің негізі – адамдардың өзін – өзі
тануына көмектесу.
Адамның табиғаты туралы сұрақтарға жауап іздей отырып, адамның ішкі
өміріне, ішкі даусына, ұятына ерекше назар аударды.
Сократ әдісі. Сократ ауызша түрде қарым – қатынас жасау әдісінің
шебері болған. Ол адамдармен қарым – қатынас жасауда, арнайы сөздерді
таба отырып, сананың жабуында не бар екенін дәлелдегісі келді, яғни
адамда бар білімді сұрақтар арқылы тексеріп, оның ақиқат екенін тексеру.
Аристотель (384-322) б.э.д.
Жан туралы ілім. Жанның негізгі функциясы – бұл организмнің
биологиялық тіршілігін жүзеге асыру. Жан – бұл тірі дененің ұйымдастыру
әдісі, жолы. Өмірден қайтқаннан кейін, жан өмірге келген жағдайына қайта
түседі. Жанның қабілеті:
– вегетативтік дәреже – өсімдіктерге тән
– сезімдік - - жануарларға тән
– саналық (жоғары дәреже) – адамға тән
Жанның танымдық қабілеттері:
- қабылдау – дүниені танудың алғашқы негізі
- түйсіну – өмірге қажетті негіз.
- ес – есте сақтап, қайта жаңғырту
- қиял – образдардың пайда болуы.
– ойлау – ұғымдардың пайда болуы.
–
Антикалық дәрігерлердің ілімі.
1. Гипократтың темперамент туралы ілімі
2. Аристотельдің психологияялық көзқарастары
Гиппократ (460 – 377б.э.д.) – медицина атасы. Медицинада
материализм бағытын ұстанған грек ғалымдарының бірі болып саналады.
Оның ойы бойынша ойлау және түйсіну органы болып ми саналады. Оның
ең танымал ілімі ол – темперамент туралы ілімі. Организмге төрт
түрлі сұйықтық бар екенін түсіндіреді:
1. Шырын – бас мида болады; (флегматик)
2. Қан - жүректе басым болады; (сангвиник)
3. Сары өт – бауырда пайда болады;(холерик)
4. Қара өт – көкбауырда пайда болады;(меланхолик)
Гален – (б.э.д. ІІ ғ.) Ол Гипократтың темперамент ілімін
дамытты. Ол темпераменттің 13 типін анықтайды. нерв талшықсыз
организмнің бірде – бір бөлігі қозғала алмайды. 13 темперамент
типінің тек біреуі ғана норманы көрсе Гален аффект мәселесімен де
айналысқан. Аффект жағдайында – организмнің өзгеруі 1 – ші жағдай, ал
субъективтік қиналу ол 2- ші жағдай. Организмнің тұтастығы нерв
жүйесіне байланысты. Сезім мүшелерінен шыққан нервтер адамда таным
процестерінің бар екенін көрсетеді (түйсіну қабылдау т.б.). Бұлшықеттен
кеткен нервтер қозғалыстарды реттейді, ал қалған нервтер ішкі органды
реттейді. Гален ерекше назарды арқа миға аударды. Бұл жерде сезім және
қозғалыс нервтері орналасқан.
Александр Афродизийский (198 - 211) – көру қабылдауы туралы
ілімнің негізін салушы. Ол Афинада философиядан дәріс берген.
Неоплатонизм өкілі Плотин (2005 - 270) – ол жан –бұл құдайдың
творчествалық әрекетінен сәуленің шашылуы деп түсіндірді. Жан
адамның өзін - өзі тануы.
Христян философиясының негізін салушы Аврелий Августин (354-
430) Мен ойланамын яғни мен бармын, - деген ой тастайды. Ол адамның
ішк і өміріне яғни санасына да ерекше назар аударады.
Плотин, Августин, сананың адамның ішкі өмірінің ерекшелігіне
назар аударды.
Аристотель (Аффект туралы түсініктері) қанағаттану және
қанағаттанбау – бұл Жан және тән функцияларының өркендеуі немесе
топтан қалуы. Қанағаттану - жан және тән функцияларының бөгетсіз
өтуі, ал қанағаттанбау - олардың бұзылуы.
Сезімдер іс әрекетпен байланысты, олар іс әрекеттің негізі.
Сезімдер өмірге қанағаттанушылық рухын береді.
Аффект - бұл адамға қандай да болмасын жаңа ойдың әсер
етуінен адамның қанағаттанушылық жағдайы. Ол аяқ ілгегінен, ойланбай
пайба болады. Адамда қанағаттанушылық нмесе қайтару жағдайын туғызатын
нәрселерді аффект деп атады. (Қорқу, есіркеу, махаббат, қуану, көре
алмау, ашулану, уайым т.б.) Аффект тәннің өзгерісімен сипатталады.
Аристотель: адамды ынта жасаған әрекетіне қарай сипаттауға болады, ол
аффектік жағдай оның мінез – құлқын көрсетеді. Аффектісіз батырлық
әрекеттер, өнерден қанағат алуы мүмкін емес.
Ерік проблемасы.
Адамның әрекеті 2 – ге бөлінеді: ырықты және ырықсыз. Ерікті
әрекет адамның санасына байланысты, ол болашаққа бағытталған. Сана
болмаған жағдайда ерік те болмайды. (кішкентай балалар, ақыл есі кем
адамдар, жануарлар). Шешімді қабылдау адамның мінезі төмендігіне
байланысты.
Мінез проблемасы.
Мінез адамның негізін білдіреді. Мінез іштен туа пайда
болмайды, ол тәжірибенің негізінде қалыптатсады. Мінезді тәрбиелеу
мәселесіне ерекше назар аударды. Аристотельдің Жан туралы ілімі 17 ғ.
дейін созылды.
Антикалық психологияның бағыттары.
1. бағыт- психика бұл материалдық өмірдің қозғалу және даму
заңына негізделеді.
2. бағыт – тірі организмге негізделеді. Психика - өмірдің бір
формасы. Аристотельдің іліміне сүйенеді. (тірі табиғат)
3. бағыт – индивидтің жан әрекеті адамның мәдениетіне, этикалық
құндылықтарына байланысты.
Психология өзінің дамуында бірнеше кезең арқылы өтті.
1. Ғылымға дейінгі кезең б.э.д. 7-6 ғғ. аяқталды (психиканың
құрылысын, функциясын объективті түрде түсіндіргенге дейін) Жан
туралы түсініктер түрлі ертегі, аңыздарда, діндерде көрініс
берді.
2. 7 – 6 б.э.д. (осы ғасырдан басталады) Психология философияның
негізінде дамыды. Бұл философиялық кезең бірінші психологиялық
мектептің пайда болуына дейін созылады. Сонымен қатар
психологиялық терминнің пайдап болуымен сипатталады. (17 ғ. аяғы
19 ғ. басы.) яғни психологияның бірегей, өте сирек ғылым екендігі,
гуманитарлық және жаратылыстану пәндерінің негізі екендігі,
психиканың ішкі және сыртқы жақтарын зерттейтін ілім екендігімен
сипатталады. Эксперименттік психология пайда болады. (1879 В.Вунт)
Көп жылдар бойы психологияның пәні болып жан есептелінеді. Бірақ
оның мағынасы түрліше түсіндірілді.
Антикалық дәуірде жан - тәннің негізі деп түсіндірілді. Ал оның
негізгі функциясы тәннің белсенділігі және бағыты. Жан адамның мінез
– құлқын басқарады. Біртіндеп жанның функциясына таным да қосылады.
Ертедегі Шығыстағы психологиялық ойлардың дамуы
1. Қытай және Үнді философиясының адам туралы көзқарастары
2. Конфуций және оның пікірлері
Адам туралы алғаш идеялар философия пайда болғаннан көп уақыт бұрын
айтыла бастады. Ежелгі қытай ойшылдарының түсіндірулері бойынша, адам
әлемнің патшасы емес, табиғатгы бағындырушы да емес. Адам заттар мен
құбылыстардың табиғи даму заңдылықтарын бұзбауы керек. Өйткені, ол
мыңдаған арналар арқылы табиғатпен байланысып жатыр. Табиғаттың бір
бөлшегі ретінде ол түбінде оған сіңіп кетеді. Адам "орталық жолда"
тұрады. Аспан ұлы Құдайдың бар игілігін Жерге таратады.
Ал қоғам Шығыс адамы үшін сол қоғамның басшысымен ассоцияциялаңды.
Шығыс адамы үшін қоғам мен император (немесе шах, патша, хан, қазір
президент) — бір ұғым. Шығыс адамының императорға немесе оның жергілікті
өкілі шенеунікке құлдық құра бағынуы екінші жағынан соған сәйкес реакция
тудырды. Төменнен ұйымдасқан талаптың болмауы, іс жүзінде заңды
бақылаудан тыс болуы, Шығыс қоғамының басқарушысын ойына не келсе, соны
істей алатын, аяусыз деспотизмге (гр.гіехроіеіа — шектеусіз билік)
ұрындырды.
Б.д.б. VI—V ғасырларда "өзі үшін емес", қоғам үшін өмір сүретін
тұлғаны сипаттайтын ілім пайда болды. Ол б.д.б. 551—479 жылдары өмір
сүрген қытай философы Конфуций және оның ізбасарларының ойларымен
байланысты дүниеге келді. Конфуцийлік ілім бойынша, "ізгілікті ердің"
идеал бейнесі алдыңғы лекке шығады. Адамдар арасында гуманизм,
мейірімділік үстемдік құрауы керек. Күнделікті өмірде өзгелерге көмек
көрсет, алға қойған мақсатыңа өз күшіңмен жет, өзіңе тілемегенді өзгеге
тілеме қағидалары салтанат құрсын.
Қоғамды мемлекетпен тең қарастыра отырып, Конфуций мемлекеттік
құрылысты дұрыс ұйымдастыру мәселелеріне көңіл бөлді. Мемлекеттің өзі бір
үлкен отбасы сияқты, оны басқарушы — "Аспан ұлы" халықтың ата-анасы
сияқты. Мемлекетті басқарушы адамның бойында философтың, әдебиетшінің,
ғалымның және өкімнің қасиеттерінің бәрі болуға тиіс.
Бұл туралы біздің заманымызға дейін жеткен мифтер (аңыз, әпсаналар)
мен алғашқы қауымдық діни түсініктер мәлімет береді. Аңыздарда,
әпсаналарда, мифтерде табиғаттың, оның болмысының мақсаты мен мәні
қарастырыла бастайды.
Адамды философиялық тұрғыда түсінудің іргетасы осы қалыптасқан
түсініктер, идеялар, образдар мен ұғымдар негізінде және қалыптаса
бастаған философия мен мифология арасындағы сұхбат нәтижесінде қаланды.
Дәл осылайша адам туралы алғашқы ілімдер ежелгі Шығыс мемлекеттерінде
пайда болды.
Ежелгі Үнді философиясында адам әлемдік жанның бөлігі ретінде
пайымдалады. Жанның кешуі туралы ілімде тірі жандар (өсімдіктер,
жануарлар, адамдар) мен құдайлар арасындағы шекара шартты және өтпелі.
Алайда өзінің эмпирикалық болмысындағы құмарлықтардан азат болып,
еркіндікке ұмтылу тек адамға ғана тән. Упанишад бүкіл Үндістанда адам
философиясы дамуына орасан зор ықпал етті. Әсіресе, ол джайнизм, буддизм,
индуизм, санкхья, йога ілімдеріне мол әсерін тигізеді.
Ежелгі Қытай философиясы да адам туралы өзіндік ілім қалыптастырды.
Оның ең көрнекті өкілдерінің бірі Конфуций болып табылады. Оның түпкі
тұжырымы ретінде аспан концепциясын алуға болады, өйткені ол әлем мен
адам дамуын анықтайтын тек табиғат бөлігі ғана емес, жоғары рухани күшті
де білдіреді. Бірақ оның философиясы негізін аспан, немесе жалпы табиғи
әлем емес, адам, оның жердегі әмірі мен тіршілігі құрайды, яғни
антропоцентристік сипат алады. Конфуций ең алдымен адамның адамгершілік
әрекетіне назар аударады. Ол аспан мархабатымен белгілі бір этикалық
қасиеттерге ие болған адам мораль заңына — даоға сәйкес қылық жасауы тиіс
және бұл қасиеттерді оқу үдерісінде жетілдіруі тиіс деп жазды. Оқытудың
мақсаты Конфуций концепциясына сай идеалды адам, қайырымды ер (цзюнь-
цзы) деңгейіне жету болып табылады. Цзюнь-цзыға жақындау үшін әрбір
адам бірқатар этикалық принциптерді сақтауы керек. Олардың ішіндегі
негізгісі өзіңе қаламағанды өзгеге жасама деген ережеге сай отбасы
мен мемлекеттегі адамдар арасындағы идеалды қатынастар заңын
білдіретін өмір концепциясы (адамшылық, гумандылық, сүйіспеншілік) болып
табылады. Келтірілген ереже адамгершілік императив ретінде кейінірек әр
түрлі нұсқаларда Ежелгі Грекиядағы жеті данышпан ілімдерінде, Інжілде,
Кантта кездеседі. Конфуций сяо (кішінің инабаттылығы және ата-анаға,
үлкенге деген құрмет) принципіне де ерекше көңіл бөледі. Ол өзге жақсы
қасиеттер негізі және үлкен отбасы ретінде қарастырылатын елді
басқарудың тиімді әдісі болып табылады.
Конфуций және оның ізбасарлары ілімімен қатар ерте қытай
философиясындағы келесі бір бағыт - даосизмді де атап өтуге болады. Оның
негізін қалаушы Лао-цзы саналады. Даосизмнің түпкі идеясы дао туралы ілім
болып табылады. Дао — бұл жекелеген адамның қылығы және ойлауымен қатар,
қоғамның, табиғаттың көзге көрінбейтін, барлығын қамтитын заңы. Адам өз
өмірінде дао принципіне сүйенуі керек, яғни оның іс-әрекеті мен қылығы
Ғаламның және адамның табиғатымен үйлесуі керек. Дао принципін сақтау
толық, азаттыққа, бақыт пен игілікке жеткізеді, ал егер оны сақтамаса,
өлім мен сәтсіздікке ұрынады.
Ғаламды да, индивидті де жасанды жолмен тәртіп пен үстемділікке
әкелуге болмайды, ол үшін әркімнің еркіндігі жаратылысынан бар ішкі
қасиеттерін дамыту қажет. Сондықтан да данышпан билеуші дао жолымен жүре
отырып, елді басқару үшін ешнәрсе істемейді (қылық жасамау принципін
ұстанады); сонда ғана ол және оның мүшелері тыныштық пен үйлесімділік
жағдайында болады. Даода барлық заттар бір-бірімен тең және барлығы да
біртұтастыққа бірігеді: Ғалам мен индивид, ерікті мен құл, тұрпайы мен
әдемі. Дао жолымен жүретін данышпан барлығына бірдей қатынас жасайды және
өмір туралы да, өлім туралы да қайғырмайды, оның өткіншілігін түсінеді.
Ежелгі Шығыстың адам философиясын сипаттай отырып, оның маңызды
бөлігі жеке тұлғаның әлеуметтік әлемге де, табиғи әлемге де бірдей өте
құрметті және гуманды қатынас жасайтын бағдары екендігін атап өтуге
болады. Сонымен бірге бұл философиялық дәстүр адамның ішкі әлемін
жетілдіруге бағытталған. Қоғамдық өмірді, тәртіпті, әдет-ғұрыпты,
басқаруды және жақсарту сыртқы әлем мен жағдайлардың өзгеруімен емес, ең
алдымен индивидтің өзгеруімен, оның қоғамға бейімделуімен
байланыстырылады. Адам өзін жетілдіру жолын өзі анықтайды және
өзінің құдайы мен құтқарушысы болып табылады. Ежелгі Шығыстың адам
философиясы және буддизм, конфуцийшілдік, даосизм сияқты дүниетанымдық
ағымдар адам туралы ілімнің кейінгі дамуына, сонымен қатар Шығыс
елдерінің дәстүрлері мен мәдени үлгілеріне, ойлау тәсілі мен өмір сүру
тәртібі қалыптасуына орасан зор ықпалын тигізді.
Қазіргі Қазақстан өркениетінің мәнін түсіну үшін әсіресе
Қазақстандағы демократиялық құрылыстың аяқалысын аңғару, оның бүгінгісін
танып, перспективасын айқындау үшін Шығыс адамы мен Батыс адамының
діндерінің, дүниетанымдарының тұрпаттарын зерттеп білудің, олардың
арасындағы айырманы ажыратып алудың ерекше маңызы бар. Бір кезде ғылыми
білімдердің дамуы жағынан Батысты шаңына ілестірмеген Шығыстың соңғы
ғасырларда артта қалып қоюының, Батыстың прогресс жолымен қарыштап алға
шығып кетуінің басты құпиясы осымен — Шығыс адамы мен Батыс адамының
дүниетанымдық тұрғыларының арасындағы ұстанымды айырмашылықтармен
түсіндіріледі.
Шығыс адамы мен Батыс адамының дүниетанымдарындағы ұстанымды
айырмашылық, төмендегі екі критериймен, біріншіден — адам мен қоғам
арасындағы; екіншіден — адам мен табиғат арасындағы қатынастарда
ұстанатын тұрғылармен айқындалады.
а) Шығыс адамы мен қоғам арасындағы қатынас қоғамның жоғары,
адамның төмен тұруынан, адамның қоғамға бағыныштылығынан, тәуелділігінен
көрініс береді.
Шығыс адамы әркімнің өлуі мен қайта тууының таусылмайтын, айналып
соғып отыратын шынжырына сенді. Бұлай болғанда, адам өзінің болашақта
қайта келетін өмірін қазіргі тіршіліктегі шыншыл өмірімен ақтап алуы
керек, өйтпесе оның кім болып тууы белгісіз болып калады. Мұндай теория
тіршіліктің тұйық цикліндегі мәңгілік қозғалысы туралы, бәрі бұрын болған
және бағзы бір уақттарда бәрі қайталанады дегенге тірелетін түсінікті
тудырды. Осыдан Шығыс адамында еркіндіктің болмауы, міндеттің ғана болуы
және оны табиғи міндет деп қабылдауы туындады. Сондықтан Шығыс адамы,
ауыр болса да, ол міндеттерді алып жүруден бас тарту туралы ойламады.
Парызға байланысты қағидаландырылып тасталғандықтан билеушіден ең соңғы
боданға дейін, кім болса да, дәстүрлерді, жоралғыларды, бағыну жүйесін
(ата-аналар-балалар, ер-әйел, жоғарыдағы-төмендегі) сақтауы керек болды.
Егер адам қатаң белгіленіп тасталған өмірлік қағидаларды сақтамаса,
салтты бұзса, оның өмір сүргенінен гөрі өлгені артық. Мұның айқын мысалы
ретінде жапон самурайларының үлгісін алуға болады: "намыс кодексін"
бұзған жағдайда ол өзін-өзі өлтірумен өмірін аяқтауға міндетті болды.
Сөйтіп, Шығыс адамы қалыптасқан тәртіптерден тыс өмір сүріп, өзінше
өле алмады. Сондықтан Шығыс адамы тағдырын қоғамға тапсырды. Қоғамнан,
қоғам мүддесінен жырақ әрекетке бармады, қоғамға қарсы көтеріліске шығу,
қоғамнан талап ету, өзге жаққа кетіп калу, еркіндік, бостандық, адам
құқығы, шығармашылық, даралық, өзі үшін өмір сүру жайлы ойламады. Шығыс
адамын патерналистік (лат. раіегпш — әкенікі, әкелік) психология меңдеді.
Жақсылықты да, жамандықты да ол тек жоғарыдан күтіп отырды. Өзіндік
әрекетке, өз мүддесі үшін күреске шығудан қорықты. Сөйтіп, Шығыс адамының
дүниетанымы белгілі бір шектеулі аядан — түұрмыс, отбасы туралы, ары
кетсе рудың, ауылдың камын ойлаудан аса алмады.
Феодализм дәуіріндегі психологиялық ойлар.
1. Психологиялық ілімдердің пайда болуы.
2. Психологиялық ойлардың дамуы.
Бұл дәуір 5 ғ мен 16 ғ-ды қамтыған және 17 ғ басын қамтыды. Бұл
әлеуметтік-экономикалық фармацияның пайда болу, даму және күйреу
дәуірімен сипаталады.
Орта ғасырларда Шығыс алғы қатарда дами бастады.
Феодализм Шығыста, Батысқа қарағанда ерте қалыптаса бастады. Қытай
Индия, Араб, Ирак, Орта Азия мәдениеті Батысқа қарағанда ерте
дами бастады. Орта ғасырда атақты адамдар шыға бастады, Атақты
философтар-Роджер Бэкон, Авиценна Николай Коперник, Галилео Галилей.
Талантты жазушы ақындар Омар Хайам, Низами, Шекспир. Атақты суретшілер
-Леонардо до - Винчи, Андрей Рублев, Рембрадт т.б.
Бұл дәуірде жеке адам (тұлға) туралы түсінік қалыптасады ( Фома
Аквинский - 13 ғ, Дунс Скот -13 ғ, Данте -13-14 ғ.)
Бұл дәуірде білім антикалық авторлар - философтардың
негізінде түсіндірілді ( Гиппократ, Аристотель, Гален)
Кейінірек бұл ілімдердің орнына білімді түсінуде шіркеулердің
беделі зор болды. Орта ғасырда дүниежүзілік діндер
қалыптасады. Шығыста - буддизм, Орта Азияда ислам, Европада-христиан
діні.
Буддизм мен христиан діні ертеде пайда болғанымен, орта ғасырда
дүниежүзілік дінге айналды. 11-13 ғасырларда қалалар және буржуазия
пайда бола бастады. Венеция, Флоренция, Милан, Париж, Лондон ортағасырды
жаратушы.
Университеттер пайда болады, олар дінінің негізінде болады,
нәтижесінде білім схоластикалық түрде (орта ғасырлардағы діни
философиялық ілім). Университеттерде табиғатты түсіндірудің орнына
шіркеу әдебиеттерін уағыздау болды. 13ғ. бастап білімнің барлық
салаларында ғылыми іс - әрекет басталады, сөйтіп ақсүйектер
ғылымы діннен бөліне бастады. Бұл бағыттағы бірінші жол- табиғат
туралы ғылымның пайда болуы, яғни, жаратылыстану, астрономия,
математика.
Адам организмінің анатомиялық физиологиялық ерекшеліктері туралы-
жан өмірінің негізі атты түсініктер пайда болды. Араб тілінде жазылған
мағлұматтарды алуға болады (9-13ғ) Атақты ғалымдар Авицениа (Ибн Сина)
Аверроэс (Ибн Рушд). Олардың еңбектерінің құндылығы европа еліне грек
философиясын қайтару және оны ары қарай дамыту. Психика өмір
жағдайларына және тәрбиеге байланысты. Авиценна түсінікпен ойлаудың ми
мен байланыстылығын толық түсіндіре білді.
Аверроэс Аристотельдің пассивті және активті сана туралы
ілімін ары қарай жалғастыра білді.Сонымен, араб тілі ғұламалар
психобиологияның қайта қалыпқа келуіне ерекше ықпал жасады. Европалық
феодализмнің дамуында психологиялық білімді көрсете білген бағыттар
пайда бола бастады.
Номинализм – ортақтық бірлік, бірлесу бұл заттар емес, олар жай
сөздер, дыбыстар аттар.
Реализм бағыты – ортақтық - жеке заттар түрінде көрініс берді.
Жаратылыстану астраномиялық және математикалық зерттеулердің нәтижесінде
келесі сұрақ туындайды: Білім немесе сенім?
Фома Аквинский (1226-1274 ж) арасында өмір сүрген
Католицизм бағытының негізін салушы (буржуазиялық философияның бағыты)
Жан біреу. Ол тәннің қозғалысының қайнар көзі. Жанға
мынандай қабілеттер тән:сана,ерік, жан мәңгілік.
Фома Аквинский таным туралы ілімінде: 1. Адамның танымы болады
(табиға сана).
2.Табиғидан жоғары- діни сенімнің негізгі мойындаушылық болады деп
көрсетеді. Адам дүниені екінші жол арқылы таниды.
Табиғи таным – бұл сезім және интелект артын тану. Бұнда екі дәреже бар:
Сыртқы органдар - сезім мүшелері.
- Ішкі органдарға жататындар: қиялдау, ес, ойлау, сөйлеу, жалпы
сезім.
Осының негізінде адам интеллект арқылы дүниені таниды. Адамның
іс - әрекеттерінде шешім қабылдауының негізі бұл адамның өзі
емес, ол құдайды көрсетеді.
Шығыста буддизм философиясы адамдардың психологиялық жағынан
жетілуіне ерекше назар аударды. Адамдардың өзіне - өзі анализ жасау
бағытына түрлі діни ырымдарды қолдану, дуа жасау, намаз оқу
ерекше көрініс береді.
Роджерс Бэкон (1214-1292ж) Ол таным әрекетіне
бақылау мен тәжірибенің ролін көрсете білді. Тәжірибе тек тәнді ұғынуға
мүмкіндік берді. Ал жанды тану үшін ішкі көңілдің сергектігі қажет
деп түсіндірілді. Роджерс Бэконның бағыты материалистік
ілімнің, орта ғасырлар философиясында дамуының ең негізгі ұстанымы
болды.
Орта ғасырда келесі атақты адамдар шыққан. Атақты
философтар Авицена, Р. Бэкон, Николай Коперник, Галелео Галилей
таланты жазушы ақындар: Омар Хаям, Низами, Шекспир атақты суретшілер
Леонардо да Винчи, Андрей Рублев және Рембрандт.
Аристотельдің психологиялық ойлары
1. Аристотельдің психологияға қосқан үлесі
2. Аристотельдің ілімдері
Б.з.б. 384 - 322 жылдары шамасында өмір сүрген. Ежелгі грек
философы және ғалымы. Көптеген ғылымдардың, соның ішінде логика ғылымының
негізін қалаушы.
Ежелгі дүние тарихында айрықша орын алатын энциклопедист ғалым
Аристотель психологиялық ой — пікірді табиғи негізге сүйеніп, биология
мен медицина саласына бағыттады. Ол психика туралы ілімді одан әрі
тереңірек зерттеп, Жан туралы деген еңбек жазды. Аристотель бұл
шығармасында жан дүниенің (психиканың) әрекетін шындық әдіс арқылы
зерттеп, оны тәжірбиеге негіздеп құруды мақсат етті. Психология
Аристотель заманында -ақ дербес сипаттағы ғылым саласына айналған - ды.
Ол психиканың тәнмен бірге өмір сүретінін айта кетіп, психикалық
әрекеттердің басым көпшілігін материалистік тұрғыдан шешті, Платонның
психика жағдайындағы дуалистік көзқарасын обьективтік шындыққа,
материалистік бағытқа қарай бұрды. Сонымен, Гераклит пен Демокриттің,
Платон мен Аристотельдің жан - жайындағы көзқарастары психологиялық
ілімнің келешектегі дамуына ғылыми негіз болып қаланды.
Аристотель өзіне дейінгі философия мен ғылым жетістіктерін қорыты
жүйеге келтіріп, әртүрлі ғылым саласынан көптеген еңбектер жазып
қалдырған. Аристотель еңбектері ұштан теңіз. Кейбір деректерде төрт жүз,
кейбіреуінде мыңға жеткен. Аристотельдің философиялық көзқарасы
Метофизика, Жан туралы, категориялар және Аналитика деген
шығармаларында жан - жақты баяндалған. Оның пікірінне этикалық идеялар
тек қоғамда ғана іске асырылып отырады. Платонның адамды сөзінен тыс о
дүниеге тәуелді деп санауына қарсы шықты. Адамға белсенділіктің тән
екенін атап көрсетті. Аристотель өз ішінде адамгершілік пен этиканы
адамдардың маңызды сипаттамасы деп таныды. Ол қоғамдық тәрбие мен отбасы
тәрбиесінің өзара байланысты болуын жақтады. Адамның туғаннан даму жэне
өсу мүмкіндігі болады, ол даму тәрбие арқылы жүзеге асады —деген тоқтам
айтты. Аристотель әдебиетті, граматиканы, тарихты, философияны,
математиканы, геометрияны, музыканы оқыту қажеттігін тұңғыш дәлелдеп
берген ғалым. Моральдық тәрбиенің тағылымын дәлелдеп берді. Әсіресе ол
дене тәрбиесіне маңыз бере отырып, сурет салу, жазу - сызу, музыканы
балаға жасынан үйретудің рөлін ерекше бағалаған еді. Ол баланың жас
ерекшелігін тұңғыш айтқан ғұлама. Дене тәрбиесі баланың күшіне әсер етуін
талап етті.
Аристотель 20 жасында Платон академиясында философиялық білім
алғандықтан, көтеген еңбектерін философиялық концепция жасауға арнады.
Әсіресе өзінің ұстазы Платонның дуализмін өзгертуге тырысты. Ол Платонның
әлемдік құбылыстардың бірлігі, тұтастығы туралы іліміне өзгерістер
енгізді. Оның ойынша, әлем бір тұтас зат туралы алғанда, ол да зат туралы
ойлаумен бірлікте, тұтасқан өмір сүреді деген тұжырым жасады. Ол өзінің
философиялық концепциясы негізгі тәрбиенің теориясын жасады. Ол Еркін
тәрбие идеясын ұстанды. Ол психологияда дәлелдеген жанның үш түрі
негізінде, тәрбиенің үш түрін — дене, мінез, ақыл — ой тәрбиесін
дәлелдеді, оның ғылыми негізін салды. Ол туа пайда болған бала
еркешеліктерін тәрбие одан әрі дамытады дей келіп, тәрбиенің теориялық
негізі - адам жанының жоғары психологиялық тұрғыдан қалыптасқан негіздері
- деп көрсетті. Ол Афинадағы тәрбиені - тәрбиенің басқа түрін жасайтын
тәрбие негізі - көзі деген тұжырым жасады. Аристотель психология
тарихында бірінші рет, өзінің философиялық ілімі негізінде баланың жас
кезеңінің ерекшеліктерін белгілеп берді. Ол бала дамуын мынадай
кезеңдерге бөлді. Бірінші: 1 жас пен 7 жас, екінші: 7 жас пен 14 жас
аралығы (мұны баланың жыныстық даму жасы деп атады), үшінші: 14 жас пен
21 жас аралығы. Сөйтіп Аристотель мектепке дейінгі тәрбиенің негізін
қалаған - ойшыл философ, педагог. Бұл жас баланың ойын арқылы өсетінін
уағыздады. Ойын оның айтуынша, баланың тұңғыш мектебі деп атады.
Отбасы тәрбиесін бірінші орынға қойды. Бала 7 жастан мектепке тартылсын
- деп тұңғыш психологиялық ойын айтқанда Аристотель болды. Орыс
педагогы Н.К.Крупская 1915 ж. жазған Халық ағарту ісі және демократия
атты еңбегінде Аристотельдің баласы жас ерекшелігін жасауын және оның 7
жаста мектепке баратынын мақұлдап, жас ерекшеліктің психологиялық
жүйесін мектепке арнап жасағанын атап көрсеткен. Аристотельдің
мектепке дейінгі тәрбиеде, бала гимнастикамен айналыссын - деген ойы,
жазу мен сызу, оқу мен санау, ән мен күй туралы пікірлері, осыларды
мектепке енгізу туралы тұжырымдары психологиялық барысында тұңғыш пікір
болып табылады. Бұл пікірді педагог Ушинский К.Д. XIX-ғасырда өзінің
Балалар әлемі атты еңбегінде басшылыққа алғанын қанағаттанғандық
сезіммен жазып кеткен. Сондай - ақ Аристотель тәрбиені мемлекетті дамудың
және жетілдірудің құралы - деп түсініп, мектеп мемлекеттік болуы тиіс -
деген қағида атқан.
Аристотельдің психологиялық ой — пікірінің ең басты ерекшелігі
Тәрбиенің тепе - теңдігін ұсынуы, бүкіл халық бәрі бірдей тәрбие алсын
-деген прогрессивтік ой түйіндері. Ол өзінің білім беру теориясын афина
тәрбиесінің практикасы негізінде қарастырады. Оған философия -
педагогикалық, психлогиялық тұрғыдан да қарады. Сөйтіп ол психология
тарихында тұңғыш рет тәрбиенің табиғаттан туындайтынын дәлелдеді. Дене
тәрбиесінің мақсаты, әлем тұлғалы, күші мығым адам тәрбиелеу. Тәрбие
жүйесінде ол музыкаға үлкен мән береді. Нравтық тәрбиенің мақсаты бала
белсенділігін қоса дамыту, еркінің ұстамдылығын жетілдіру.
Аристотельдің психологиялық жүйесі жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіру
және дамыту. Бұл ойы ежелгі дәуір заманында ең үздік психологиялық ой -
пікір болып табылады. Оның ерекшелігі оқудың теңдігін тәрбиенің ғасырлық
ғұмырын дәлелдеп беруі болды. Демек, ой -пікірі өзінен кейінгі ғылымның
дамуының, оның ісі психологиялық ой-пікірдің алған пайда болуының, оның
жарқын болашағының куәсі болды. Ол дамудың материалистік және
диалектикалық жолын белгілеп берді. Осы көзқарастары арқылы, ол
философиялық және психологиялық тарихының көне дәуірдегі алғашқы дамуын,
үзік ой – пікірдің пайда болуының алғы шартын жасады, өзінен кейінгілер
Аристотель ілімінің, келісімді де желілі жүйесін әрі қарай дамытты.
Әбу Әли ибн — Синаның психологиялық ойлары.
1. Авиценна ойшыл ғұлама
2. Авиценнаның психологияға қосқан үлесі
Әбу Әли ибн - Сина, Әбу Әли Хусейн ибн - Абдаллаһ латын тілінен
аударғанда Авиценна деген мағынаны береді. Ол 980 жылы Бұхара қаласының
жанындағы Афшана аумағында дүниеге келген. 1037ж. Хамадан деген жерде
дүниеден өткен. Ол ортағасырлық ғалым, философ - дәрігер. Орта Азияда
және Парсы жерінде өмір сүрген. Басты еңбектері: "Дауа мектебі",
"Өсиеттер мен кеңестер" кітабы болды.
Ибн Сина ойшыл ғұлама. Оның жеке адам тағылымдары адамның бойына
адамгершілік, еңбек тәрбиелік қасиеттері оны ұлағатты ғалым, ұстаз
тәрбиеші қатарына қосады. Дәлірек айтсақ, мемлекеттік қор жалпы халық
игілігіне айналып, соларға жұмсалып деген иікір мемлекеттік, жалпы
халыққа бірдей білім берілсін, бірде тең оқысын деген пікірлермен
ұштасты. Бұл да оның ағартушылық көз қарасын дәлелдейді.
Адалдық, ақылдылық, адамгершілік, Қайырымдылық, мейірімді,
жанаршылдық. Тәрбие, оқу, сана — білімдарлық, Үшеуі ұлағатқа жол ашарлық.
Міне, Ибн — Сина бір адамның бойынан осыншама қасиеттің табылуын
еңбек, оқу тэрбиеден іздейді. Нақыл, ұстаздық, ұлағаттық өсиеттері осы
жоғарыдағы даналықтан туындатады.
Ақыл - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz