Қалыпқа келтіру. мәліметтерді сақтаудың теориялық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Деректер қоры, ДҚБЖ, ақпараттық жүйелер туралы жалпы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Ақпараттық жүйенің архитектурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Реляционды модель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
II. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1. Мәліметтерді сақтаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2. Қалыпқа келтіру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3. Мәліметтер қорын қалыпқа келтірудегі келеңсіздіктер ... ... ... ... ... .35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
I. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Деректер қоры, ДҚБЖ, ақпараттық жүйелер туралы жалпы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Ақпараттық жүйенің архитектурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Реляционды модель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
II. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1. Мәліметтерді сақтаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2. Қалыпқа келтіру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3. Мәліметтер қорын қалыпқа келтірудегі келеңсіздіктер ... ... ... ... ... .35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Әр түрлі ұйымдар табысты жұмыс жасауы үшін ақпараттық жүйенің дамығанын талап етеді. Сондықтан да көптеген компаниялар, фирмалар мәліметтер қорымен жұмыс істейді.
Қолданушылар көзқарасы бойынша мәліметтер қоры – ақпаратпен жұмыс жасайтын бағдарлама. Бұл бағдарламаны іске қосқанда экранда кесте шығады, мұнда қолданушы өзіне керекті ақпаратты ала алады.
Бағдарламалаушылардың көзқарасы бойынша мәліметтер қоры – файл жиынтығы, осы жиынтық ақпаратты сақтайды.
Мәліметтер қоры – ақпаратпен белгілі бір іс-әрекет жасауға болатын (қосу, жою, өзгерту, көшіріп алу, жүйелеу, сақтау, жинақтау және т.б.) жүйеленген мәліметтердің үлкен көлемінің сақталатын жері.
Көптеген МҚБЖ-лері қорға кіретін әртүрлі файлдар арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Мысалы, байланыс ашық түрде орнатылған болса, кейбір өрістердің мәндері басқа файлға сілтеме жасайтын болса – мұндай Мәліметтер қорын басқару жүйелерін желілік деп атайды. Байланыс жабық түрде орнатылуы мүмкін (мысалы, әртүрлі файлдардағы өріс мәндерінің сәйкес келуіне қарай), мұндай МҚБЖ-сін реляциялық деп атайды. MS Access реляциялық МҚБЖ-сі болып табылады. Қазіргі МҚБЖ-не тән барлық құралдар мен мүмкіндіктер толық қамтылған.
Қолданушылар көзқарасы бойынша мәліметтер қоры – ақпаратпен жұмыс жасайтын бағдарлама. Бұл бағдарламаны іске қосқанда экранда кесте шығады, мұнда қолданушы өзіне керекті ақпаратты ала алады.
Бағдарламалаушылардың көзқарасы бойынша мәліметтер қоры – файл жиынтығы, осы жиынтық ақпаратты сақтайды.
Мәліметтер қоры – ақпаратпен белгілі бір іс-әрекет жасауға болатын (қосу, жою, өзгерту, көшіріп алу, жүйелеу, сақтау, жинақтау және т.б.) жүйеленген мәліметтердің үлкен көлемінің сақталатын жері.
Көптеген МҚБЖ-лері қорға кіретін әртүрлі файлдар арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Мысалы, байланыс ашық түрде орнатылған болса, кейбір өрістердің мәндері басқа файлға сілтеме жасайтын болса – мұндай Мәліметтер қорын басқару жүйелерін желілік деп атайды. Байланыс жабық түрде орнатылуы мүмкін (мысалы, әртүрлі файлдардағы өріс мәндерінің сәйкес келуіне қарай), мұндай МҚБЖ-сін реляциялық деп атайды. MS Access реляциялық МҚБЖ-сі болып табылады. Қазіргі МҚБЖ-не тән барлық құралдар мен мүмкіндіктер толық қамтылған.
1. Острейковский В.А. Информатика.- Москва: Выс.Шк., 2001.
2. Симонович С.В., Евсеев Г.А. Общая информатика. Москва. Инфорком пресс и АСТ пресс – 2000г.
3. Архангельский А.Я. Язык SQL в Delphi5.– Москва: ЗАО «Издательство Бином», 2000.
4. Бобровский С. В. Delphi5.- Учебный курс – Санкт-Петербург: Питер, 2001г.
5. Купрова Т.А. «Создание программирования баз данных средствами СУБД».М:Мир, 1991
6. Диго С.М. «Проектирование баз данных».М:Финансы и статистика, 1998ж
7. Савельев А. и другие «Создание и использование баз данных», М: 1991ж
8. Голицына О.Л., Максимова Н.В., Попова И.И. «Базы данных», М: 2003ж
9. под ред. Хомоненко А.Д. «Базы данных». Санкт-Петербург, 2000ж
10. Стивен Копустейк «ACCESSшаг за шагом», М: Бином, 1998ж
11. Гончарова А. «ACCESS-97 в примерах», Питер, 1997ж
12. Системы управления базами данных и знаний: Справ. Изд/Наумов А.Н., Вендров А.М., Иванов В.К. и др.: Под ред. Наумова А.Н.М: Финансы и статистика, 1991ж
13. Четвериков В.Н. и др. Базы и банки данных Учебник для вузов по спец. «АСУ»/Под ред. В.Н. Четверикова.М: Высш. Шк.,1987ж
14. Дейт К.Дж. Введение в системы баз данных.: Пер. С англ. 6-е изд.К.: Диалектика, 1998ж
15. «Ақпараттану» Байғожанова Д.С. Талдықорған, 2006ж
16. Базы даных Абдуллин В.З. –Алматы: КазНТУ, 2003ж
17. Базы даных Microsoft Access. Андерсен В. -М: ЭКОМ, 2001ж
18. Самоучитель Access 97/2000.Куперова Т.А. -Ғылыми техника, 2001ж
19. СУБД Access для Windows 95 в примерах.Бекаревич Ю.Б, Пушкина Н.В -ВНV- Санкт-Петербург, 1997ж
2. Симонович С.В., Евсеев Г.А. Общая информатика. Москва. Инфорком пресс и АСТ пресс – 2000г.
3. Архангельский А.Я. Язык SQL в Delphi5.– Москва: ЗАО «Издательство Бином», 2000.
4. Бобровский С. В. Delphi5.- Учебный курс – Санкт-Петербург: Питер, 2001г.
5. Купрова Т.А. «Создание программирования баз данных средствами СУБД».М:Мир, 1991
6. Диго С.М. «Проектирование баз данных».М:Финансы и статистика, 1998ж
7. Савельев А. и другие «Создание и использование баз данных», М: 1991ж
8. Голицына О.Л., Максимова Н.В., Попова И.И. «Базы данных», М: 2003ж
9. под ред. Хомоненко А.Д. «Базы данных». Санкт-Петербург, 2000ж
10. Стивен Копустейк «ACCESSшаг за шагом», М: Бином, 1998ж
11. Гончарова А. «ACCESS-97 в примерах», Питер, 1997ж
12. Системы управления базами данных и знаний: Справ. Изд/Наумов А.Н., Вендров А.М., Иванов В.К. и др.: Под ред. Наумова А.Н.М: Финансы и статистика, 1991ж
13. Четвериков В.Н. и др. Базы и банки данных Учебник для вузов по спец. «АСУ»/Под ред. В.Н. Четверикова.М: Высш. Шк.,1987ж
14. Дейт К.Дж. Введение в системы баз данных.: Пер. С англ. 6-е изд.К.: Диалектика, 1998ж
15. «Ақпараттану» Байғожанова Д.С. Талдықорған, 2006ж
16. Базы даных Абдуллин В.З. –Алматы: КазНТУ, 2003ж
17. Базы даных Microsoft Access. Андерсен В. -М: ЭКОМ, 2001ж
18. Самоучитель Access 97/2000.Куперова Т.А. -Ғылыми техника, 2001ж
19. СУБД Access для Windows 95 в примерах.Бекаревич Ю.Б, Пушкина Н.В -ВНV- Санкт-Петербург, 1997ж
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Деректер қоры, ДҚБЖ, ақпараттық жүйелер туралы жалпы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ақпараттық жүйенің архитектурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Реляционды модель ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
II. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1. Мәліметтерді сақтаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Қалыпқа келтіру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Мәліметтер қорын қалыпқа келтірудегі келеңсіздіктер ... ... ... ... ... . 35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..39
КІРІСПЕ
Әр түрлі ұйымдар табысты жұмыс жасауы үшін ақпараттық жүйенің дамығанын талап етеді. Сондықтан да көптеген компаниялар, фирмалар мәліметтер қорымен жұмыс істейді.
Қолданушылар көзқарасы бойынша мәліметтер қоры - ақпаратпен жұмыс жасайтын бағдарлама. Бұл бағдарламаны іске қосқанда экранда кесте шығады, мұнда қолданушы өзіне керекті ақпаратты ала алады.
Бағдарламалаушылардың көзқарасы бойынша мәліметтер қоры - файл жиынтығы, осы жиынтық ақпаратты сақтайды.
Мәліметтер қоры - ақпаратпен белгілі бір іс-әрекет жасауға болатын (қосу, жою, өзгерту, көшіріп алу, жүйелеу, сақтау, жинақтау және т.б.) жүйеленген мәліметтердің үлкен көлемінің сақталатын жері.
Көптеген МҚБЖ-лері қорға кіретін әртүрлі файлдар арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Мысалы, байланыс ашық түрде орнатылған болса, кейбір өрістердің мәндері басқа файлға сілтеме жасайтын болса - мұндай Мәліметтер қорын басқару жүйелерін желілік деп атайды. Байланыс жабық түрде орнатылуы мүмкін (мысалы, әртүрлі файлдардағы өріс мәндерінің сәйкес келуіне қарай), мұндай МҚБЖ-сін реляциялық деп атайды. MS Access реляциялық МҚБЖ-сі болып табылады. Қазіргі МҚБЖ-не тән барлық құралдар мен мүмкіндіктер толық қамтылған. Реляциялық қор мәліметтерді іздеуді, талдауды, сүйемелдеуді және қорғауды жеңілдетеді, өйткені олар бір жерде сақталады. MS Access МҚБЖ-нің ішіндегі ең қуатты, әрі икемді, пайдаланылуы қарапайым болып келген МҚБЖ-сі. MS Access-те бірде бір программа жолын жазбай-ақ, көптеген қосымшалар құруға болады. Егер өте күрделі қосымша құру қажет болса, онда мұндай жағдайда MS Access аса қуатты программалау тілі - Vіsual Basіc for Applіcatіon тілін пайдалануға мүмкіндік береді.
Бірқалыпты күйге келтіру әдісі - мәліметтерге қойылатын талаптар негізінде қатынастар жиынын құру болып табылады.
Бірқалыпты күйге келтіру процесі реляциялық сызбаны жүзеге асыру қатынастары бойынша атрибуттарды үлестірудің формальды әдісі болып табылады. Ол қатынастарды атрибуттар арасында бар алғашқы кілттермен және функционалдық тәуелділік негізінде идентификациялауға мүмкіндік береді.
Мәліметтер қорымен жұмыс істеуді үйрену арқылы адамзат өміріндегі ақпаратты сақтау бойынша көптеген мәселелерді дұрыс, тез әрі тиімді шешуге мүмкіндік алады. Ол ірі корпорация, техникалық завод, жеңіл өндірісінің фабрикасы, сауда орталықтары немесе кішігірім үй кітапханасы болсын мәліметтерді есепке алуға, оларды өңдеуге, сақтауға, қосуға, жоюға бағытталған әрекеттерге сұраныс міндетті түрде пайда болады.
Бұл жоба адамның жеке саяси өмірінде болсын, фирмалар мен компанияларда болсын өздерінің алдағы уақыттағы істерін жоспарлап қоюға арналған күнделік.
Қазіргі таңда ақпараттық жүйелердің дамуы арта түсуде. Сондықтан осы ақпараттық жүйелерді бір жиынттыққа біріктіруде деректер қорын пайдалану өте ыңғайлы. Деректер қорын пайдалану ақпараттың тұрақтылығы мен жылдам іздеу және де басқада ақпараттарды өңдеу іс - әрекеттерін орындауды жеңілдетеді.
Курстық жұмыстың мақсаты:
МS Access-те мәліметтер қорын қалпына келтіру мен сақтаудың жаңаша бағдарламаларын зерттеу және олардың қажеттілігін анықтау. Мәліметтер базасын басқарудың түрлерін тереңінен қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- деректер қоры теориясымен танысу және ДҚБЖ түрлерін қарастырып, олардың ішінен жүйе құру үшін ең тиімді объектілерін таңдап алу;
- МS Access деректер қорын басқару жүйесінде жұмыс істеу туралы білімді жетілдіру және әртүрлі әдебиеттерді қарастыру;
- курстық жұмысқа қажетті деректер қорын жобалау теориясы жайлы жинақталған деректерді қазақ тіліне аудару;
- негізгі қажетті материалдарды іздестіру;
- тақырыпты толық ашу және берілген тақырып бойынша деректер қорын құру.
Курыстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Бірінші бөлімде: мәліметтер қоры туралы негізгі түсінікке жалпы шолу жасалған. Деректер қоры, ақпараттық жүйелер туралы жалпы мағлұмат ашып көрсетілген. Сондай-ақ, ДҚБЖ деректер қорын басқару жүйелері туралы айтылған. Ақпараттық жүйенің архитектурасы мен реляционды модель жайлы толық мәліметтер берілген. Екінші бөлімде: мәліметтерді сақтаудың қазіргі кездегі қажеттілігі және қалыпқа келтіру түрлері жазылған. Мәліметтер қорын қалыпқа келтірудегі келеңсіздіктер қарастырылған.
Зерттеу әдiстерi:
- оқулықтарды қарап шығу;
- материалдарды жинақтау;
- тақырып бойынша әдебиеттердi зерттеу;
- практикада қолдануды көрсету;
- талдап қорытынды жасау.
I. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Деректер қоры, ДҚБЖ, ақпараттық жүйелер туралы жалпы мағлұмат.
Мәліметтер қоры - жіктелген, өзара байланысқан, нақтылы заттық аймақтың динамикалық жаңартылып отыратын мәліметтер жиынтығы. Заттық аймақ - автоматтандыру мақсатында зерттелген нақты әлемнің (мысалы, өнеркәсіп, білім беру мекемелері, қызмет көрсету ұйымдары және т.б.) бөлігі. Егер заттық облыс ішінара автоматтандырылған болса да, бірақ қолданыстағы автоматтандырылған жүйелерді қайта құру үшін қажетті іс-шаралар болса, кейде проблемалық аймағы термині қолданылады.
Кез-келген заттық аймақ құрамында үлкен көлемде ақпарат болады, пайдаланушының көзқарасынан, оны жіктеуге және келесі тиімді іздестіру, өңдеуге арналған электрондық БАҚ сақтауға болады. Электронды түрде сақталатын заттық аймақтың жіктелген ақпараттар құрамына берілгендер кіреді.
Деректер элементтерінің арасындағы қарым-қатынастарды анықтау қарастырылатын ресми ережелер - ақпараттық домен, оны бизнес ережелері түрінде тұжырымдауға болады. Осылайша заттық аймақтың ақпараттық моделі болып саналатын деректер базасы қалыптасады. Ол схема түрінде 1.1. суретте көрсетілген:
Ақпараттардың жіктелген деңгейіне қарай құжаттарға бағытталған және нақты деректер базасы деп бөледі. Құжаттарға бағытталған базалар әдетте мәтіндік құжаттардың әр түрлі форматтар түрінде берілген, жартылай құрылымданған деректерді қамтиды. Нақты деректер базасы бағдарламалаудағы белгілі деректер құрылымына негізделген анық құрылымдалған деректер жиынын қамтиды.
Нақты деректер базасын ұйымдастыру жолымен өзара байланысы деректер моделі деп аталады.
Деректер базасы (ДБ) бағдарламалық қолдаумен (БҚ) бірге ақпараттық жүйесін(АЖ) қалыптастырады. Қысқаша оны мына формула арқылы жазуға болады: ДБ + БҚ= АЖ. Кейбір авторлар ақпараттық жүйе ұғымына техникалық жабдықтармен қызмет көрсету бөлімдерін қоса кеңінен қарастырады. Кейде ақпараттық жүйенің деректер жиынтығы және белгілі бір қосымшалар үшін бағдарламалық құралдар жиынтығы ретінде неғұрлым тар түсіндіру кездеседі, мысалы бухгалтерлік немесе түгендеу есепке алу мәселесі.
Ақпараттық жүйенің классификациясы.
Мағынасына қарай ақпараттық жүйенің бірнеше класстарын көрсетуге болады:
АІЖ - ақпараттық іздестіру жүйесі. Ақпаратты іздестіру үшін жұмыс жасайды (мысалы интернеттегі іздеу серверлері);
АЖБ - ақпараттық жүйені басқару. Ақпараттық жүйені басқару үшін керек.
ЭЖ - эксперттік жүйе. Өз бетінше есептер шығара алады, бар мәліметтер арқылы жаңа білім алуға үйретеді.
Ақпараттық жүйенің құрамы, жүйемен өзара әрекеттесуі.
Бағдарламалық қолдау (БҚ) деректер базасы үшін бірдей емес. Әдетте БҚ-ды базалық және қолданбалы (ҚБҚ) деп екіге бөледі.
Базалық БҚ құрамына деректер қорының басқару жүйесі деп аталатын арнайы қосымша бағдарламалық бөліктерден және тікелей дискке жол ашатын операциялық жүйе (ОЖ) кіреді. ДҚБЖ-ны ОЖ-дегі мәліметтерді басқаруда стандартталған мүмкіндіктерін кеңейтетін бөлігі ретінде қарастыруға болады.
ҚБҚ құрамына жүйені қолданушыларға керек барлық қолданбалы тапсырмаларды орындайтын, заттық аймақ үшін анық спецификалық бағдарламалар кіреді. Барлық қолданбалы бағдарламалар деректер қорымен тек қана ДҚБЖ арқылы жұмыс жасайды. Ақпараттық жүйедегі бағдарламалық бөліктердің өзара байланысуы, тағы да жүйемен әрекеттесетін тұлғалар 1.2. суретте көрсетілген:
Бұл жерде қарапайым қолданушылар ретінде заттық аймақтың мамандары қарастырылады, олар АЖдағы белгілі бір өзінің туындысын автоматтандыру үшін қолданылады (кейде оларды соңғы қолданушылар деп атайды). Олар ДҚ-мен тек қана ҚБҚ арқылы байланысады. Қолданушылар жаңа ҚБҚ-ны орнату кезінде оны дұрыс қолдану бойынша оқу курсынан өтеді.
Қолданушылардың бір бөлігін алдындағылар деп атап бір топты бөлектеп алайық. Бұл топ өкілдерінің кейбіреулері компьютер технологиялары бойынша салада білімдері бар және де олар тікелей ДҚБЖ-ның қызметтерін біледі, егер оларға рұқсат берілген болса. Осы мақсатта ДҚБЖ-да қолданушылармен әр түрлі әрекеттесу бар, олардың негізгісі болып SQL деректер қоры стандартталған сұраныстар тілі болып табылады.
Алайда кез-келген қолданушылар өзінің жұмысының үлкен бөлігін ыңғаймен орындағысы келеді, бұны ҚБҚ-ның көмегімен орындауға болады.
Қолданушылар жүйеде жақсы жұмыс істеуі үшін бір топ жасап шығушылар ҚБҚ-ны жасап шығарды және оны өздері басқарып отырады. Бұл топтың өкілдері бағдарламалау және компьютерлік технологиялар саласында білім алған, олар дерек қорымен жұмыс істеуді, оны қалай басқаруды біледі. Деректер қорын жобалаудағы мамандарды ажыратып көрсетейік.
Сонымен, жүйенің қызметтерін реттеуде басты рөлді деректер қорының администраторы (ДҚА, ол бір немесе бірнеше адам болуы мүмкін) атқарады. ДҚА берілгендердің қауіпсіздігі және бір тұтастылығына жауап береді, берілгендердің бір бүтіндігіне, берілгендерді көшіру және қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Бұл туралы 5-тарауда жазылған.
Деректер қоры және ДҚБЖ.
Заманауи деректер қоры қолданбалы БҚ-дан бөлек, тәуелсіз (1.2. суретте көрсетілген). Бұл деректер қорының тек қана сақталмай, олар туралы мәліметтердіңде болуынан (әдістемелік, т.б. берілгендер бойынша берілгендер), сондай-ақ деректерді өңдеуде бағдарламалық код болуынан (1.3.).
ДҚ-ның мәліметтер сақталатын бөлігі берілгендер аудармасы (БА) деп аталады. Берілгендер аудармасы берілгендер моделіне байланыссыз кез келген берілгендер қорында болады. Берілгендер аудармасында әрбір берілгендердің элементтері үшін аты, типі, көлемі және басқа анықтамалары болады. Реляциялық берілгендер қорында берілгендер аудармасының барлық элементтері кесте түрінде, манипуляцияланған элементтер үшінде солай сақталады.
ДҚБЖ-ны алдынғы қатардағы көптеген өндірушілердің қосымша мүмкіндігі бағдарламалық кодтың сақталуы болып табылады.
ДҚБЖ - деректер қорының енгізу және қолданудың бағдарламалық және тілдік құрастырылуы. 1.1 кестеде ДҚБЖ-ның басты қызметтері, ДҚБЖ-ның тілдік және бағдарламалық заттары көрсетілген.
ДҚБЖның қызметтері
ДҚБЖның қызметтері:
Тілдік заттар
Бағдарламалық заттар
1) ДҚ-ны құру және берілгендерді модификациялау
DDL (data definition language) тілі аудармасы БАТ (берілгендерді анықтау тілі)
DDL процессоры
2) ДҚ-ны толтыру және жаңарту
3) Берілгендерді таңдау
DML (data manipulation language) тілі аудармасы БМТ (берілгендерді манипуляциялау тілі)
Сұраныстар оптимизаторы (Query Optimizer)
Деректер базасының процессоры(DB Engine)
4) Берілгендерді өңдеу
Сақтау кодын жасап шығаратын жоғары деңгейдегі тіл, DML командаларымен толтырылған немесе ДҚБЖ-ның таңдалып қойылған тілі.
Бағдарламалық тілдің компиляторы, деректер қорының процессоры.
5) деректер қорының бір тұтастығын қамтамасыз ету.
Бір тұтастықты сақтау ережелері DDL тілінде
Деректер қорының процессоры.
6) деректер қорының қауіпсіздігін қамтамасыз ету
Деректерге рұқсаты бар басқару командаларының жүйесі
Жүйелік қауіпсіздік
7) Деректерге рұқсатты ұйымдастыру
Жүйені басқару командалары
Транзакция мониторы, блокировка
8) көшіру және жаңарту
Резервтік көшірудің утилиттері, ДҚ-ны жаңарту
Ақпараттық жүйе құрылысының принциптері.
Негізгі қағидаларды ерекшелеп, алдыңғы бөлімдердің материал қорытамыз. Барлық принциптер өте тығыз байланысқан және бір-бірінен шығып жатыр, сондықтан төменде келтірген бөлімдер шартты деп есептейік.
Интеграция принципі.
Бұл принципте, қызметкерлермен ортақ қолданыста болатын барлық салаға жалғыз интеграциялық ДҚ болады (1.4. сурет), сонымен қатар әр түрлі функциялары бар көптеген қосымшалар бір уақытта (суретте Р1, Р2,және т.б. көрсетілген) жіберіледі.
Осылай, бір кәсіпорынның барлық бөлімшелері әр түрлі функциялар атқарып жатыр, бірақ ақпараттық байланыстары өте тар, сондықтан жеке ДҚ негізінде әрбір бөлімшелерді автономды автоматтандыру ( үзікті деп аталатын кәсіпорындарды автоматтандыруы) қайталауға алып келеді, әр түрлі бөлімшелерде қолмен енгізудің көптеген операциялары, деректің енгізу қателеріктеріне келмеуі және басқа келеңсіз зардаптарға алып келеді.
Р5
Р5
Р1
Р1
ДҚ
ДҚ
Р4
Р4
Р2
Р2
Р3
Р3
Сурет1.4. Интеграцияланған ақпараттық жүйе.
Үзікті автоматтандыруға қарама-қарсы, интеграцияланған ақпараттық жүйені автоматтандыру өте маңызды оң сәттерді қатар алып жатыр.
Интеграцияланған жүйеде ең төменгі деректердің артықшылығына (қайталау болмағанда) жетуі мүмкін. Бұл принцип осылай тұжырымдалады Әрбір факт - бір жерде. Реляциялық деректер қорында кейбір артықшылықтар бірдей бағаналардың көмегімен кестелер арасында байланыстар орнату үшін ғана қолданылады. Бұл жайлы толық ақпарат 3 тарауда Деректер қорын жобалау көрсетілген.
Интеграцияланған жүйеде деректердің қайшылықсыздығына (тұтастығын) жету оңай, себебі деректердің қайталануының болмауы және сәйкессіздік жоқ. Кірістірілген деректер қорында деректердің тұтастығын бақылауға болады, бұл жайлы толық ақпарат 2.1 бөлімінде табуға болады.
Интеграцияланған жүйеде деректерді іздеу жұмыстарын жүргізу және өңдеу ыңғайлы, деректерді өңдеу және талдау түрлерін жүзеге асыруға болады
Интеграцияланған ақпараттық жүйесінде деректерді көшірмелеуден сақтау және бүлінген деректерді қалпына келтіру мәселесін шешу оңай, барлық корпоративтік деректердің қауіпсіздігіне жеке жауапты болатын тұлғаға (DBA) бұл тапсырманы жүктеу арқылы жүзеге асыруға болады.
Географиялық тұрғыдан бөлінген құрылымы бар кәсіпорындар, әдетте деректер базасының жеке элементтері физикалық корпоративтік желісі әр түрлі тораптарында деректер қорынының бөліктері деп аталатын бөліктерін пайдаланатынын, атап өткен жөн. Сондай-ақ, интеграция принципін бұзбау үшін, бөлінген деректер базасы осындай жолмен жобаланады.
Деректерді ұйымдастыру әдісі бойынша бағдарламалық қамсыздандырдың тәуелсіздік принципі.
Деректер мен қоданбалы бағдарламалық АЖ арасындағы, кем дегенде, екі негізгі бағдарламалық қабаты - операциялық жүйе мен деректер базасы, деректерді басқарудың төмен деңгейін өзіне алады. Сондықтан, деректер қоры қолданбалы бағдарламалық қамсыздандырусыз да жұмыс істей алады, әр түрлі физикалық ұйымдары бар, бірдей қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру деректер қорымен әрекеттесуі мүмкін.
Тәуелсіздіктің келесі деңгейлері бар:
* логикалық тәуелсіздік - толтырылған деректер базасынада қолданбалы бағдарламалық қамсыздандырудың түбірімен өзгертпей-ақ құрылымында кейбір өзгерістер енгізе аласыз, мысалы, толтырылған деректер базасынада жаңа бағаналар қоса аласыз, сонымен қатар, қосымшалар өзінің жұмысқа қабілеттілігін жоғалтпайды, бірақ бағаналарды жойғанда, кестедегі кейбір қосымшалар жұмыс істей алмайды.
* физикалық тәуелсіздік - физикалық сақтау форматында өзгеруі мүмкін, яғни, жаңа деректер қорына немесе деректер қорының жаңа нұсқасына көшу, қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыруды түбегейлі өзгертесіз (деректермен логикалық деңгейде жұмыс істегендіктен, қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру физикалық сақтау форматында мүлдем ештене білмейді).
Ауқымдылық және тасымалданғыштық принциптері.
Бұл принциптер деректер тәуелсіздігі мен қолданбалы бағдарламалық принципінен алынған. Ауқымдылық принципінің үш аспектілері қарастырылған:
* шексіз қуаты дерекқор мөлшері;
* пайдаланушылар санының шексіз өсуі;
* қосымшалар санының шексіз өсуі.
Белгілі бір уақытта қолданыстағы базалық бағдарламалық қамсыздандыру деректер көлемінің өсуін тиімді басқаруын қанағаттандыра алмай қалады, немесе пайдаланушылар санының өсуінде тиімді жылдамдықты қамтамасыз ете алмайды, сондықтан деректерді жаңа платформаға тасымалдау қажеттілігі туындайды, бұл қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыруды түбегейлі өзгертіп және қажетті ақпаратты жоғалтпай орындалуы тиіс. Бұл ақпараттық жүйенің сипаты тасымалданғыштық деп аталады.
Ашық жүйелердің түсінігі жоғарыда айтылған жалпы қабылданған халықаралық стандарттың, ақпараттық жүйенің барлық аспектілерін реттейтін принциптерін іске асыру тетігі ретінде ұсынады. Қазіргі уақытта ашық жүйелердің стандарттары кешенді гетерогенді ақпараттық жүйелерді өрістетуге мүмкіндік береді, гетерогенді бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдалануға негізделген, оның ауқымдылық және тасымалданғыштығын қамтамасыз ету үшін.
Содан кейін, ақпараттар жүйесінің архитектурасын тереңірек қарастырайық.
1.2. Ақпараттық жүйенің архитектурасы
Архитектура - ақпараттық жүйені ұйымдастыру туралы маңызды шешімдер жиынтығы. Әдетте архитектура тұжырымдамасына негізгі аппараттық және бағдарламалық компоненттер жүйесі туралы шешім, олардың функциялық мақсаты және олардың арасындағы байланыстарды ұйымдастыру кіреді.
Ақпараттық жүйенің архитектурасын іріктеу келесі сипаттамаларға әсер етеді.
Ақпараттық жүйенің өнімділігі - уақыт бірлігінде ақпараттық жүйені орындайтын жұмыс көлемі.
Пайдаланушылардың сұранысына реакция жүйесінің уақыты (жауап беру уақыты).
Сенімділік - белгілі бір уақыт кезеңі ішінде қауіпсіз жұмыс қабілеті.
Бір компьютерде толығымен орналасқан және тек бір пайдаланушы жұмыс істеуге арналған ақпараттық жүйе тек жергілікті елді мекенде қазір өте сирек кездеседі. Болашақта біз ақпараттық жүйе бөліміне бағытталатын көп пайдаланушы (ұжымдық) жұмыс істеу үшін әзірленген және желілерде жұмыс атқаратын болады.
Әдетте деректер қоры толығымен бір түйіндер желісінде сақталып, бір сервермен қуатталып, клиент деп аталатын барлық пайдаланушыларға қол жетімді болады. Бұл деректер базасы орталықтандырылған болып табылады. Деректер базасының бөлімдері, желіде бірнеше түйіндер арқылы таратылады, әдетте географиялық тұрғыдан шалғай қамтитын ұйымдарында пайдаланылады.
Әдетте, сервер - ең қуатты және ең сенімді компьютер. Ол, әрине, үздіксіз электрмен жабдықтау арқылы қосылған, ол екі немесе үш есе резервтеу жүйесін қамтамасыз етеді. Серверлер мен клиенттер арасындағы деректер функцияларын бөлу байланысты екі негізгі архитектура Файл - сервер және клиент - сервер болып табылады.Осы екі параметрлердің көптеген түрлері бар.
Файл - сервер архитектурасы.
Шағын бизнесті ұйымдастыру мүмкіндігі ақпараттық жүйелердің файл - сервер архитектуралық қорында Access, FoxPro (VisualFoxPro), Paradox және басқа да көптеген деректер қорын пайдаланады. Жүйе пайдаланушылар саны үлкен болмаса, мұндай шешім оңтайлы болып табылады.
Файл-сервер архитектурасында, барлық деректерді өңдеу клиенттік компьютерлерде жүзеге асырылады, сервер (Cурет 1.5) деректер қоймасы ретінде қызмет етеді.
Деректер базасының уақытша көшірмесі
Деректер базасының уақытша көшірмесі
Деректер қорын синхрондау және көшіру
Деректер қорын синхрондау және көшіру
Деректер базасы
Деректер базасы
Деректер қоры
Деректер қоры
Деректер қоры
Деректер қоры
Деректер қорын синхрондау және көшіру
Деректер қорын синхрондау және көшіру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Деректер базасының уақытша көшірмесі
Деректер базасының уақытша көшірмесі
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Деректер қоры
Деректер қоры
Cурет 1.5.
Файл-сервер архитектурасы.
Деректер қорының көшірмесі клиенттік компьютерге өңдеу үшін жіберіледі, сонымен қатар, жаңару жағдайына байланысты, негізгі деректер қоры оның көшірмелерімен үнемі синхрондалып отырады.
Файл-сервер архитектурасының жеткіліксіздігі - желілер мен клиенттік компьютерлерге үлкен жүктеме болады, барлық клиенттік компьютерлерде қажетті деректерді өңдеуге арналған деректер қорының көшірмесі орнатылғандықтан, сонымен қатар, көшірмедегі барлық өзгерістер желілік тарифті айтарлықтай арттырып, міндетті түрде негізгі деректер қорына желі арқылы жіберіледі.
Артықшылығы қуатты серверді талап етпейді. Бұндай архитектураны белгіленген серверсіз арнайы желі арқылы іске асырылатын болады, тек ортақ базасы болатын орын ретінде компьютерлердің бірін таңдау керек.
Файл-сервер архитектурасында әдетте пайдаланушылар саны 10-15 аспауы тиіс, әйтпесе пайдаланушылар баяуланған операцияны сезінеді. Бұл факт ауқымдылық (1.1.бөлім) принципін бұзу болып табылады, сондықтан, ақпараттық жүйеде пайдаланушылар санының өсуіне байланысты (мысалы, бизнесте айтарлықтай кеңею болды) файл-серверден клиент-сервер архитектурасына өтуге тура келеді. Файл - сервер жүйесін жасауда әрқашан болашақта осындай көшу мүмкіндігін қарастыру қажет.
Реляциялық модельді бейрәсми енгізу.
Негізгі бейрәсми модельдердің формасын анықтау көптеген территорияларда қарастырылады (математикалық кестенің байланыс моделі болып табылатын - relation, бұдан реляционды мәліметтер қоры деген термин қалыптастырылды). Байланыс аралық операциялық жүйені кодпен анықтау (релационды алгебра) және реляционды мәліметтер қорының түбегейлі негізге тәртіппен құрастыру болып келеді. Мәліметтер қорының реляционды іс әрекет тілі мен жасалған, SEQEL атауы нәтижесінде SQL тіліне айналды. SQL тілін меңгеру мүмкін емес егер негізгі реляционды модельдерді білмесең, сондықтан оны келесі лекцияда толығымен жазып, негізгісін жұмыста Е.Ф. Кодда мен К.Дж. Дейта толық жасау негізделген болатын. Реляционды модельді бейрәсми түрінде енгізіп, айтарлықтай күрделі анықтамамен анықталады.
Кесте мен байланыс.
Доктор Кодд 12 принципті реляционды мәліметтер қорында (анықтама) бөліп көрсетті. Бірінші ережеден бастайық, реляционды модельдің мазмұнын түсіну үшін:
Барлық ақпараттар логикалық кесте түрінде көрсетілген. Кесте баған мен тізбектен тұрады (реляционды теория бағанына кортеж сәйкес келеді, ал баған - анықтауыш, SQL стандартын қолданумен жалпы келтірілген терминдер баған мен тізбек). Сонымен қатар барлық ақпарат, мәліметтер қорында сақталады, ол бір кестеге орналастырылмауы тиіс, содан сұрақ туады, кесте аралық байланысты қалай жасаймыз деген. Бірінші код ережесіне сәйкес, барлық ақпарат, сонының ішінде мәлімет аралық байланыс, өз бағанда орналасуы қажет. Реляционды модельдер. Реляционды модельдер үшін жалпы кестедегі бағанды қолдануға болады. Мысалы, комерциялық фирманың мәліметтер қорында фирма клиенттерінің ақпараттарын сақтау қатары қажет:
* Клиенттің реттік нөмірі (жеке коды)
* Аты, жөні, тегі;
* Байланыс телефондары
Осы мәліметтерді бір кестеге орналастыру үшін бағанмен маңызды мәселелер туа бастайды байланыс телефондары. Негізінен тұтынушылар бірнеше нөмірді қалдырады - жұмыс, үй, ұялы телефон және т. б., номерлердің түрі әр түрлі болып келеді (мәселен мұндай жағдай да, тұтынушы ешқандай номерді білмеуі тиіс). Клиенттің жеке коды арқылы жалпы кесте көмегімен клиент мәліметтерін негізгі кестеге байланысты, кестеде (бөлшекті және бағыныңқы) жеке телефон байланысытарын сақтау үшін басқа да әдістерді қолдануға болады.
Суретте кестені толтыру нұсқасы көрсетілген
Клиенттер
код
Тегі
Аты
әкесінің аты
1
Иванов
Иван
Иванович
2
Петоров
Петр
Петрович
Клиенттердің телефондары
код
телефон
түсініктер
1
111111
Жұмысшы
1
222222
Үй телефоны
1
333333
Ұялы телефон
1.10 Суретте Клиент туралы ақпараттар және байланыс телефондары берілген.
Берілген мысалда 1 кодты клиентке сәйкес кестеде үш байланыс телефондары 1 кодты клиентке сәйкес кестеде үш байланыс телефондары (оның барлық бағандағы мәні 1), 2 кодтты клиент тек бір жақ бағанмен ғана байланысқан. Екі байланысқан бағаннан логикалық құрылымды бағандарды алу негізделген, барлық клиенттердің байланыс телефондары бірдей болғандықтан номерін табу оңай, телефон қай клиенттікі екені белгіленген. Мәліметтер қорындағы реляционды кесте аралық байланысты ұйымдастыру мысалы бойынша тағы біреуі қарастырылады. Кейбір жағдайдағы тауар аралық байланыстар мен жеткізіп берушілерге қарағанда клиенттер мен телефондар қиынырақ. Қандай да фирма бірнеше тауарларды жеткізіп тұрады, фирма мен жеткізіп берушілер бірнешеу, қалайда дұрыс айтқандай, әр тауарды жеткізіп беруіне болады. Бұл жағдайдағы жеткізіп берушілер мен тауар аралық байланысты ақпаратты сақтау үшін, кестелік байланыс деп аталатын, бір кестені түзуде ауқымды жағдай түзіледі. Мұндай мәліметтер қорындағы мысалды толтыру 1.11, суретте көрсетілген, бұл жерде кесте байланысы деп атайды, соңындағы қабылданғандардай, тауар мен жеткізіп берушілер тек екі бағаннан тұрады-тауар коды және жеткізіп беруші коды. Мысалы, берілген жеткізіп беруші мен тауар бағасы, мысалға бағанды ескере отырып, қосымша және кестелер байланысын жасауға болады.
Тауарлар
Тауар коды
Атауы
1
Дастархан
2
Майлық
3
Жастық тысы
Жеткізіп берушілер мен тауарлар
Тауар коды
Жеткізіп беруші коды
1
1
2
1
1
2
Жеткізіп берушілер
Жеткізіп берушілер
коды
Атауы
1
Орыс текстилі
2
Льнокомбинат
1.11.Сур. Жеткізіп берушілер мен тауар жайлы мәлімет
Тұтынушы-сервер архитектурасы.
Ақпараттық жүйелерге қатысты клиент-сервер архитектурасы қызықты және өзекті, өйткені ұжымдық (көп пайдаланушылық) жергілікті желіге немесе ғаламдық деректер базасына қол жеткізудің мәселесін қарапайым және біршама арзан шешуін қамтамасыз етеді.
Клиент-сервер архитектурасының ақпараттық жүйесі әртүрлі түйін жүйелерінде орындала алатын екі-клиенттік және серверлік бөлікке бөлінеді. Серверлік бөлікке сақтау функциясы және деректерді өңдеудің едәуір бөлігі жатады, ал клиенттік бөлікке-пайдаланушымен өзара іс-қимыл функциясы және ішінара, серверден алынған деректерді өңдеу болып табылады. (1.6-сурет).
клиенттер
Сервердің клиенттік бөлігі
Сервердің клиенттік бөлігі
ПрПО
ПрПО
SQL-сервері
SQL-сервері
Деректер базасы
Деректер базасы
сервер
SQL-сұранысжауап
SQL-сұранысжауап
Сервердің клиенттік бөлігі
Сервердің клиенттік бөлігі
ПрПО
ПрПО
1.6.-сурет. Клиент сервер архитектурасы
Ескере кетер жайт, жүйенің екі бөлігі (серверлік және клиенттік) де бір компьютерде орналасуы мүмкін, бұл нұсқа клиент-серверлік жүйені ретке келтіру үшін пайдаланылуы мүмкін.
Клиенттік компьютерде пайдаланылып отырған қолданбалы программа серверден қызметке сұраныс жасай алуы үшін, тұтынушы мен сервердің өзара іс-әрекетін қолдайтын, кейбір интерфейсті программалы қабат қажет. Бағдарламалық жасақтама, немесе түпкі пайдаланушылар жүйенің клиенттік бөлігімен өзара іс-қимыл жасайды. Жүйенің пайдаланушылар бөлігі қажет жағдайда серверлік бөлікпен желі қатынаса алады. Серверлік бөліктің интерфейсі анықталған және тіркелген.
Заманауи ақпараттық желілер интерфейсінде, ереже бойынша SQL тілі болып табылады, яғни сервер тұтынушылық бөліктен SQL сұранысты қабылдайды және деректер базасында қажет операцияларды орындап болған соң тұтынушыға жауап қайтарады. Шынында, SQL тілі ашық жүйелік ДҚБЖ интерфейсінің стандартын білдіреді(ашық жүйе түсінігі алдыңғы тарауда қаралған).
Клиент-сервер жүйесінде жаңа клиенттік бөліктер ашу мүмкіндігі бар. Сонымен қатар деректер базасында бір уақытта жұмыс жасайтын максимум клиенттер саны файл-серверлік архитектурадан біршама көбірек, яғни клиент-сервер жүйесі көбірек ауқымды болып табылады. Бұл клиент-серверлік жүйеде желілік трафик жоғары емес екенімен түсіндіріледі(клиенттен сұраныс мәтіні ғана беріледі, ал серверден-файл-сервер архитектурасындағыдай барлық деректер қоры емес, таңдалған деректер ғана беріледі).
Деректер базасының сервері термині көбіне барлық ДҚБЖ түсіндіру үшін қолданылады, клиент-сервер архитектурасында негізделген, сондай-ақ, серверлік және клиенттік бөліктермен қоса. SQL-серверінің жинақтық аты барлық деректер базасына қатысты, SQL тілінің негізінде қолдану үшін.
Қазіргі уақытта SQL-дің коммерциялық кең тараған бірнеше сервистері бар - Oracle, DB-2, MS SQL Server, Sybase, Informix, Interbase және қайнар көзі тегін таратылмалы серверлер болып табылатын Postgres (PostgreeSQL), MySQL, FireBird (Interbase сервисінің тегін таратылмалы нұсқасы). Аталған тізім толық емес.
SQL сервердің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Айқын артықшылығы-интерфейсінің стандарттылығы. Алайда, іс жүзінде бұл әлі олай емес болса да, клиенттік бөліктер оны кім жасағанына қарамастан SQL серверінде жұмыс істей алса еді. Басқаша айтқанда, қолданбалы программалық қамтамасыздандыру клиент тарапынан кез келген жаңа SQL-мен өзара іс-әрекеті оңай бапталады.
Кемшілігі - барлық клиенттің сұранысын өңдейтін серверге түсірілетін үлкен салмақ, және аз салмақ клиентке жүктеледі. Серверде бір уақытта жұмыс істейтін қолданушылардың санының артуына қарай, сервер кейде барлық жүйенің жіңішке орны болады және оны қайта жүктеуге тура келеді. Бұның екі жолы бар.
Егер клиенттік компьютер едәуір жоғары қуатты болса, онда оған деректерді өңдеудің көп функцияларын орындап, серверді жүктеуге болады.
Ал аз қуатты клиенттік компьютер болса (бұл қазіргі таңда кездесетін жайт), бұндай жағдайда көпдеңгейлі архитектуралы клиент сервер қолданылады, клиент пен сервер арасында программалық қамтамасыздандыруды бірнеше уақытша бөліктерге бөлшектеу арқылы орындайды.
Көпдеңгейлі архитектура
Көпдеңгейлі архитектура классикалық екідеңгейлі архитектураға қарағанда техникалық құралдарды тиімді кәдеге жаратуға мүмкіндік береді, және ақпараттық жүйелерді біркелкі масштабтауын қамтамасыз етуге қолайлы. Үшдеңгейлі архитектура сервер мен клиент арасын аралық қабат программалық қамтамасыз ететін приложения сервері қолданылатын кең тараған түрі болып есептелінеді (1.7. сурет). Приложения сервері клиенттік және серверлік бөліктерді жүктеуге мүмкіндік бере отырып, өзіне деректер базасының елеулі бөлігін алады.
Деректер базасы
Деректер базасы
SQL-сервері
SQL-сервері
Жіңішке клиенттер
Приложения сервері
Приложения сервері
▪ ▪
1.7. Үшдеңгейлі архитектура
Үшдеңгейлі архитектурада көбінесе Жіңішке клиент (thin client) деп аталатын нәрсе қолданылады, ол деректер базасын өңдеудің ешқандай функциясын атқармайды, тек қолданушымен өзара іс-әрекет жасайтын көрінісін қамтамасыз етеді. Бұған қарағанда, екідеңгейлі жүйелік клиентті әдетте жуан клиент (fat client) деп атайды.
Мысал ретінде, кең қолданылмалы үшдеңгейлі ИС архитектурасында кез келген конфигурацияны платформа базасында 1С дамуын келтіре алады:8 нұсқадағы кәсіпорын (бұдан ертерек нұсқасы 7.7, бұл платформаны не файл-сервер, не екідеңгейлі архитектуралы клиент сервер қолданылады). SQL сервері ретінде 1С жүйелерін MS SQL-серверін пайдалана алады, немесе приложения сервері 1С сервері ретінде тегін таратылмалы PostGres қолданылады.
WEB-архитектура негізіндегі ақпараттық жүйелер.
Internet технология саласының дамуы кең таралған тағы бір сорты WEB-архитектура деген атқа ие болған клиент-сервер архитектурасының дамуына алып келді.
WEB-браузер
WEB-браузер
WEB-
сервер
WEB-
сервер
Деректер базасы
Деректер базасы
Клиенттер
WEB-браузер
WEB-браузер
SQL-сервер
SQL-сервер
1.8. сурет - WEB - архитектура
WEB - архитектураның қосымша құрамдас бөлігі болып табылатын- WEB-сервер, онда қолданбалы программалық орнатылым қамтамасыз етілген. Мұндай сервер ретінде Microsoft фирмасының Internet Information Server (IIS) немесе тегін таратылмалы Apache Web-сервері.
Клиенттік тараптан html-парақшаларын көрсету үшін тек браузер қажет (мысалы, Internet Explorer), web-серверден қабылдайтын және қолданушымен өзара іс-әрекет болса болғаны.
Заманауи ИС-те SQL-сервер мен Web-сервер арасында тағы бір байланыс болады, ол-приложения сервері, бұл өзіне деректер базасын өңдеудің көп бөлігін алады және бір уақытта SQL-серверді де, Web-серверді де жүктеуге мүмкіндік береді. Осыған ұқсас архитектура ретінде J2EE платформалық ақпараттық жүйелерін мысалға келтіруге болады.
Web-архитектураның артықшылығы ИС басқару түрінің ыңғайлылығы (клиенттің ешқандай арнайы программалық жабдықтамаларды орнатуының қажеті жоқ), сондай-ақ деректер қорына жергілікті желіде кез-келген компьютермен кіруге мүмкіндігі бар, және де интернет арқылы өшірілгендерге де.
Бұл архитектура қашықтықтан оқыту жүйелерінде кең таралған, электронды сауда жүйелерінде, әлеуметтік желілер мен ауқымды тұтынушылары бар жүйелерде, сонымен қатар жою мүмкіндігі бар.
Кемшілігі ғаламдық Интернет желісінде қосылғандықтан бұл жүйеге жоғары қаупі болып табылады, содан қауіпсіз етуге қиындықтар туғызады және пайдаланушыға кіру мүмкіндігіне кіруге мұқият ойластырылған жүйені талап етеді, шифрлаудың көптеген әдістерін қолдануды қажет етеді.
Конфидициялдық деректер немесе кәсіпкердің коммерциялық құпиясы болып табылатын деректері бар жүйелерде, Web-архитектура сирек қолданылады, онда көп жағдайда ғаламдық желіге қосылмаған ішкі Web-сервер орнатылады.
Терминал режимде жұмыс істейтін информациялық жүйелер.
Егер кәсіпорынның сервері күшті және жетерліктей әлсіз клиенттік компьютері болса, онда ол ақпараттық жүйені терминалдық режимге кеңейте алады. Ұйымның бұндай әдісінде программалық серверлік код, сонымен қатар клиенттік бөлік те серверде орындалады, ал терминалға тек мониторға шығу керек бейне ғана шығады (1.8-сурет). Терминалдан енгізілген деректердің барлығы, серверге өңделуге жылдам жіберіледі.
Жетістікті терминал рөлін қарапайым жеке компьютерлер орындай алады, бұл үшін оның әрқайсысында арнайы программа-терминал эмуляторы іске қосылған болуы тиіс. Бұл режимде файл-сервер мен клиент-серверлік архитектура ашылған болуы мүмкін, қандай жағдайда да серверде қанша терминал қосылған болса, соншама клиенттік программалық қамтамасыз етушінің көшірмесі болуы тиіс(1.9.-сурет).
Деректер базасы
Деректер базасы
Серверлік
БҚЕ
Серверлік
БҚЕ
Күшті серверКлиенттік БҚЕ
Клиенттік БҚЕ
Клиенттік БҚЕ
Клиенттік БҚЕ
Терминал
Терминал
Терминал
Терминал
1.9-сурет. Ашылған ИС-тің терминалдық нұсқасы
Бұл нұсқаның артықшылығы айқын - басқарудың ыңғайлылығы мен қарапайымдылығы (барлық БҚЕ бір серверге жинақталған), жоғарғы қауіпсіздік, клиенттік компьютерлерге деген аз талаптар. Бірақ барлық жүйе функционалданған серверге деген талап өте жоғары, ал оның аз уақыт ішінде істен шығуы апатпен бірдей, себебі барлық жүйелер іске жарамсыз болып қалады.
Алғашқы альтернативті ішкі кілттер
Мысалдарға келтірілген жалпы мысалдар. Мысалды қарастыра отырып, байланыс телефондары мен клиенттер кесте аралық байланыс. Кестеде Клиент бағаны болып код әр клиенттің сипаттамасы, мұндай баған алғашқы кілт болып табылады (Primery Key - PK). Келтірілген алғашқы байланыстарды қосу арқылы, кестелерде түрлі баған мен бірнеше бағандар болуы мүмкін. Мысалы, клиент кестесіне баған сериясын қосқанда болар еді және құжат нөмірі (жеке нөмірі мен екі баған сериясы) Тегінің сәйкес келетінін ескере келе, толық біртектілерді альтернативті деп атауға болады. Бірақ бұл шығымдардың біркелкілік қасиеттері толық біртектілерді альтернативті деуге болмайды, әкесінің аты мен аты, тегін ескерген жөн. Екі бағанның сәйкестігі код пен тегі немесе код пен аты, бірегейлік қасиеттерге ие, бірақ бұның сәйкес келуі шығымды, (тегі мен атауларының бірегейлік шығындарын алып тастауға болады). Мұндай әдіспен, кесте кілті екі белгімен қанағаттандыруы қажет - бірегейлік және шығынсыз. Екінші ереже коды айтқандай - алғашқы кілттің мәні мен баған атауы, берілген кесте атауы арқылы логикалық қолжетімді. Бұл үш құрам реляционды мәліметтер қорының кез келген элементін алуға рұқсат етеді. Мысалы, клиент кестесі бойынша, баған тегі мен Петров текті екі бағанмен алуға болады. Басты байланыс пен алғашқы негігі кілтінің алғашқы кесте көмегімен орындалады, (экспортталып) орналасады жалғасатын кестелер мен ішкі кілті болып қала береді (Foreign Key - FK). Сыртқы кілт күшті қасиеттерге ие емес (әр клиентке бірнеше телефон номірлер сәйкес келеді, әр жеткізіп берушіге - бірнеше тауарлармен,) алғашқы кілт көрі жиі немесе кілтсіз бағандар болып табылады. Мысалда, клиенттер мен кестедегі бір-бірімен байланысқан телефондар құрамалы алқашқы кілт код пен телефон нөмірлер - олар бірге шығынсыз жағдайды қалыпты түрде ұстайды. Кесте аралық байланыс Клиенттер мен байланыс телефондары бірдің көпшілікке байланысы деп атайды (мұнда түзу иерархия аналогиясы мен мәліметтер қорының желісі). Мысалда тауарлар мен жеткізіп берушілер, дұрыс барлық тауарлардың атауы мен барлық жеткізіп беруші фирма атауларының олар өзара бірегей. Алайда қосымша баған кіттерін енгізуде, оларды жергілікті практикада, суррогатты кілттер деп атайды. Егер қандай да бір жеткізіп беруші фирма атауын өзгерткен болса, мәліметтер қорында белгілеу қажет, жеткізіп беруші кестесіндегі бір белгіні жөндесе жеткілікті. Ол үшін суррогат кілтін өзгертудің қажеті жоқ, сондықтан ақпаратты кестеге-байланысты бұрынғыдай қала береді.
NULL - белгісі
NULL - белгісі - бұл айқындалмаған немесе бос мәнді мәліметтер, реляционды теориядағы ақпараттар ( код №3 ережесі). Оны нөлдік белгіде қарастыруға болмайды жазықтықтағы сандардың мәні немесе мәтіндік жазықтықта бос бағандар деп қарастырамыз. Бос мәндерді жіберу немесе басқа да қажетті бағандарды белгілеу арқылы кестені анықтау.
Кіл бағандарының сәйкестігіне қарай келесі ережелер негізделген:
Алғашқы және алгоритімді кілттер NULL - белгісі жіберілмейді.
Сыртқы кілтте NULL - белгісі жіберіледі, алайда кестені анықтауда оларға тиым салынған. Екі NULL - белгісі ешқашан бір-біріне тең емес.
Мәліметтер қорының схемасы. Мәлімет әдістері
Берілген мәлімет қорының құрылымын жазу мәлімет ідістері деп аталады (мәлімет мәліметтері). Мәліметтер басқа да белгілер мен қатар қолданбалы бағдарламада емес, мәлімет қорында сақталуы қажет.(№4 код ережесі)
Берілген мәлімент қор құрылым көрнектілік үшін негізделген, ол тұтынушыларға ыңғайлы, оның графикалық кестесі кесте деген атаумен қолданылады. IDEF1Х кхалықаралық стандартты қолдана отырып, клиент мәліметтер қорының схемасын логикалық көріністе суреттейміз. (1.12 сур)
Клиенттер Байланыс телефондары
Код
Аты
Жөні тегі
1.12. Сур. Мәліметтер қорының логикалық схемасы. Клиенттер жайлы мәліметтер
Схемада көрсетілгендей, негізгі және қосымша кесте бір біріне үздіксіз байланысқан, кестекдегі физикалық әдістерге байланысты реляциялы және бұл байланыс логика атауымен сипатталады.
5. Ереженің сілтеме жиынтығы
Сыртқы кестемен байланысқан кілтті қарастыра отырып негізгі кестенің баған сілтемесі сол бір атау белгісімен алғашқы кілтшемен анықталуда. Осыдан ереженің сілтеме жиынтығының ережесі шығады - барлық сыртқы кілттердің белгілері алғашқы кілт белгісіне сәйкес келісілген болуы тиіс. Бұл дегеніміз біздің мысалға қолдана отырып, клиенттің негізгі кестесіндегі, байланыс телефондары кестеде клиенттердің коды болып тұрмауы қажет. Сілтеме бүтіндігі берілген кестенің кез келген операциясын орындауда қатаң бақылану тиіс. (№ 12 код ережесі). № 7 код ережесі осындай 4 операцияны орнатады-шығару, жаңа баған орналастыру, бағандарды жою мен өзгерту (жаңарту) оның бар бағандары (select, insert, delete, update). Операцияны жойғанда мәліметтер өзгеріп түбегейлі бұзылмайды. Қалған операциялар үшін негізгі стратегиядағы сілтемені қарастырамыз.Орнату операциясы үшін біріктірілген кестеге (телефоны жоқ, жаңа клиентті қосуға болады, бірақ жоқ клиенттің телефонын қосуға болмайды), содан жаңа бағандарды кестеге орнату тексеріліп сыртқы кілт белгілерімен келісіледі. Қосымша кесте бағанын жоюға, керсінше, абсолютті қауіпсіз, (қосымшаны бұзбай, кез келген телефонды жоюға болады). Алайда кестедегі негізгі бағанды жою бағанға байланысты кестедегі сілтемені толық бұзады, оны ешқандай жағдайда да бұзуға болмайды. Бұл жерде екі негізгі жою стратегиясы бар:
* Мұндай бағандарды жоюға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Деректер қоры, ДҚБЖ, ақпараттық жүйелер туралы жалпы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ақпараттық жүйенің архитектурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Реляционды модель ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
II. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1. Мәліметтерді сақтаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Қалыпқа келтіру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Мәліметтер қорын қалыпқа келтірудегі келеңсіздіктер ... ... ... ... ... . 35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..39
КІРІСПЕ
Әр түрлі ұйымдар табысты жұмыс жасауы үшін ақпараттық жүйенің дамығанын талап етеді. Сондықтан да көптеген компаниялар, фирмалар мәліметтер қорымен жұмыс істейді.
Қолданушылар көзқарасы бойынша мәліметтер қоры - ақпаратпен жұмыс жасайтын бағдарлама. Бұл бағдарламаны іске қосқанда экранда кесте шығады, мұнда қолданушы өзіне керекті ақпаратты ала алады.
Бағдарламалаушылардың көзқарасы бойынша мәліметтер қоры - файл жиынтығы, осы жиынтық ақпаратты сақтайды.
Мәліметтер қоры - ақпаратпен белгілі бір іс-әрекет жасауға болатын (қосу, жою, өзгерту, көшіріп алу, жүйелеу, сақтау, жинақтау және т.б.) жүйеленген мәліметтердің үлкен көлемінің сақталатын жері.
Көптеген МҚБЖ-лері қорға кіретін әртүрлі файлдар арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Мысалы, байланыс ашық түрде орнатылған болса, кейбір өрістердің мәндері басқа файлға сілтеме жасайтын болса - мұндай Мәліметтер қорын басқару жүйелерін желілік деп атайды. Байланыс жабық түрде орнатылуы мүмкін (мысалы, әртүрлі файлдардағы өріс мәндерінің сәйкес келуіне қарай), мұндай МҚБЖ-сін реляциялық деп атайды. MS Access реляциялық МҚБЖ-сі болып табылады. Қазіргі МҚБЖ-не тән барлық құралдар мен мүмкіндіктер толық қамтылған. Реляциялық қор мәліметтерді іздеуді, талдауды, сүйемелдеуді және қорғауды жеңілдетеді, өйткені олар бір жерде сақталады. MS Access МҚБЖ-нің ішіндегі ең қуатты, әрі икемді, пайдаланылуы қарапайым болып келген МҚБЖ-сі. MS Access-те бірде бір программа жолын жазбай-ақ, көптеген қосымшалар құруға болады. Егер өте күрделі қосымша құру қажет болса, онда мұндай жағдайда MS Access аса қуатты программалау тілі - Vіsual Basіc for Applіcatіon тілін пайдалануға мүмкіндік береді.
Бірқалыпты күйге келтіру әдісі - мәліметтерге қойылатын талаптар негізінде қатынастар жиынын құру болып табылады.
Бірқалыпты күйге келтіру процесі реляциялық сызбаны жүзеге асыру қатынастары бойынша атрибуттарды үлестірудің формальды әдісі болып табылады. Ол қатынастарды атрибуттар арасында бар алғашқы кілттермен және функционалдық тәуелділік негізінде идентификациялауға мүмкіндік береді.
Мәліметтер қорымен жұмыс істеуді үйрену арқылы адамзат өміріндегі ақпаратты сақтау бойынша көптеген мәселелерді дұрыс, тез әрі тиімді шешуге мүмкіндік алады. Ол ірі корпорация, техникалық завод, жеңіл өндірісінің фабрикасы, сауда орталықтары немесе кішігірім үй кітапханасы болсын мәліметтерді есепке алуға, оларды өңдеуге, сақтауға, қосуға, жоюға бағытталған әрекеттерге сұраныс міндетті түрде пайда болады.
Бұл жоба адамның жеке саяси өмірінде болсын, фирмалар мен компанияларда болсын өздерінің алдағы уақыттағы істерін жоспарлап қоюға арналған күнделік.
Қазіргі таңда ақпараттық жүйелердің дамуы арта түсуде. Сондықтан осы ақпараттық жүйелерді бір жиынттыққа біріктіруде деректер қорын пайдалану өте ыңғайлы. Деректер қорын пайдалану ақпараттың тұрақтылығы мен жылдам іздеу және де басқада ақпараттарды өңдеу іс - әрекеттерін орындауды жеңілдетеді.
Курстық жұмыстың мақсаты:
МS Access-те мәліметтер қорын қалпына келтіру мен сақтаудың жаңаша бағдарламаларын зерттеу және олардың қажеттілігін анықтау. Мәліметтер базасын басқарудың түрлерін тереңінен қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- деректер қоры теориясымен танысу және ДҚБЖ түрлерін қарастырып, олардың ішінен жүйе құру үшін ең тиімді объектілерін таңдап алу;
- МS Access деректер қорын басқару жүйесінде жұмыс істеу туралы білімді жетілдіру және әртүрлі әдебиеттерді қарастыру;
- курстық жұмысқа қажетті деректер қорын жобалау теориясы жайлы жинақталған деректерді қазақ тіліне аудару;
- негізгі қажетті материалдарды іздестіру;
- тақырыпты толық ашу және берілген тақырып бойынша деректер қорын құру.
Курыстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Бірінші бөлімде: мәліметтер қоры туралы негізгі түсінікке жалпы шолу жасалған. Деректер қоры, ақпараттық жүйелер туралы жалпы мағлұмат ашып көрсетілген. Сондай-ақ, ДҚБЖ деректер қорын басқару жүйелері туралы айтылған. Ақпараттық жүйенің архитектурасы мен реляционды модель жайлы толық мәліметтер берілген. Екінші бөлімде: мәліметтерді сақтаудың қазіргі кездегі қажеттілігі және қалыпқа келтіру түрлері жазылған. Мәліметтер қорын қалыпқа келтірудегі келеңсіздіктер қарастырылған.
Зерттеу әдiстерi:
- оқулықтарды қарап шығу;
- материалдарды жинақтау;
- тақырып бойынша әдебиеттердi зерттеу;
- практикада қолдануды көрсету;
- талдап қорытынды жасау.
I. ТАРАУ ҚАЛЫПҚА КЕЛТІРУ. МӘЛІМЕТТЕРДІ САҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Деректер қоры, ДҚБЖ, ақпараттық жүйелер туралы жалпы мағлұмат.
Мәліметтер қоры - жіктелген, өзара байланысқан, нақтылы заттық аймақтың динамикалық жаңартылып отыратын мәліметтер жиынтығы. Заттық аймақ - автоматтандыру мақсатында зерттелген нақты әлемнің (мысалы, өнеркәсіп, білім беру мекемелері, қызмет көрсету ұйымдары және т.б.) бөлігі. Егер заттық облыс ішінара автоматтандырылған болса да, бірақ қолданыстағы автоматтандырылған жүйелерді қайта құру үшін қажетті іс-шаралар болса, кейде проблемалық аймағы термині қолданылады.
Кез-келген заттық аймақ құрамында үлкен көлемде ақпарат болады, пайдаланушының көзқарасынан, оны жіктеуге және келесі тиімді іздестіру, өңдеуге арналған электрондық БАҚ сақтауға болады. Электронды түрде сақталатын заттық аймақтың жіктелген ақпараттар құрамына берілгендер кіреді.
Деректер элементтерінің арасындағы қарым-қатынастарды анықтау қарастырылатын ресми ережелер - ақпараттық домен, оны бизнес ережелері түрінде тұжырымдауға болады. Осылайша заттық аймақтың ақпараттық моделі болып саналатын деректер базасы қалыптасады. Ол схема түрінде 1.1. суретте көрсетілген:
Ақпараттардың жіктелген деңгейіне қарай құжаттарға бағытталған және нақты деректер базасы деп бөледі. Құжаттарға бағытталған базалар әдетте мәтіндік құжаттардың әр түрлі форматтар түрінде берілген, жартылай құрылымданған деректерді қамтиды. Нақты деректер базасы бағдарламалаудағы белгілі деректер құрылымына негізделген анық құрылымдалған деректер жиынын қамтиды.
Нақты деректер базасын ұйымдастыру жолымен өзара байланысы деректер моделі деп аталады.
Деректер базасы (ДБ) бағдарламалық қолдаумен (БҚ) бірге ақпараттық жүйесін(АЖ) қалыптастырады. Қысқаша оны мына формула арқылы жазуға болады: ДБ + БҚ= АЖ. Кейбір авторлар ақпараттық жүйе ұғымына техникалық жабдықтармен қызмет көрсету бөлімдерін қоса кеңінен қарастырады. Кейде ақпараттық жүйенің деректер жиынтығы және белгілі бір қосымшалар үшін бағдарламалық құралдар жиынтығы ретінде неғұрлым тар түсіндіру кездеседі, мысалы бухгалтерлік немесе түгендеу есепке алу мәселесі.
Ақпараттық жүйенің классификациясы.
Мағынасына қарай ақпараттық жүйенің бірнеше класстарын көрсетуге болады:
АІЖ - ақпараттық іздестіру жүйесі. Ақпаратты іздестіру үшін жұмыс жасайды (мысалы интернеттегі іздеу серверлері);
АЖБ - ақпараттық жүйені басқару. Ақпараттық жүйені басқару үшін керек.
ЭЖ - эксперттік жүйе. Өз бетінше есептер шығара алады, бар мәліметтер арқылы жаңа білім алуға үйретеді.
Ақпараттық жүйенің құрамы, жүйемен өзара әрекеттесуі.
Бағдарламалық қолдау (БҚ) деректер базасы үшін бірдей емес. Әдетте БҚ-ды базалық және қолданбалы (ҚБҚ) деп екіге бөледі.
Базалық БҚ құрамына деректер қорының басқару жүйесі деп аталатын арнайы қосымша бағдарламалық бөліктерден және тікелей дискке жол ашатын операциялық жүйе (ОЖ) кіреді. ДҚБЖ-ны ОЖ-дегі мәліметтерді басқаруда стандартталған мүмкіндіктерін кеңейтетін бөлігі ретінде қарастыруға болады.
ҚБҚ құрамына жүйені қолданушыларға керек барлық қолданбалы тапсырмаларды орындайтын, заттық аймақ үшін анық спецификалық бағдарламалар кіреді. Барлық қолданбалы бағдарламалар деректер қорымен тек қана ДҚБЖ арқылы жұмыс жасайды. Ақпараттық жүйедегі бағдарламалық бөліктердің өзара байланысуы, тағы да жүйемен әрекеттесетін тұлғалар 1.2. суретте көрсетілген:
Бұл жерде қарапайым қолданушылар ретінде заттық аймақтың мамандары қарастырылады, олар АЖдағы белгілі бір өзінің туындысын автоматтандыру үшін қолданылады (кейде оларды соңғы қолданушылар деп атайды). Олар ДҚ-мен тек қана ҚБҚ арқылы байланысады. Қолданушылар жаңа ҚБҚ-ны орнату кезінде оны дұрыс қолдану бойынша оқу курсынан өтеді.
Қолданушылардың бір бөлігін алдындағылар деп атап бір топты бөлектеп алайық. Бұл топ өкілдерінің кейбіреулері компьютер технологиялары бойынша салада білімдері бар және де олар тікелей ДҚБЖ-ның қызметтерін біледі, егер оларға рұқсат берілген болса. Осы мақсатта ДҚБЖ-да қолданушылармен әр түрлі әрекеттесу бар, олардың негізгісі болып SQL деректер қоры стандартталған сұраныстар тілі болып табылады.
Алайда кез-келген қолданушылар өзінің жұмысының үлкен бөлігін ыңғаймен орындағысы келеді, бұны ҚБҚ-ның көмегімен орындауға болады.
Қолданушылар жүйеде жақсы жұмыс істеуі үшін бір топ жасап шығушылар ҚБҚ-ны жасап шығарды және оны өздері басқарып отырады. Бұл топтың өкілдері бағдарламалау және компьютерлік технологиялар саласында білім алған, олар дерек қорымен жұмыс істеуді, оны қалай басқаруды біледі. Деректер қорын жобалаудағы мамандарды ажыратып көрсетейік.
Сонымен, жүйенің қызметтерін реттеуде басты рөлді деректер қорының администраторы (ДҚА, ол бір немесе бірнеше адам болуы мүмкін) атқарады. ДҚА берілгендердің қауіпсіздігі және бір тұтастылығына жауап береді, берілгендердің бір бүтіндігіне, берілгендерді көшіру және қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Бұл туралы 5-тарауда жазылған.
Деректер қоры және ДҚБЖ.
Заманауи деректер қоры қолданбалы БҚ-дан бөлек, тәуелсіз (1.2. суретте көрсетілген). Бұл деректер қорының тек қана сақталмай, олар туралы мәліметтердіңде болуынан (әдістемелік, т.б. берілгендер бойынша берілгендер), сондай-ақ деректерді өңдеуде бағдарламалық код болуынан (1.3.).
ДҚ-ның мәліметтер сақталатын бөлігі берілгендер аудармасы (БА) деп аталады. Берілгендер аудармасы берілгендер моделіне байланыссыз кез келген берілгендер қорында болады. Берілгендер аудармасында әрбір берілгендердің элементтері үшін аты, типі, көлемі және басқа анықтамалары болады. Реляциялық берілгендер қорында берілгендер аудармасының барлық элементтері кесте түрінде, манипуляцияланған элементтер үшінде солай сақталады.
ДҚБЖ-ны алдынғы қатардағы көптеген өндірушілердің қосымша мүмкіндігі бағдарламалық кодтың сақталуы болып табылады.
ДҚБЖ - деректер қорының енгізу және қолданудың бағдарламалық және тілдік құрастырылуы. 1.1 кестеде ДҚБЖ-ның басты қызметтері, ДҚБЖ-ның тілдік және бағдарламалық заттары көрсетілген.
ДҚБЖның қызметтері
ДҚБЖның қызметтері:
Тілдік заттар
Бағдарламалық заттар
1) ДҚ-ны құру және берілгендерді модификациялау
DDL (data definition language) тілі аудармасы БАТ (берілгендерді анықтау тілі)
DDL процессоры
2) ДҚ-ны толтыру және жаңарту
3) Берілгендерді таңдау
DML (data manipulation language) тілі аудармасы БМТ (берілгендерді манипуляциялау тілі)
Сұраныстар оптимизаторы (Query Optimizer)
Деректер базасының процессоры(DB Engine)
4) Берілгендерді өңдеу
Сақтау кодын жасап шығаратын жоғары деңгейдегі тіл, DML командаларымен толтырылған немесе ДҚБЖ-ның таңдалып қойылған тілі.
Бағдарламалық тілдің компиляторы, деректер қорының процессоры.
5) деректер қорының бір тұтастығын қамтамасыз ету.
Бір тұтастықты сақтау ережелері DDL тілінде
Деректер қорының процессоры.
6) деректер қорының қауіпсіздігін қамтамасыз ету
Деректерге рұқсаты бар басқару командаларының жүйесі
Жүйелік қауіпсіздік
7) Деректерге рұқсатты ұйымдастыру
Жүйені басқару командалары
Транзакция мониторы, блокировка
8) көшіру және жаңарту
Резервтік көшірудің утилиттері, ДҚ-ны жаңарту
Ақпараттық жүйе құрылысының принциптері.
Негізгі қағидаларды ерекшелеп, алдыңғы бөлімдердің материал қорытамыз. Барлық принциптер өте тығыз байланысқан және бір-бірінен шығып жатыр, сондықтан төменде келтірген бөлімдер шартты деп есептейік.
Интеграция принципі.
Бұл принципте, қызметкерлермен ортақ қолданыста болатын барлық салаға жалғыз интеграциялық ДҚ болады (1.4. сурет), сонымен қатар әр түрлі функциялары бар көптеген қосымшалар бір уақытта (суретте Р1, Р2,және т.б. көрсетілген) жіберіледі.
Осылай, бір кәсіпорынның барлық бөлімшелері әр түрлі функциялар атқарып жатыр, бірақ ақпараттық байланыстары өте тар, сондықтан жеке ДҚ негізінде әрбір бөлімшелерді автономды автоматтандыру ( үзікті деп аталатын кәсіпорындарды автоматтандыруы) қайталауға алып келеді, әр түрлі бөлімшелерде қолмен енгізудің көптеген операциялары, деректің енгізу қателеріктеріне келмеуі және басқа келеңсіз зардаптарға алып келеді.
Р5
Р5
Р1
Р1
ДҚ
ДҚ
Р4
Р4
Р2
Р2
Р3
Р3
Сурет1.4. Интеграцияланған ақпараттық жүйе.
Үзікті автоматтандыруға қарама-қарсы, интеграцияланған ақпараттық жүйені автоматтандыру өте маңызды оң сәттерді қатар алып жатыр.
Интеграцияланған жүйеде ең төменгі деректердің артықшылығына (қайталау болмағанда) жетуі мүмкін. Бұл принцип осылай тұжырымдалады Әрбір факт - бір жерде. Реляциялық деректер қорында кейбір артықшылықтар бірдей бағаналардың көмегімен кестелер арасында байланыстар орнату үшін ғана қолданылады. Бұл жайлы толық ақпарат 3 тарауда Деректер қорын жобалау көрсетілген.
Интеграцияланған жүйеде деректердің қайшылықсыздығына (тұтастығын) жету оңай, себебі деректердің қайталануының болмауы және сәйкессіздік жоқ. Кірістірілген деректер қорында деректердің тұтастығын бақылауға болады, бұл жайлы толық ақпарат 2.1 бөлімінде табуға болады.
Интеграцияланған жүйеде деректерді іздеу жұмыстарын жүргізу және өңдеу ыңғайлы, деректерді өңдеу және талдау түрлерін жүзеге асыруға болады
Интеграцияланған ақпараттық жүйесінде деректерді көшірмелеуден сақтау және бүлінген деректерді қалпына келтіру мәселесін шешу оңай, барлық корпоративтік деректердің қауіпсіздігіне жеке жауапты болатын тұлғаға (DBA) бұл тапсырманы жүктеу арқылы жүзеге асыруға болады.
Географиялық тұрғыдан бөлінген құрылымы бар кәсіпорындар, әдетте деректер базасының жеке элементтері физикалық корпоративтік желісі әр түрлі тораптарында деректер қорынының бөліктері деп аталатын бөліктерін пайдаланатынын, атап өткен жөн. Сондай-ақ, интеграция принципін бұзбау үшін, бөлінген деректер базасы осындай жолмен жобаланады.
Деректерді ұйымдастыру әдісі бойынша бағдарламалық қамсыздандырдың тәуелсіздік принципі.
Деректер мен қоданбалы бағдарламалық АЖ арасындағы, кем дегенде, екі негізгі бағдарламалық қабаты - операциялық жүйе мен деректер базасы, деректерді басқарудың төмен деңгейін өзіне алады. Сондықтан, деректер қоры қолданбалы бағдарламалық қамсыздандырусыз да жұмыс істей алады, әр түрлі физикалық ұйымдары бар, бірдей қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру деректер қорымен әрекеттесуі мүмкін.
Тәуелсіздіктің келесі деңгейлері бар:
* логикалық тәуелсіздік - толтырылған деректер базасынада қолданбалы бағдарламалық қамсыздандырудың түбірімен өзгертпей-ақ құрылымында кейбір өзгерістер енгізе аласыз, мысалы, толтырылған деректер базасынада жаңа бағаналар қоса аласыз, сонымен қатар, қосымшалар өзінің жұмысқа қабілеттілігін жоғалтпайды, бірақ бағаналарды жойғанда, кестедегі кейбір қосымшалар жұмыс істей алмайды.
* физикалық тәуелсіздік - физикалық сақтау форматында өзгеруі мүмкін, яғни, жаңа деректер қорына немесе деректер қорының жаңа нұсқасына көшу, қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыруды түбегейлі өзгертесіз (деректермен логикалық деңгейде жұмыс істегендіктен, қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру физикалық сақтау форматында мүлдем ештене білмейді).
Ауқымдылық және тасымалданғыштық принциптері.
Бұл принциптер деректер тәуелсіздігі мен қолданбалы бағдарламалық принципінен алынған. Ауқымдылық принципінің үш аспектілері қарастырылған:
* шексіз қуаты дерекқор мөлшері;
* пайдаланушылар санының шексіз өсуі;
* қосымшалар санының шексіз өсуі.
Белгілі бір уақытта қолданыстағы базалық бағдарламалық қамсыздандыру деректер көлемінің өсуін тиімді басқаруын қанағаттандыра алмай қалады, немесе пайдаланушылар санының өсуінде тиімді жылдамдықты қамтамасыз ете алмайды, сондықтан деректерді жаңа платформаға тасымалдау қажеттілігі туындайды, бұл қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыруды түбегейлі өзгертіп және қажетті ақпаратты жоғалтпай орындалуы тиіс. Бұл ақпараттық жүйенің сипаты тасымалданғыштық деп аталады.
Ашық жүйелердің түсінігі жоғарыда айтылған жалпы қабылданған халықаралық стандарттың, ақпараттық жүйенің барлық аспектілерін реттейтін принциптерін іске асыру тетігі ретінде ұсынады. Қазіргі уақытта ашық жүйелердің стандарттары кешенді гетерогенді ақпараттық жүйелерді өрістетуге мүмкіндік береді, гетерогенді бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдалануға негізделген, оның ауқымдылық және тасымалданғыштығын қамтамасыз ету үшін.
Содан кейін, ақпараттар жүйесінің архитектурасын тереңірек қарастырайық.
1.2. Ақпараттық жүйенің архитектурасы
Архитектура - ақпараттық жүйені ұйымдастыру туралы маңызды шешімдер жиынтығы. Әдетте архитектура тұжырымдамасына негізгі аппараттық және бағдарламалық компоненттер жүйесі туралы шешім, олардың функциялық мақсаты және олардың арасындағы байланыстарды ұйымдастыру кіреді.
Ақпараттық жүйенің архитектурасын іріктеу келесі сипаттамаларға әсер етеді.
Ақпараттық жүйенің өнімділігі - уақыт бірлігінде ақпараттық жүйені орындайтын жұмыс көлемі.
Пайдаланушылардың сұранысына реакция жүйесінің уақыты (жауап беру уақыты).
Сенімділік - белгілі бір уақыт кезеңі ішінде қауіпсіз жұмыс қабілеті.
Бір компьютерде толығымен орналасқан және тек бір пайдаланушы жұмыс істеуге арналған ақпараттық жүйе тек жергілікті елді мекенде қазір өте сирек кездеседі. Болашақта біз ақпараттық жүйе бөліміне бағытталатын көп пайдаланушы (ұжымдық) жұмыс істеу үшін әзірленген және желілерде жұмыс атқаратын болады.
Әдетте деректер қоры толығымен бір түйіндер желісінде сақталып, бір сервермен қуатталып, клиент деп аталатын барлық пайдаланушыларға қол жетімді болады. Бұл деректер базасы орталықтандырылған болып табылады. Деректер базасының бөлімдері, желіде бірнеше түйіндер арқылы таратылады, әдетте географиялық тұрғыдан шалғай қамтитын ұйымдарында пайдаланылады.
Әдетте, сервер - ең қуатты және ең сенімді компьютер. Ол, әрине, үздіксіз электрмен жабдықтау арқылы қосылған, ол екі немесе үш есе резервтеу жүйесін қамтамасыз етеді. Серверлер мен клиенттер арасындағы деректер функцияларын бөлу байланысты екі негізгі архитектура Файл - сервер және клиент - сервер болып табылады.Осы екі параметрлердің көптеген түрлері бар.
Файл - сервер архитектурасы.
Шағын бизнесті ұйымдастыру мүмкіндігі ақпараттық жүйелердің файл - сервер архитектуралық қорында Access, FoxPro (VisualFoxPro), Paradox және басқа да көптеген деректер қорын пайдаланады. Жүйе пайдаланушылар саны үлкен болмаса, мұндай шешім оңтайлы болып табылады.
Файл-сервер архитектурасында, барлық деректерді өңдеу клиенттік компьютерлерде жүзеге асырылады, сервер (Cурет 1.5) деректер қоймасы ретінде қызмет етеді.
Деректер базасының уақытша көшірмесі
Деректер базасының уақытша көшірмесі
Деректер қорын синхрондау және көшіру
Деректер қорын синхрондау және көшіру
Деректер базасы
Деректер базасы
Деректер қоры
Деректер қоры
Деректер қоры
Деректер қоры
Деректер қорын синхрондау және көшіру
Деректер қорын синхрондау және көшіру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Деректер базасының уақытша көшірмесі
Деректер базасының уақытша көшірмесі
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру
Деректер қоры
Деректер қоры
Cурет 1.5.
Файл-сервер архитектурасы.
Деректер қорының көшірмесі клиенттік компьютерге өңдеу үшін жіберіледі, сонымен қатар, жаңару жағдайына байланысты, негізгі деректер қоры оның көшірмелерімен үнемі синхрондалып отырады.
Файл-сервер архитектурасының жеткіліксіздігі - желілер мен клиенттік компьютерлерге үлкен жүктеме болады, барлық клиенттік компьютерлерде қажетті деректерді өңдеуге арналған деректер қорының көшірмесі орнатылғандықтан, сонымен қатар, көшірмедегі барлық өзгерістер желілік тарифті айтарлықтай арттырып, міндетті түрде негізгі деректер қорына желі арқылы жіберіледі.
Артықшылығы қуатты серверді талап етпейді. Бұндай архитектураны белгіленген серверсіз арнайы желі арқылы іске асырылатын болады, тек ортақ базасы болатын орын ретінде компьютерлердің бірін таңдау керек.
Файл-сервер архитектурасында әдетте пайдаланушылар саны 10-15 аспауы тиіс, әйтпесе пайдаланушылар баяуланған операцияны сезінеді. Бұл факт ауқымдылық (1.1.бөлім) принципін бұзу болып табылады, сондықтан, ақпараттық жүйеде пайдаланушылар санының өсуіне байланысты (мысалы, бизнесте айтарлықтай кеңею болды) файл-серверден клиент-сервер архитектурасына өтуге тура келеді. Файл - сервер жүйесін жасауда әрқашан болашақта осындай көшу мүмкіндігін қарастыру қажет.
Реляциялық модельді бейрәсми енгізу.
Негізгі бейрәсми модельдердің формасын анықтау көптеген территорияларда қарастырылады (математикалық кестенің байланыс моделі болып табылатын - relation, бұдан реляционды мәліметтер қоры деген термин қалыптастырылды). Байланыс аралық операциялық жүйені кодпен анықтау (релационды алгебра) және реляционды мәліметтер қорының түбегейлі негізге тәртіппен құрастыру болып келеді. Мәліметтер қорының реляционды іс әрекет тілі мен жасалған, SEQEL атауы нәтижесінде SQL тіліне айналды. SQL тілін меңгеру мүмкін емес егер негізгі реляционды модельдерді білмесең, сондықтан оны келесі лекцияда толығымен жазып, негізгісін жұмыста Е.Ф. Кодда мен К.Дж. Дейта толық жасау негізделген болатын. Реляционды модельді бейрәсми түрінде енгізіп, айтарлықтай күрделі анықтамамен анықталады.
Кесте мен байланыс.
Доктор Кодд 12 принципті реляционды мәліметтер қорында (анықтама) бөліп көрсетті. Бірінші ережеден бастайық, реляционды модельдің мазмұнын түсіну үшін:
Барлық ақпараттар логикалық кесте түрінде көрсетілген. Кесте баған мен тізбектен тұрады (реляционды теория бағанына кортеж сәйкес келеді, ал баған - анықтауыш, SQL стандартын қолданумен жалпы келтірілген терминдер баған мен тізбек). Сонымен қатар барлық ақпарат, мәліметтер қорында сақталады, ол бір кестеге орналастырылмауы тиіс, содан сұрақ туады, кесте аралық байланысты қалай жасаймыз деген. Бірінші код ережесіне сәйкес, барлық ақпарат, сонының ішінде мәлімет аралық байланыс, өз бағанда орналасуы қажет. Реляционды модельдер. Реляционды модельдер үшін жалпы кестедегі бағанды қолдануға болады. Мысалы, комерциялық фирманың мәліметтер қорында фирма клиенттерінің ақпараттарын сақтау қатары қажет:
* Клиенттің реттік нөмірі (жеке коды)
* Аты, жөні, тегі;
* Байланыс телефондары
Осы мәліметтерді бір кестеге орналастыру үшін бағанмен маңызды мәселелер туа бастайды байланыс телефондары. Негізінен тұтынушылар бірнеше нөмірді қалдырады - жұмыс, үй, ұялы телефон және т. б., номерлердің түрі әр түрлі болып келеді (мәселен мұндай жағдай да, тұтынушы ешқандай номерді білмеуі тиіс). Клиенттің жеке коды арқылы жалпы кесте көмегімен клиент мәліметтерін негізгі кестеге байланысты, кестеде (бөлшекті және бағыныңқы) жеке телефон байланысытарын сақтау үшін басқа да әдістерді қолдануға болады.
Суретте кестені толтыру нұсқасы көрсетілген
Клиенттер
код
Тегі
Аты
әкесінің аты
1
Иванов
Иван
Иванович
2
Петоров
Петр
Петрович
Клиенттердің телефондары
код
телефон
түсініктер
1
111111
Жұмысшы
1
222222
Үй телефоны
1
333333
Ұялы телефон
1.10 Суретте Клиент туралы ақпараттар және байланыс телефондары берілген.
Берілген мысалда 1 кодты клиентке сәйкес кестеде үш байланыс телефондары 1 кодты клиентке сәйкес кестеде үш байланыс телефондары (оның барлық бағандағы мәні 1), 2 кодтты клиент тек бір жақ бағанмен ғана байланысқан. Екі байланысқан бағаннан логикалық құрылымды бағандарды алу негізделген, барлық клиенттердің байланыс телефондары бірдей болғандықтан номерін табу оңай, телефон қай клиенттікі екені белгіленген. Мәліметтер қорындағы реляционды кесте аралық байланысты ұйымдастыру мысалы бойынша тағы біреуі қарастырылады. Кейбір жағдайдағы тауар аралық байланыстар мен жеткізіп берушілерге қарағанда клиенттер мен телефондар қиынырақ. Қандай да фирма бірнеше тауарларды жеткізіп тұрады, фирма мен жеткізіп берушілер бірнешеу, қалайда дұрыс айтқандай, әр тауарды жеткізіп беруіне болады. Бұл жағдайдағы жеткізіп берушілер мен тауар аралық байланысты ақпаратты сақтау үшін, кестелік байланыс деп аталатын, бір кестені түзуде ауқымды жағдай түзіледі. Мұндай мәліметтер қорындағы мысалды толтыру 1.11, суретте көрсетілген, бұл жерде кесте байланысы деп атайды, соңындағы қабылданғандардай, тауар мен жеткізіп берушілер тек екі бағаннан тұрады-тауар коды және жеткізіп беруші коды. Мысалы, берілген жеткізіп беруші мен тауар бағасы, мысалға бағанды ескере отырып, қосымша және кестелер байланысын жасауға болады.
Тауарлар
Тауар коды
Атауы
1
Дастархан
2
Майлық
3
Жастық тысы
Жеткізіп берушілер мен тауарлар
Тауар коды
Жеткізіп беруші коды
1
1
2
1
1
2
Жеткізіп берушілер
Жеткізіп берушілер
коды
Атауы
1
Орыс текстилі
2
Льнокомбинат
1.11.Сур. Жеткізіп берушілер мен тауар жайлы мәлімет
Тұтынушы-сервер архитектурасы.
Ақпараттық жүйелерге қатысты клиент-сервер архитектурасы қызықты және өзекті, өйткені ұжымдық (көп пайдаланушылық) жергілікті желіге немесе ғаламдық деректер базасына қол жеткізудің мәселесін қарапайым және біршама арзан шешуін қамтамасыз етеді.
Клиент-сервер архитектурасының ақпараттық жүйесі әртүрлі түйін жүйелерінде орындала алатын екі-клиенттік және серверлік бөлікке бөлінеді. Серверлік бөлікке сақтау функциясы және деректерді өңдеудің едәуір бөлігі жатады, ал клиенттік бөлікке-пайдаланушымен өзара іс-қимыл функциясы және ішінара, серверден алынған деректерді өңдеу болып табылады. (1.6-сурет).
клиенттер
Сервердің клиенттік бөлігі
Сервердің клиенттік бөлігі
ПрПО
ПрПО
SQL-сервері
SQL-сервері
Деректер базасы
Деректер базасы
сервер
SQL-сұранысжауап
SQL-сұранысжауап
Сервердің клиенттік бөлігі
Сервердің клиенттік бөлігі
ПрПО
ПрПО
1.6.-сурет. Клиент сервер архитектурасы
Ескере кетер жайт, жүйенің екі бөлігі (серверлік және клиенттік) де бір компьютерде орналасуы мүмкін, бұл нұсқа клиент-серверлік жүйені ретке келтіру үшін пайдаланылуы мүмкін.
Клиенттік компьютерде пайдаланылып отырған қолданбалы программа серверден қызметке сұраныс жасай алуы үшін, тұтынушы мен сервердің өзара іс-әрекетін қолдайтын, кейбір интерфейсті программалы қабат қажет. Бағдарламалық жасақтама, немесе түпкі пайдаланушылар жүйенің клиенттік бөлігімен өзара іс-қимыл жасайды. Жүйенің пайдаланушылар бөлігі қажет жағдайда серверлік бөлікпен желі қатынаса алады. Серверлік бөліктің интерфейсі анықталған және тіркелген.
Заманауи ақпараттық желілер интерфейсінде, ереже бойынша SQL тілі болып табылады, яғни сервер тұтынушылық бөліктен SQL сұранысты қабылдайды және деректер базасында қажет операцияларды орындап болған соң тұтынушыға жауап қайтарады. Шынында, SQL тілі ашық жүйелік ДҚБЖ интерфейсінің стандартын білдіреді(ашық жүйе түсінігі алдыңғы тарауда қаралған).
Клиент-сервер жүйесінде жаңа клиенттік бөліктер ашу мүмкіндігі бар. Сонымен қатар деректер базасында бір уақытта жұмыс жасайтын максимум клиенттер саны файл-серверлік архитектурадан біршама көбірек, яғни клиент-сервер жүйесі көбірек ауқымды болып табылады. Бұл клиент-серверлік жүйеде желілік трафик жоғары емес екенімен түсіндіріледі(клиенттен сұраныс мәтіні ғана беріледі, ал серверден-файл-сервер архитектурасындағыдай барлық деректер қоры емес, таңдалған деректер ғана беріледі).
Деректер базасының сервері термині көбіне барлық ДҚБЖ түсіндіру үшін қолданылады, клиент-сервер архитектурасында негізделген, сондай-ақ, серверлік және клиенттік бөліктермен қоса. SQL-серверінің жинақтық аты барлық деректер базасына қатысты, SQL тілінің негізінде қолдану үшін.
Қазіргі уақытта SQL-дің коммерциялық кең тараған бірнеше сервистері бар - Oracle, DB-2, MS SQL Server, Sybase, Informix, Interbase және қайнар көзі тегін таратылмалы серверлер болып табылатын Postgres (PostgreeSQL), MySQL, FireBird (Interbase сервисінің тегін таратылмалы нұсқасы). Аталған тізім толық емес.
SQL сервердің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Айқын артықшылығы-интерфейсінің стандарттылығы. Алайда, іс жүзінде бұл әлі олай емес болса да, клиенттік бөліктер оны кім жасағанына қарамастан SQL серверінде жұмыс істей алса еді. Басқаша айтқанда, қолданбалы программалық қамтамасыздандыру клиент тарапынан кез келген жаңа SQL-мен өзара іс-әрекеті оңай бапталады.
Кемшілігі - барлық клиенттің сұранысын өңдейтін серверге түсірілетін үлкен салмақ, және аз салмақ клиентке жүктеледі. Серверде бір уақытта жұмыс істейтін қолданушылардың санының артуына қарай, сервер кейде барлық жүйенің жіңішке орны болады және оны қайта жүктеуге тура келеді. Бұның екі жолы бар.
Егер клиенттік компьютер едәуір жоғары қуатты болса, онда оған деректерді өңдеудің көп функцияларын орындап, серверді жүктеуге болады.
Ал аз қуатты клиенттік компьютер болса (бұл қазіргі таңда кездесетін жайт), бұндай жағдайда көпдеңгейлі архитектуралы клиент сервер қолданылады, клиент пен сервер арасында программалық қамтамасыздандыруды бірнеше уақытша бөліктерге бөлшектеу арқылы орындайды.
Көпдеңгейлі архитектура
Көпдеңгейлі архитектура классикалық екідеңгейлі архитектураға қарағанда техникалық құралдарды тиімді кәдеге жаратуға мүмкіндік береді, және ақпараттық жүйелерді біркелкі масштабтауын қамтамасыз етуге қолайлы. Үшдеңгейлі архитектура сервер мен клиент арасын аралық қабат программалық қамтамасыз ететін приложения сервері қолданылатын кең тараған түрі болып есептелінеді (1.7. сурет). Приложения сервері клиенттік және серверлік бөліктерді жүктеуге мүмкіндік бере отырып, өзіне деректер базасының елеулі бөлігін алады.
Деректер базасы
Деректер базасы
SQL-сервері
SQL-сервері
Жіңішке клиенттер
Приложения сервері
Приложения сервері
▪ ▪
1.7. Үшдеңгейлі архитектура
Үшдеңгейлі архитектурада көбінесе Жіңішке клиент (thin client) деп аталатын нәрсе қолданылады, ол деректер базасын өңдеудің ешқандай функциясын атқармайды, тек қолданушымен өзара іс-әрекет жасайтын көрінісін қамтамасыз етеді. Бұған қарағанда, екідеңгейлі жүйелік клиентті әдетте жуан клиент (fat client) деп атайды.
Мысал ретінде, кең қолданылмалы үшдеңгейлі ИС архитектурасында кез келген конфигурацияны платформа базасында 1С дамуын келтіре алады:8 нұсқадағы кәсіпорын (бұдан ертерек нұсқасы 7.7, бұл платформаны не файл-сервер, не екідеңгейлі архитектуралы клиент сервер қолданылады). SQL сервері ретінде 1С жүйелерін MS SQL-серверін пайдалана алады, немесе приложения сервері 1С сервері ретінде тегін таратылмалы PostGres қолданылады.
WEB-архитектура негізіндегі ақпараттық жүйелер.
Internet технология саласының дамуы кең таралған тағы бір сорты WEB-архитектура деген атқа ие болған клиент-сервер архитектурасының дамуына алып келді.
WEB-браузер
WEB-браузер
WEB-
сервер
WEB-
сервер
Деректер базасы
Деректер базасы
Клиенттер
WEB-браузер
WEB-браузер
SQL-сервер
SQL-сервер
1.8. сурет - WEB - архитектура
WEB - архитектураның қосымша құрамдас бөлігі болып табылатын- WEB-сервер, онда қолданбалы программалық орнатылым қамтамасыз етілген. Мұндай сервер ретінде Microsoft фирмасының Internet Information Server (IIS) немесе тегін таратылмалы Apache Web-сервері.
Клиенттік тараптан html-парақшаларын көрсету үшін тек браузер қажет (мысалы, Internet Explorer), web-серверден қабылдайтын және қолданушымен өзара іс-әрекет болса болғаны.
Заманауи ИС-те SQL-сервер мен Web-сервер арасында тағы бір байланыс болады, ол-приложения сервері, бұл өзіне деректер базасын өңдеудің көп бөлігін алады және бір уақытта SQL-серверді де, Web-серверді де жүктеуге мүмкіндік береді. Осыған ұқсас архитектура ретінде J2EE платформалық ақпараттық жүйелерін мысалға келтіруге болады.
Web-архитектураның артықшылығы ИС басқару түрінің ыңғайлылығы (клиенттің ешқандай арнайы программалық жабдықтамаларды орнатуының қажеті жоқ), сондай-ақ деректер қорына жергілікті желіде кез-келген компьютермен кіруге мүмкіндігі бар, және де интернет арқылы өшірілгендерге де.
Бұл архитектура қашықтықтан оқыту жүйелерінде кең таралған, электронды сауда жүйелерінде, әлеуметтік желілер мен ауқымды тұтынушылары бар жүйелерде, сонымен қатар жою мүмкіндігі бар.
Кемшілігі ғаламдық Интернет желісінде қосылғандықтан бұл жүйеге жоғары қаупі болып табылады, содан қауіпсіз етуге қиындықтар туғызады және пайдаланушыға кіру мүмкіндігіне кіруге мұқият ойластырылған жүйені талап етеді, шифрлаудың көптеген әдістерін қолдануды қажет етеді.
Конфидициялдық деректер немесе кәсіпкердің коммерциялық құпиясы болып табылатын деректері бар жүйелерде, Web-архитектура сирек қолданылады, онда көп жағдайда ғаламдық желіге қосылмаған ішкі Web-сервер орнатылады.
Терминал режимде жұмыс істейтін информациялық жүйелер.
Егер кәсіпорынның сервері күшті және жетерліктей әлсіз клиенттік компьютері болса, онда ол ақпараттық жүйені терминалдық режимге кеңейте алады. Ұйымның бұндай әдісінде программалық серверлік код, сонымен қатар клиенттік бөлік те серверде орындалады, ал терминалға тек мониторға шығу керек бейне ғана шығады (1.8-сурет). Терминалдан енгізілген деректердің барлығы, серверге өңделуге жылдам жіберіледі.
Жетістікті терминал рөлін қарапайым жеке компьютерлер орындай алады, бұл үшін оның әрқайсысында арнайы программа-терминал эмуляторы іске қосылған болуы тиіс. Бұл режимде файл-сервер мен клиент-серверлік архитектура ашылған болуы мүмкін, қандай жағдайда да серверде қанша терминал қосылған болса, соншама клиенттік программалық қамтамасыз етушінің көшірмесі болуы тиіс(1.9.-сурет).
Деректер базасы
Деректер базасы
Серверлік
БҚЕ
Серверлік
БҚЕ
Күшті серверКлиенттік БҚЕ
Клиенттік БҚЕ
Клиенттік БҚЕ
Клиенттік БҚЕ
Терминал
Терминал
Терминал
Терминал
1.9-сурет. Ашылған ИС-тің терминалдық нұсқасы
Бұл нұсқаның артықшылығы айқын - басқарудың ыңғайлылығы мен қарапайымдылығы (барлық БҚЕ бір серверге жинақталған), жоғарғы қауіпсіздік, клиенттік компьютерлерге деген аз талаптар. Бірақ барлық жүйе функционалданған серверге деген талап өте жоғары, ал оның аз уақыт ішінде істен шығуы апатпен бірдей, себебі барлық жүйелер іске жарамсыз болып қалады.
Алғашқы альтернативті ішкі кілттер
Мысалдарға келтірілген жалпы мысалдар. Мысалды қарастыра отырып, байланыс телефондары мен клиенттер кесте аралық байланыс. Кестеде Клиент бағаны болып код әр клиенттің сипаттамасы, мұндай баған алғашқы кілт болып табылады (Primery Key - PK). Келтірілген алғашқы байланыстарды қосу арқылы, кестелерде түрлі баған мен бірнеше бағандар болуы мүмкін. Мысалы, клиент кестесіне баған сериясын қосқанда болар еді және құжат нөмірі (жеке нөмірі мен екі баған сериясы) Тегінің сәйкес келетінін ескере келе, толық біртектілерді альтернативті деп атауға болады. Бірақ бұл шығымдардың біркелкілік қасиеттері толық біртектілерді альтернативті деуге болмайды, әкесінің аты мен аты, тегін ескерген жөн. Екі бағанның сәйкестігі код пен тегі немесе код пен аты, бірегейлік қасиеттерге ие, бірақ бұның сәйкес келуі шығымды, (тегі мен атауларының бірегейлік шығындарын алып тастауға болады). Мұндай әдіспен, кесте кілті екі белгімен қанағаттандыруы қажет - бірегейлік және шығынсыз. Екінші ереже коды айтқандай - алғашқы кілттің мәні мен баған атауы, берілген кесте атауы арқылы логикалық қолжетімді. Бұл үш құрам реляционды мәліметтер қорының кез келген элементін алуға рұқсат етеді. Мысалы, клиент кестесі бойынша, баған тегі мен Петров текті екі бағанмен алуға болады. Басты байланыс пен алғашқы негігі кілтінің алғашқы кесте көмегімен орындалады, (экспортталып) орналасады жалғасатын кестелер мен ішкі кілті болып қала береді (Foreign Key - FK). Сыртқы кілт күшті қасиеттерге ие емес (әр клиентке бірнеше телефон номірлер сәйкес келеді, әр жеткізіп берушіге - бірнеше тауарлармен,) алғашқы кілт көрі жиі немесе кілтсіз бағандар болып табылады. Мысалда, клиенттер мен кестедегі бір-бірімен байланысқан телефондар құрамалы алқашқы кілт код пен телефон нөмірлер - олар бірге шығынсыз жағдайды қалыпты түрде ұстайды. Кесте аралық байланыс Клиенттер мен байланыс телефондары бірдің көпшілікке байланысы деп атайды (мұнда түзу иерархия аналогиясы мен мәліметтер қорының желісі). Мысалда тауарлар мен жеткізіп берушілер, дұрыс барлық тауарлардың атауы мен барлық жеткізіп беруші фирма атауларының олар өзара бірегей. Алайда қосымша баған кіттерін енгізуде, оларды жергілікті практикада, суррогатты кілттер деп атайды. Егер қандай да бір жеткізіп беруші фирма атауын өзгерткен болса, мәліметтер қорында белгілеу қажет, жеткізіп беруші кестесіндегі бір белгіні жөндесе жеткілікті. Ол үшін суррогат кілтін өзгертудің қажеті жоқ, сондықтан ақпаратты кестеге-байланысты бұрынғыдай қала береді.
NULL - белгісі
NULL - белгісі - бұл айқындалмаған немесе бос мәнді мәліметтер, реляционды теориядағы ақпараттар ( код №3 ережесі). Оны нөлдік белгіде қарастыруға болмайды жазықтықтағы сандардың мәні немесе мәтіндік жазықтықта бос бағандар деп қарастырамыз. Бос мәндерді жіберу немесе басқа да қажетті бағандарды белгілеу арқылы кестені анықтау.
Кіл бағандарының сәйкестігіне қарай келесі ережелер негізделген:
Алғашқы және алгоритімді кілттер NULL - белгісі жіберілмейді.
Сыртқы кілтте NULL - белгісі жіберіледі, алайда кестені анықтауда оларға тиым салынған. Екі NULL - белгісі ешқашан бір-біріне тең емес.
Мәліметтер қорының схемасы. Мәлімет әдістері
Берілген мәлімет қорының құрылымын жазу мәлімет ідістері деп аталады (мәлімет мәліметтері). Мәліметтер басқа да белгілер мен қатар қолданбалы бағдарламада емес, мәлімет қорында сақталуы қажет.(№4 код ережесі)
Берілген мәлімент қор құрылым көрнектілік үшін негізделген, ол тұтынушыларға ыңғайлы, оның графикалық кестесі кесте деген атаумен қолданылады. IDEF1Х кхалықаралық стандартты қолдана отырып, клиент мәліметтер қорының схемасын логикалық көріністе суреттейміз. (1.12 сур)
Клиенттер Байланыс телефондары
Код
Аты
Жөні тегі
1.12. Сур. Мәліметтер қорының логикалық схемасы. Клиенттер жайлы мәліметтер
Схемада көрсетілгендей, негізгі және қосымша кесте бір біріне үздіксіз байланысқан, кестекдегі физикалық әдістерге байланысты реляциялы және бұл байланыс логика атауымен сипатталады.
5. Ереженің сілтеме жиынтығы
Сыртқы кестемен байланысқан кілтті қарастыра отырып негізгі кестенің баған сілтемесі сол бір атау белгісімен алғашқы кілтшемен анықталуда. Осыдан ереженің сілтеме жиынтығының ережесі шығады - барлық сыртқы кілттердің белгілері алғашқы кілт белгісіне сәйкес келісілген болуы тиіс. Бұл дегеніміз біздің мысалға қолдана отырып, клиенттің негізгі кестесіндегі, байланыс телефондары кестеде клиенттердің коды болып тұрмауы қажет. Сілтеме бүтіндігі берілген кестенің кез келген операциясын орындауда қатаң бақылану тиіс. (№ 12 код ережесі). № 7 код ережесі осындай 4 операцияны орнатады-шығару, жаңа баған орналастыру, бағандарды жою мен өзгерту (жаңарту) оның бар бағандары (select, insert, delete, update). Операцияны жойғанда мәліметтер өзгеріп түбегейлі бұзылмайды. Қалған операциялар үшін негізгі стратегиядағы сілтемені қарастырамыз.Орнату операциясы үшін біріктірілген кестеге (телефоны жоқ, жаңа клиентті қосуға болады, бірақ жоқ клиенттің телефонын қосуға болмайды), содан жаңа бағандарды кестеге орнату тексеріліп сыртқы кілт белгілерімен келісіледі. Қосымша кесте бағанын жоюға, керсінше, абсолютті қауіпсіз, (қосымшаны бұзбай, кез келген телефонды жоюға болады). Алайда кестедегі негізгі бағанды жою бағанға байланысты кестедегі сілтемені толық бұзады, оны ешқандай жағдайда да бұзуға болмайды. Бұл жерде екі негізгі жою стратегиясы бар:
* Мұндай бағандарды жоюға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz