Салықтардың экономикалық-қаржылық негіздері, даму жолдары
КІРІСПЕ
1 САЛЫҚТАРДЫҢ экономикалық.қаржылық негіздері.
1.1 Салықтардың пайда болу мәні, түрлері және
Атқаратын қызметі
1.2 Бюджет табыстарының басты көзі ретіндегі
Салықтардың маңызы мен ролі
1.3 Шет елдердегі салықтардың бюджет табыстарын
қалыптастырудағы маңызы
2 БЮДЖЕТ табыстарын қалыптастырудағы салықтардың
ролі мен маңыздылығы
2.1 Мемлекеттің салықтарды фискалдық реттеу құралы
ретінде пайдалану саясаты
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін қалыптастырудағы
Салықтардың ролі және 2004.2006 жылдардағы
Түсімін талдау
2.3 2004.2006 жылдардағы жергілікті бюджеттердің табысын
қалыптастырудағы салықтардың үлесін талдау
3 ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы салықтардың дамуын
Жетілдіру жолдары
3.1 Салықтардың бюджетке толық түсуіндегі мәселелер
3.2 Салықтардың бюджетке түсуін оңтайландыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
1 САЛЫҚТАРДЫҢ экономикалық.қаржылық негіздері.
1.1 Салықтардың пайда болу мәні, түрлері және
Атқаратын қызметі
1.2 Бюджет табыстарының басты көзі ретіндегі
Салықтардың маңызы мен ролі
1.3 Шет елдердегі салықтардың бюджет табыстарын
қалыптастырудағы маңызы
2 БЮДЖЕТ табыстарын қалыптастырудағы салықтардың
ролі мен маңыздылығы
2.1 Мемлекеттің салықтарды фискалдық реттеу құралы
ретінде пайдалану саясаты
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін қалыптастырудағы
Салықтардың ролі және 2004.2006 жылдардағы
Түсімін талдау
2.3 2004.2006 жылдардағы жергілікті бюджеттердің табысын
қалыптастырудағы салықтардың үлесін талдау
3 ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы салықтардың дамуын
Жетілдіру жолдары
3.1 Салықтардың бюджетке толық түсуіндегі мәселелер
3.2 Салықтардың бюджетке түсуін оңтайландыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Мемлекет тәуелсіздігінің ең басты шарттарының бір дербес салық саясаты болып табылады. Егемендік қолға тиген алғашқы күндерден-ақ салық қызметіне басты назар аударылғаны сондықтан.
Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асыруға ықпал ететін негізгі элементтердің бірі – мемлекеттің фискалдық саясаты болып табылады деп айтуға болады.
Елімізде болып жатқан экономикалық өзгерістер, оны нарық механизмімен тиімді жұмыс істейтін елдердің қатарына теңестіру барысындағы ғылыми теория мен практиканың алдында тұрған мәселелеріне тұрақты экономикалық категория мен олардың үкіметтің макроэкономикалық шешімдерін қабылдау барысындағы қажетті құрамдас бөлігі ретіндегі тиімділігі жатады.
Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын, еліміздің дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылығына сәйкес ұдайы өндіріс циклінің нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен қолданылуына фискалдық саясаты толық сипаттама береді.
Рыноктық экономикада бюджеттің кірісі салық жүйесінің құрылымына байланысты. Салыққа деген көзқарасты жүйелендіру, мемлекет басқаруының барлық деңгейіндегі экономикалық жүйедегі салықтың түрлерін, мәнін және олардың орнын негіздеу, кешенді сипаттама беру қарастырылады.
Әлеуметтік салаға әсер ететін салық механизмін қалыптастырудың теориялық және практикалық сұрақтарын жүйелік өңдеудің еліміздің экономикасы үшін маңызы зор, себебі ол еліміздің субъектілерінің дамуының әлеуметтік-экономикалық теңсіздігін жоюға, халықтың әл-ауқатын арттыруға көмектеседі.
Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асыруға ықпал ететін негізгі элементтердің бірі – мемлекеттің фискалдық саясаты болып табылады деп айтуға болады.
Елімізде болып жатқан экономикалық өзгерістер, оны нарық механизмімен тиімді жұмыс істейтін елдердің қатарына теңестіру барысындағы ғылыми теория мен практиканың алдында тұрған мәселелеріне тұрақты экономикалық категория мен олардың үкіметтің макроэкономикалық шешімдерін қабылдау барысындағы қажетті құрамдас бөлігі ретіндегі тиімділігі жатады.
Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын, еліміздің дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылығына сәйкес ұдайы өндіріс циклінің нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен қолданылуына фискалдық саясаты толық сипаттама береді.
Рыноктық экономикада бюджеттің кірісі салық жүйесінің құрылымына байланысты. Салыққа деген көзқарасты жүйелендіру, мемлекет басқаруының барлық деңгейіндегі экономикалық жүйедегі салықтың түрлерін, мәнін және олардың орнын негіздеу, кешенді сипаттама беру қарастырылады.
Әлеуметтік салаға әсер ететін салық механизмін қалыптастырудың теориялық және практикалық сұрақтарын жүйелік өңдеудің еліміздің экономикасы үшін маңызы зор, себебі ол еліміздің субъектілерінің дамуының әлеуметтік-экономикалық теңсіздігін жоюға, халықтың әл-ауқатын арттыруға көмектеседі.
1.Жазыбаев Д. Салық – бюджеттің қайнар көзі // Заң.-1998.-И 10.-37-54
2.Сейдахметқызы З. Қазақстан Республикасының рыноктық экономикадағы фискалдық саясатының теориясы .-Қарағанды,2003.-29 б.
3.Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары.-Алматы:Қазақ университеті, 2004.-153 б.
4.Байдүйсенов А. Қазақстандағы салық жүйесіндегі кейбір мәселелер // Қаржы-қаражат.-2001.-И 4.-32-36 б.
5.Найманбаев Салық құқығы.-Алматы:Жеті жарғы,2005.-400 б.
6.Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу.-Алматы,2003.-131 б.
7.Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы –2030 // Алматы, 2000.-94 б.
8.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты // Егемен Қазақстан.-2006.-25 шілде.-5-6 б
9.Мұхамбетова З. Қазақстан республикасының рыноктық экономикадағы фискалдық саясатының теориясы мен оны жүзеге асыру механизмі.-Қарағанды, 2003.-30
10.Статистикалық бюллетень.-2006.-№ 12.
11.Құрманғалиев А. Бюджет ойластырылып жасалып, орынды жұмсалуы тиіс // Дидар.-2003.-1 наурыз.
12.Қазақстан Республикасының Кодексі: Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) // ҚР-сы Парламентінің Жаршысы.-2001.-И 11-12.
13.Құсайынов Қ.Салық тетіктерін басқарудың ұйымдастырушылық-техникалық мәселелері // Жаршы.-2003.-№12.-3-5
14. Қыдырбаев М. Салық-халық игілігіне жұмсалатын қаржы // Семей таңы.-2004.-12 наурыз.
15.Ермекбаева Б. Жеке табыс салығының ауыртпалығын азайтудың жолдары // Қаржы-қаражат.-2006.-№3-4.-47-50 б.
2.Сейдахметқызы З. Қазақстан Республикасының рыноктық экономикадағы фискалдық саясатының теориясы .-Қарағанды,2003.-29 б.
3.Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары.-Алматы:Қазақ университеті, 2004.-153 б.
4.Байдүйсенов А. Қазақстандағы салық жүйесіндегі кейбір мәселелер // Қаржы-қаражат.-2001.-И 4.-32-36 б.
5.Найманбаев Салық құқығы.-Алматы:Жеті жарғы,2005.-400 б.
6.Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу.-Алматы,2003.-131 б.
7.Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы –2030 // Алматы, 2000.-94 б.
8.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты // Егемен Қазақстан.-2006.-25 шілде.-5-6 б
9.Мұхамбетова З. Қазақстан республикасының рыноктық экономикадағы фискалдық саясатының теориясы мен оны жүзеге асыру механизмі.-Қарағанды, 2003.-30
10.Статистикалық бюллетень.-2006.-№ 12.
11.Құрманғалиев А. Бюджет ойластырылып жасалып, орынды жұмсалуы тиіс // Дидар.-2003.-1 наурыз.
12.Қазақстан Республикасының Кодексі: Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) // ҚР-сы Парламентінің Жаршысы.-2001.-И 11-12.
13.Құсайынов Қ.Салық тетіктерін басқарудың ұйымдастырушылық-техникалық мәселелері // Жаршы.-2003.-№12.-3-5
14. Қыдырбаев М. Салық-халық игілігіне жұмсалатын қаржы // Семей таңы.-2004.-12 наурыз.
15.Ермекбаева Б. Жеке табыс салығының ауыртпалығын азайтудың жолдары // Қаржы-қаражат.-2006.-№3-4.-47-50 б.
САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ҚАРЖЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ, ДАМУ ЖОЛДАРЫ.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
1 САЛЫҚТАРДЫҢ экономикалық-қаржылық негіздері.
1. Салықтардың пайда болу мәні, түрлері және
Атқаратын қызметі
2. Бюджет табыстарының басты көзі ретіндегі
Салықтардың маңызы мен ролі
3. Шет елдердегі салықтардың бюджет табыстарын
қалыптастырудағы маңызы
1. БЮДЖЕТ табыстарын қалыптастырудағы салықтардың
ролі мен маңыздылығы
1. Мемлекеттің салықтарды фискалдық реттеу құралы
ретінде пайдалану саясаты
2. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін қалыптастырудағы
Салықтардың ролі және 2004-2006 жылдардағы
Түсімін талдау
3. 2004-2006 жылдардағы жергілікті бюджеттердің табысын
қалыптастырудағы салықтардың үлесін талдау
2. ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы салықтардың дамуын
Жетілдіру жолдары
1. Салықтардың бюджетке толық түсуіндегі мәселелер
2. Салықтардың бюджетке түсуін оңтайландыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Мемлекет тәуелсіздігінің ең басты шарттарының бір дербес салық
саясаты болып табылады. Егемендік қолға тиген алғашқы күндерден-ақ салық
қызметіне басты назар аударылғаны сондықтан.
Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асыруға ықпал ететін негізгі
элементтердің бірі – мемлекеттің фискалдық саясаты болып табылады деп
айтуға болады.
Елімізде болып жатқан экономикалық өзгерістер, оны нарық механизмімен
тиімді жұмыс істейтін елдердің қатарына теңестіру барысындағы ғылыми теория
мен практиканың алдында тұрған мәселелеріне тұрақты экономикалық категория
мен олардың үкіметтің макроэкономикалық шешімдерін қабылдау барысындағы
қажетті құрамдас бөлігі ретіндегі тиімділігі жатады.
Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын, еліміздің
дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылығына сәйкес ұдайы өндіріс
циклінің нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен
қолданылуына фискалдық саясаты толық сипаттама береді.
Рыноктық экономикада бюджеттің кірісі салық жүйесінің құрылымына
байланысты. Салыққа деген көзқарасты жүйелендіру, мемлекет басқаруының
барлық деңгейіндегі экономикалық жүйедегі салықтың түрлерін, мәнін және
олардың орнын негіздеу, кешенді сипаттама беру қарастырылады.
Әлеуметтік салаға әсер ететін салық механизмін қалыптастырудың
теориялық және практикалық сұрақтарын жүйелік өңдеудің еліміздің
экономикасы үшін маңызы зор, себебі ол еліміздің субъектілерінің дамуының
әлеуметтік-экономикалық теңсіздігін жоюға, халықтың әл-ауқатын арттыруға
көмектеседі.
Қай кезеңде болмасын кез келген елдің қоғамдық әлеуеті мен
тұрақтылығы, экономикалық дамуы мен өркендеуі салық жүйесінің іс-әрекетіне
байланысты екені мәлім.
Бүгінде еліміздің тәуелсіздігімен бірге сапқа тұрған салық жүйесі де
іргелі маңызды салаға айналды. Қазіргі таңда мемлекеттік кіріс органы
ретінде кең ауқымды қамтыған бұл жүйенің ел игілігі үшін атқарып жатқан
істері қашанда айтуға тұрарлық, айтылып та жатыр
Дегенмен де, салық жүйе ретінде қалыптасты. Жалпы, республиканың
салық жүйесін мынадай тарихи үш кезеңге бөліп қарауға болады: 1990-1995
жылдар – салық жүйесінің құрылу кезеңі; 1995-2000 жылдар оның қалыптасу
кезеңі; ал 2000 жылдан бастап қазіргі кезеңі даму кезеңі және рәсімделу
кезеңі.
Сонымен, бірінші кезеңде дербес тәуелсіз салық саясатының негіздері
қаланды. Кәсіпкерлік және кәсіпорындардың дербес экономикалық саясаты
қалыптасты, қоғамдағы нарық механизмінің негіздерін ұғуға қол жеткізілді.
Сол кездері жоғары білікті қызметкерлер жеткіліксіз болды және бұл салық
қатынасын реттеп отыратын қолданыстағы заңдардың жүйесінен де айқын
көрінді.
Тақырыптың зерттелуі. Қазақстан үшін салық саясатының тұжырымдамасын
жаңадан қалыптастыруға және оны жүзеге асыруда еліміздің көптеген ғалымдары
еңбек сіңірді. Олар: Қошанов Қ.,Әубәкіров Я, Жоламан Р., Шеденов Ө.
Ермекбаева Б., Сейдахметова Ф. Т.б. атауға болады.
Курстық жұмыстың жұмыстың мақсаты – бюджет табыстарын
қалыптастырудағы салықтың теориялық және практикалық маңызын ашу.
Міндеттері:
-әлеуметтік-экономикалық теория ретіндегі салық мәнінің экономикалық
мазмұнын қарастыру және анықтау, мемлекеттің дамуы мен экономиканың жалпы
жүйесіндегі оның алатын орнын көрсету;
-салықтың түрлеріне тоқталу;
-фискалдық саясатқа анықтама беру;
-салық төлеудің шетелдік тәжірибесіне шолу жасау;
-тұрғындардан алынатын салық механизмі мен төлеу тәртібін анықтау;
-салықтық бақылауға анықтама беру
-кіріс көзін қалыптастырудағы салықтарға талдау жасау;
-рыноктық қатынастар жағдайындағы салықтарды төлеуді өркендету
шараларын қарастыру.
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ- ҚАРЖЫЛЫҚ НЕГІЗДЕЛУІ
1.1 Салықтардың пайда болу мәні, түрлері және атқаратын қызметі
Қазақстан Республикасы бүгінде демократиялық, құқықтық, зайырлы,
егемен мемлекет ретінде нарыққа бет бұра отырып қалыптасуда. Баршаға мәлім,
өркениетті елдерді былай қойғанда, көне дәуірдегі мемлекеттердің өздерінде
салық жүйелері болған. Демек, 1995 жылғы 24 сәуірдегі Қазақстан
Республикасы Президентінің Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес құрылған, нарықтық қатынас
жағдайындағы мемлекетіміздің салық жүйесі бұрыннан қалыптасқан, кейіннен
түрлендірілген салық салудың қыйсынды жалғасы болып табылады. (1, 37)
Салықтар дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке
тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы
көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын
экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын
көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
бірге өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке
өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы
көздері қажет.
Салық – бұл мемлекет заң жүзінде белгілеген, шаруашылқ субьектілері
мен жеке тұлғаларға белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарылмайтын және
қайта өтелмейтін түрдегі бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салық салу – мемлекет пен шаруашылық субъектілері арасында ақшалай табысты
бөлу әдісі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны ретінде анықталса,
салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит Салық төлеушілер
үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп тұжырымдаған.
СІЛТЕМЕ
Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде қарастырылады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Экономикалық ілімдер арасында салықтар жайлы сұрақтардың алатын орны тек
қазіргі кездегі экономика ғылымдарының классиктері арасында ғана емес,
бұрынғы классиектердің, яғни А.Смидт, Д.Рикардо, К.Маркс, С.Вобан т.б.
арасында елеулі болған. Олар салықтар арқылы мемлекеттің табысы мен
шығысына сипаттамалар берген, олардың пайда болу көздеріне, мүліктер мен
табыс айналымының әдістері мен формаларына, саяси билікті қамтамасыз
етуімен байланысты қаржылай – бюджет байланыстарының шектелуіне көптеген
ойлар мен жобалар ұсынған. СІЛТЕМЕ
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер –
салықтар. Қазіргі уақытта еліміздің бюджет кіріс көзінің 90 пайызы
салықтардан тұратынын көруге болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттік
бюджеттің кіріс көзі ұлғайған сайын, салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны
байқалады. Өндіріс бар жерде табыс бар, одан алынатын салықтар да бар.
Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша өз ықпалық тигізіп,
өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Салықтардың маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның
ішіндегі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші
кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асуры қажет. Әрине, салықтық реттеу
тетіктері тиімді қызмет қызмет атқару үшін олардан басқа да экономикалық
тетіктерін тығыз байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар ғалымдар еңбектеріне
тұжырымдалып дәлелденген. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары
жөнінде мынаны байқауға болады:
Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының деңгейі 35-40
пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады.
- егер салық мөлшері салық төлеушінің табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі.
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері аралығыда
болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығының қазіргі
кездегі ставкасы 30 пайыз, ал ауылшаруашылығындағы өндіріс орындары үшін45-
50 пайызы аралығында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі.
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері аралығыда
болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығының қазіргі
кездегі ставкасы 30 пайыз, ал ауылшаруашылығындағы өндіріс орындары үшін
салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни салықтық
бақылау.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арықылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
(3,5-8)
Қайта бөлу қызметі арқылы субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет
пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді
салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша, Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың
үлес салмағы 40 пайыздан көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін
орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет осы жоғарыдағы көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болатын.
Оған тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтсақ:
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастыруға немесе
жіктеуге болады:
1.салық салу объектісіне байланысты;
2.қолданылуына қарай;
3.салық салу органына байланысты;
4.экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5.салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мыналар жатады:
- жеке табыс салығы, жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық, мүлік
салығы, әлеуметтік салық т.б.
Жанама салықтар – тікелей емес,жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мыналар жатады:
-қосылған құнға салынатын салық;
-акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына
салықтар кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қыхзмет құынын
төлеген кезед төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып есептеледі.
Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
Дербес салықтар, салық төлеушінің салық салынатын объектісіне алатын
табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс салығы, жеке
табыс салығы жатады.
Аса бір ойландырып жүрген мәселенің бірі – жеке тұлғалардың табысына
салынатын салықтардың мөлшері.
Қазіргі таңда кәсіпорындарда қызмет атқаратын жеке тұлғалардың
жалақыларына екі түрлі: табыс салығы және әлеуметтік салық салынады.
Сонымен қатар міндетті түрде жалақының он пайызы зейнетақы қорына
аударылады. Мәселенің жайын жалақыны төлейтін заңды тұлғалар жағынан
қарайтын болсақ, онда жалақыны үлестіру барысында кәсіпорындардың қосымша
қаржыға шығындалуын байқаймыз. Жалақы қоры неғұрлым көбейген сайын
кәсіпорында әлеуметтік салықты соғұрлым көбірек төлейді. Жалақы мөлшерін
көбейткеннің өзінде кәсіпорындар әртүрлі жолдармен нақты жалақы мөлшерін
азайтып көрсетуде. Осыған байланысты Қазақстан салық жүйесінің алдында
қалайша еліміздің азаматтарының орташа жалақы мөлшерін көтеруге болады
және кәсіпорныдарды қандай жолдармен жалақыны көтеруге ынталандыруға болады
деген мәселелер тұр.
Дамыған мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкасы 4-12 пайыз
аралығында болып, жалақы алушылармен бөлісіп төлейді.
Қазақстанның жалақы алушы азаматтары әлеуметтің салықтың ауыртпалығынан
құтылғанмен, жалақы төлеуші компанияларға үлкен ауыртпалық жүктеліп отыр.
Қазіргі таңда республика Президентінің басшылығымен әлеуметтік салық
ставкасы 26 пайыздан 21 пайызға дейін төмендетілді. (4, 35)
1.2 Бюджет табыстарының басты көзі ретіндегі салықтардың маңызы мен
ролі
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер –
салықтар, алымдар, басждар, төлемақылары және т.б., яғни жинақтап айтқанда
салықтық түсімдер болып есептеледі.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленуіне байланысты туындайтын
қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарда, яғни салық төлеушілердің
мемлекетке салықтық төлемнің затын берулері кезінде салық заңдарымен
белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы мемлекет пен салық
төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің бойында
жаинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-құқықтық
қатынасы болып табылады. Сондықтан да ол өзіне тән көптеген айрықша
белігілерімен ерекшеленеді. (5, 17)
Мемлекет тиімді салык саясатынсыз өмір сүре алмайды. Ал Қазақстан
Республикасында тиімді салық саясатын дамыту қазіргі мемлекетіміздің
негізгі мәселелерінің бірі және ол өте күрделі міндеттемелерді оң шешуді
талап етеді. Мемлекет өз бюджетін қалайда болса анағұрлым максималды
толтыруға тырысады. Мемлекеттік бюджет, каржы облысындағы негізгі жоспар
жэне ақша ресурсын шоғырландырудың негізгі қоры болғандықтан, саяси
үкіметке билік өктемдіктерін нақты жүзеге асыруы үшін, ал мемлекетке -
нақты саяси жэне экономикалық билік жүргізуіне мүмкіндік береді.
Мемлекеттің экономиканы реттеуге, салық саясатын жүргізуге қатысуы
салық ставкасы, салық жеңілдігі, салық базасы және осы сиякты салық
кұралдарының көмегімен жүзеге асырылады. Мемлекеттің жүзеге асырып отырған
салык саясатының нәтижесінен, мемлекеттің өзінің экономикалык саясатына
қандай өзгерістер енгізу қажеттілігі анықталады.
Салык санының көптігі мен олардың ставкаларының шектен тыс жоғарылығы
тек мемлекет бюджетіне ақша ресурсының түсу көлемін қысқартып қана қоймай,
сондай-ақ еңбекке ынталану және кәсіпкерлік қызметке деген ынтаны
төмендетеді. Сондықтан да, коғамда мемлекет пен азаматтардың көзқарасын
біріктіретін салық саясатьн жүргізу кажет.
Бюджет табыстарының басты көзі ретіндегі салықтың маңызы зор. Өйткені,
салықпен халыктың саяси, экономикалық жэне әлеуметтік қажеттіліктері
ескеріледі, сондықтан да салык мемлекеттік бюджетті калыптастырудың негізгі
көзі болып табылады және Қазақстан Республикасының Салык Кодексінде
көрсетілгендей әрбір республика азаматы мемлекеттік бюджетке төлейтін
міндетті төлемдері туралы міндетін ұмытпауы кажет.
Ал салық саясатының тиімділігі біздің еліміздің ерекшелігі мен
жағдайларына сәйкес тұрғызылған салык жүйесінің үлгісі қолданумен
анықталады. Қазақстанда салык салу объектісі болып табыс пен шығыс
есептелетін үлгісі колданылады. (4, 18)
Сонымен, кез келген мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық базасы –
қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар көздерден, яғни, салықтар мен
басқа да міндетті төлемдерден қалыптасатыны белгілі.
Салықтар - мемлекеттік бюджетті қалыптастыру мақсатында, мемлекеттің
жоғарғы заң шығарушы және өкілді органы Қазақстан Республикасы Парламенті
қабылдаған заңның негізінде, заңда белгіленген мөлшерде және мерзімде салық
төлеуші – заңды және жеке тұлғалардың мәжбүрлі түрде, қайтарылмайтын және
жекелей – ақысыз негізде тиісті бюджетке төлейтін міндетті ақшалай
төлемдер.
Бұл жерде салықтардың өзіне мынадай ерекше белгілерін атап
көрсеткеніміз жөн: міндетті төлем; мәжбүрлі төлем; қайтарымсыз төлем;
жекелей – ақысыз төлем; тұрақты төлем; құқыққа сай төлем; баламасыз төлем;
меншік нысаны алмасатын төлем.
Осыған байланысты мемлекет өзіне тиісті бірқатар: саяси, экономикалык
жэне әлеуметтік функциялар атқарады. Осы функциялардың ішіндегі негізгісі
болып - халыкты әлеуметтік корғау есептеледі.
Салықтар осындай өте күрделі қаржылық-экономикалық және құқықтық-
құрылымды болумен қатар, оларды біртұтас алғанда қоғамдық категория деп
айтуға болады. Себебі, салық өзіне тән барлық функцияларын мемлекеттік
бюджеттің ақша қаражаттарын мемлекет емес субъектілердің табыстары есебінен
қалыптастыруға нысаналған мемлекет пен салық төлеушілердің арасындағы
тұрақты байланыстың пайда болуы және дамуы процесінде жүзеге асады.
Ал, егер салықтың материалдық мағынасына назар аударсақ, онда оның
мемлекеттік бюджетке салық төлеушілерден түсетін ақша қаражаттарын үзбей,
бірқалыпты түсуін қамтамасыз ету сияқты тек техникалық функцияларды
орындайтынын байқаймыз.
1995 жылғы Заңдық құжатқа сәйкес, Қазақстандағы салықтар жүйесі жалпы
мемлекеттік салықтардан және жергілікті салықтардан тұрады. Бұларға қоса
заң жүзінде көрініс тапқан үш жергілікті алымды және мемлекеттік баж бен
кедендік баждарды атап өтуге болады. Сонда мемлекет аумағында алынатын
салықтар мен алымдардың саны былайша болып келеді: 5 жалпы мемлекеттік
салық, 3 жергілікті салық, 3 жергілікті алым.
Яғни, Салық Кодексі бойынша міндетті төлемдердің небәрі 11 түрі
алынады. Мәселен, салыстырмалы талдау жасау мақсатында 1991 жылдың 25
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің
құрамындағы салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді айтатын болсақ, онда
салық жүйесінде 16 жалпы мемлекеттік салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер, 10 жалпыға бірдей міндетті салықтар мен алымдар
топтастырылғандығын көреміз.
Демек, 1991 жылдың салық жүйесінің құрамында салықтар мен алымдардың
45 түрі болған. Бұрын алынған 45 салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге
қарағанда қазір жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардан алынатын салымдар мен
алымдар әлдеқайда аз мөлшерде екенін, сондай-ақ салық жүйесінің айтарлықтай
дәрежеде ықшамдалғанын байқаймыз.
Салық Кодексінің жаңа концепциясын талқылауды аяқтап, оны жаңадан
қабылдау кезінде Алматыға келген Салықтар және инвестициялар бойынша
Халықаралық Орталықтың Президенті Д.Витт мырза: Сіздердің Салық
Кодекстеріңіз экономикаға және республиканың өзіне тән ерекшеліктеріне
сәйкес қайталанбас сипатқа ие болып отыр. Ең бастысы, республикаларыңыз
халықаралық стандарттар мен нормаларға сай келетін заң жүйесіне ие болмақ.
Сондықтан, бұл Кодекстің енгізілуі Қазақстанның дүниежүзілік жүйеге
бірігуінің және оның салық заңдарының басқа елдердің салыққа қатысты
нормативті актілермен үйлестірілуінің маңызды белесі болып табылары сөзсіз
деген еді. Осы орайда, жоғарыдағы пікірге қосыла отырып, сол Салық
кодексінің 59 –бабында жалпы ережелер берілген:
1. Қазақстан Республикасында осы Кодексте белгіленген салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қолданылады.
Тікелей тәсілдерге ол бюджеттік реттеу әдістерін, атап айтқанда:
ұдайы өндірісті арттыру шығындарын, мемлекеттің өндіргіш емес шығындарын,
инфрақұрылымның дамуын, құрылымдық саясатты жүргізуін және тағы басқаларын
жатқызады.
Жанама тәсілдер мемлекеттің мемлекеттің тұтыну сұранысының
мөлшеріне, көрсетілетін қызметтер мен тауар өндірушілердің қаржылық
мүмкіншіліктеріне көмектесуне бағытталған. (2, 10)
1.3 Шет елдерден салықтардың бюджет табыстарын
қалыптастырудағы маңызы
Алыс-жақын шет мемлекеттердің салық жүйелері әр-түрлі экономикалық,
саяси, әлеуметтік жағдайлардың барысында қалыптасты. Салытардың құрылымы
мен олардың қолдану аясы, есептелу және алыну механизмі, әр түрлі билік
органдарының фискалдық өкілеттіктері және басқа да салық саласындағы
мәселелеріне байланысты шет мемлекеттердің салық жүйелері бір-бірінен
айырықшаланады.
Салық төлеуші болып салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және
жеке тұлғалар танылса, салық салу объектісі ретінде салық төлеушінің есепті
кезеңде алған табыстары, мүліктері, пайдасы, т.б. жатады.
Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық салудың қағидасы басым
көпшілік елдерде ортақ болып келеді. Тек әрбір ел өздерінің
ерекшеліктеріне байланысты қағидаларды одан әрі нақтылай түседі. Ол
қағидалар мыналар: -барлық салық төлеушілер резидент және бейрезидент болып
бөлінеді.
-салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары
негізінде жиынтық табысы анықталады.
- салық салу барысында медициналық шығындар, әлеуметтік сақтандыруға
төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан шегеріледі.
- салық сомасы прогрессивтік шкала негізінде анықталады.
- жұмыс істейтін ерлі-зайыптылардың салықты бірге немесе бөлек төлеуіне
болады.
Салық жүйесін көп жылдардан бері дамытып, біздің елімізбен тығыз сауда
және экономикалық байланыс жасап келе жатқан Ұлыбритания, Германия, АҚШ
тағы басқа да елдердің салық жүйесінің қызметі туралы айтсақ, Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғалы бері 10-11 жыл ішінде көптеген шет
мемлекеттермен тығыз қарым-қатынас жасап, ел экономикасын дамыту инвестиция
тарту барысында үлкен жеңістерге жеткені анық.
Экономиканы реформалаудағы маңызды саланың бірі – салық жүйесін
реформалау, еліміздің салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру.
Сонымен, салық салу заңдылықтары Ұлыбританияның 1970-жылғы, 1979-
жылғы, 1996 және 1999 жылғы Заң актілерімен белгіленген.
Бұл мемлекетте жеке табыс салығын барлық жеке тұлғалар төлейді. Салық
жеке тұлғаның 6-сәуір мен келесі жылдың 5-сәуірі аралығындағы жылдық
жиынтық табысынан алынады.
Салық салудың негізгі қағидасы шедуларлық қағида. Бұл қағида бойынша:
- шедула А. Жеке тұлғаның меншігіне салық салынады (жер, мүлік,
ғимараттар);
- шедула В. Орман қорларын коммерциялық мақсатта пайдаланған жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы;
- шедула С. Кәсәпкерлік қызметтен алынатын табыс салығы, мемлекеттік емес
бағалы қағаздардан алынатын салық т.б.;
-шедула Е. Еңбекақыға, зейнетақыға салық салу;
-шедула Ғ. Компанияның бөлінетін табысынан алынатын салық,
дивидинттерден салық алу;
Соқырларға, толық емес отбасыларына және үй қызметшісінің көмегін
қажет ететін тұлғаларға салық жеңілідігі қарастырылған.
Ұлттық жинақ сертификаттары бойынша проценттер, мүгедектерге
жәрдемақылар, шәкіртақы, студенттерге, ауырғандарға, жұмыссыздарға, және
т.б. берілетін жәрдемақыларға табыс салығы салынбайды.
Ұлттық жинақ сертификаттары бойынша проценттер, мүгедектерге жәрдемақылар,
шәкіртақы, студенттерге, ауырғандарға, жұмыссыздарға, және т.б. берілетін
жәрдемақыларға табыс салығы салынбайды. Ұлттық жинақ сертификаттары бойынша
проценттер, мүгедектерге жәрдемақылар, шәкіртақы, студенттерге,
ауырғандарға, жұмыссыздарға, және т.б. берілетін жәрдемақыларға табыс
салығы салынбайды.
Жеке тұлғалардың табыс салығын алу тәртібі – алдымен жалпы тәртіп
бойынша салық салынатын табыс анықталады:
- жеке тұлғаның жиынтық табысы есептеледі. Жылдық жинынтық
табыс құрамына еңбекақы, зейнетақы, алименттер, бағалы қағаздармен алынатын
табыс, фермерлік табыс, әлеуметтік көмек, стипендия, мүліктен алынатын
табыс т.б.;
- жиынтық табыстан мынадай шығындар шегеріледі: өндірістік
немесе сауда қызметіне шыққан шығандар, медициналық сақтандыру қорына
төлем, зейнетақы қорына аударым.т.б.;
- салық салынбайтын минимум да жылдық жиынтық табыстан
шегеріске жатады. Әрбір жеке тұлға үшін салық салынбайтын минимум 2000
доллар, отбасы үшін 5000 доллар, қарамағындағы табыс таппайтын жандар үшін
әрқайсысына 2000 доллар.
Халықтан алынатын табыс салығы жеке тұлғалардан және жеке
кәсіпорындардан алынады. Әр салық төлеуші – жеке тұлға, өзінің жеке салық
мәртебесіне ие:
-салық декларациясын бірге толтыратын ерлі-зайыптылар;
-салық декларациясын жеке-жеке толтырылатын ерлі-зайыптылар;
-отбасы иесі;
-жеке салық төлеушілер; (3,121-125)
Франция салық жүйесінің басқа дамыған елдерден айырмашылығы – жалпы
ішкі өнімдегі міндетті аударымдардың үлесінің (шамамен 40-45 пайыз)
көптігі; әлеуметтік қорларға аударылған жарнамалар үлесінің көптігі; тура
салық салуға қарағанда жанама салық салық салудың үлесінің жоғарылығы.
Жеке тұлғалардың табысына салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттегі
үлесі орта есеппен 18-20 пайыз аралығында. Францияның 18 жасқа толған
барлық азаматы салық жауапкершілігіне тартылады. Францияда жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығының ерекшелігі – ол салық жеке тұлғаның өзінің емес,
отбасының табысына салынады. Егер салық төлеуші жалғыз басты адам болса,
онда ол бір адамнан тұратын отбасы болып танылады. Бұл, бір жағынан,
мемлекет тарапынан отбасын қолдау, оның дамуын ынталандыру барысында
ұстанатын саясатының бір бағыты болып табылады.
Салық салынатын табысты есептеу үшін салық төлеушінің табыстары жеті
категорияға бөлінеді: өзінің емес, отбасының табысына салынады. Егер салық
төлеуші жалғыз басты адам болса, онда ол бір адамнан тұратын отбасы болып
танылады. Бұл, бір жағынан, мемлекет тарапынан отбасын қолдау, оның дамуын
ынталандыру барысында ұстанатын саясатының бір бағыты болып табылады.
Сонымен, салық салу барысында (фискалдық бірлік) деген ұғым
қолданылады. Фискалдық бірлік дегеніміз ерлі-зайыптылар мен олардың
асырауындағы адамдар. Егер салық төлеуші жалғыз басты болса, онда ол дербес
фискалдық бірлік болып қарастырылады.
Салық салу барысында жеке тұлғаның ел аумағында және елден тыс жерде
алған барлық табыстары есепке алынады. Бұл салық жеке тұлғаның жыл сайын
алдыңғы қаржы жаланың декларациясында көрсетілген табысынан төленеді. Салық
салынатын табысты есептеу үшін салық төлеушінің табыстары жеті категорияға
бөлінеді:
- жалдамалы жұмыстан алынатын еңбекақы;
- жер, ғимаратты жалға беруден алынатын табыстары;
-капиталдан алынатын табыстарр (дивиденд, процент, т.б.)
- ғимарат, бағалы қағаздарды қайта сатудан алынатын табыстар;
- акционерлік қоғам болып табылмайтын кәсіпорныдардың сауда және
өнеркәсіп қызметінен алған табыстар;
- коммерциялық емес табыстары (өмірлік рента, зейнетақы,)
- ауылшаруашылық табыстары.
Осы жеті категория бойынша салық төлеушінің таза табысы бөлек-бөлек
анықталады. Таза табысты анықтау барысында одан осы табысты алуға
байланысты кеткен барлық шығындар, қайырымдылық мақсатына жұмсалған
шығындар сомасы шегеріліп тасталынады. Анықталған таза табысқа отбасы
коэффициентін қолдану арқылы, анықталған таза табыс отбасы мүшелеріне
бөлінеді. Сосын әр бөлік бойынша салық бөлек есептеліп, нәтижесінде
есептелегн салық сомалары қосылады. Салық сомасы анықталған соң, ол
балаларды мектеп жасына дейінгі мекемелерде ұстау, қарт ата-анасын бағуға
кеткен шығындар, несие сомасы үшін төленген пайыз, өмірді сақтандыруға
кеткен шығындарға байланысты сомалар негізінде кемітілуі мүмкін
(6, 51-52)
2 БЮДЖЕТ ТАБЫСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ РӨЛІ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1 Мемлекеттің салықтарды фискалдық реттеу құралы ретінде пайдалану
саясаты
Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асыруына тиімді ықпал ететін
тиімді негізгі элменеттердің бірі болып – мемлекеттің фискалдық саясаты
саналады. Елімізде болып жатқан экономикалық өзгерістер, осы нарық
механизмімен тиімді жұмыс істейтін елдердің қатарына теңестіру барысындағы
ғылыми теория мен практиканың алдында тұрған мәселелеріне тұрақты
экономикалық категория болып табылады.
Фискалдық саясат – үкіметтің халықты жұмыспен қамтамасыз ету мен
инфляцияға қарсы жалпы ұлттық өнім алуына бағытталған салық салу,
мемлекеттік бюджет, мемлекеттік шығындар туралы саясаты.
Фискалдық саясат фискалдық механизм арқылы жүзеге асырылады.
Фискалдық механизм – салық қатынастарын бөлу мен қайта бөлуді жүзеге асыру
процесінің қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсер ететін
әдістердің, құралдардың және формаларының жиынтығы.
Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асыруын қамтамасыз етеді.
Фискалдық саясат шығарылатын өрім мен табыстың деңгейіне әсер етеді
және экономиканы тұрақтандыру үшін де қолданылады. Бірақ американдық
экономистердің көзқарастары бойынша фискалдық саясат ЖІО (жалпы ішкі өнім)
деңгейін толық тұрақтандыра алмайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
1 САЛЫҚТАРДЫҢ экономикалық-қаржылық негіздері.
1. Салықтардың пайда болу мәні, түрлері және
Атқаратын қызметі
2. Бюджет табыстарының басты көзі ретіндегі
Салықтардың маңызы мен ролі
3. Шет елдердегі салықтардың бюджет табыстарын
қалыптастырудағы маңызы
1. БЮДЖЕТ табыстарын қалыптастырудағы салықтардың
ролі мен маңыздылығы
1. Мемлекеттің салықтарды фискалдық реттеу құралы
ретінде пайдалану саясаты
2. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін қалыптастырудағы
Салықтардың ролі және 2004-2006 жылдардағы
Түсімін талдау
3. 2004-2006 жылдардағы жергілікті бюджеттердің табысын
қалыптастырудағы салықтардың үлесін талдау
2. ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы салықтардың дамуын
Жетілдіру жолдары
1. Салықтардың бюджетке толық түсуіндегі мәселелер
2. Салықтардың бюджетке түсуін оңтайландыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Мемлекет тәуелсіздігінің ең басты шарттарының бір дербес салық
саясаты болып табылады. Егемендік қолға тиген алғашқы күндерден-ақ салық
қызметіне басты назар аударылғаны сондықтан.
Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асыруға ықпал ететін негізгі
элементтердің бірі – мемлекеттің фискалдық саясаты болып табылады деп
айтуға болады.
Елімізде болып жатқан экономикалық өзгерістер, оны нарық механизмімен
тиімді жұмыс істейтін елдердің қатарына теңестіру барысындағы ғылыми теория
мен практиканың алдында тұрған мәселелеріне тұрақты экономикалық категория
мен олардың үкіметтің макроэкономикалық шешімдерін қабылдау барысындағы
қажетті құрамдас бөлігі ретіндегі тиімділігі жатады.
Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын, еліміздің
дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылығына сәйкес ұдайы өндіріс
циклінің нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен
қолданылуына фискалдық саясаты толық сипаттама береді.
Рыноктық экономикада бюджеттің кірісі салық жүйесінің құрылымына
байланысты. Салыққа деген көзқарасты жүйелендіру, мемлекет басқаруының
барлық деңгейіндегі экономикалық жүйедегі салықтың түрлерін, мәнін және
олардың орнын негіздеу, кешенді сипаттама беру қарастырылады.
Әлеуметтік салаға әсер ететін салық механизмін қалыптастырудың
теориялық және практикалық сұрақтарын жүйелік өңдеудің еліміздің
экономикасы үшін маңызы зор, себебі ол еліміздің субъектілерінің дамуының
әлеуметтік-экономикалық теңсіздігін жоюға, халықтың әл-ауқатын арттыруға
көмектеседі.
Қай кезеңде болмасын кез келген елдің қоғамдық әлеуеті мен
тұрақтылығы, экономикалық дамуы мен өркендеуі салық жүйесінің іс-әрекетіне
байланысты екені мәлім.
Бүгінде еліміздің тәуелсіздігімен бірге сапқа тұрған салық жүйесі де
іргелі маңызды салаға айналды. Қазіргі таңда мемлекеттік кіріс органы
ретінде кең ауқымды қамтыған бұл жүйенің ел игілігі үшін атқарып жатқан
істері қашанда айтуға тұрарлық, айтылып та жатыр
Дегенмен де, салық жүйе ретінде қалыптасты. Жалпы, республиканың
салық жүйесін мынадай тарихи үш кезеңге бөліп қарауға болады: 1990-1995
жылдар – салық жүйесінің құрылу кезеңі; 1995-2000 жылдар оның қалыптасу
кезеңі; ал 2000 жылдан бастап қазіргі кезеңі даму кезеңі және рәсімделу
кезеңі.
Сонымен, бірінші кезеңде дербес тәуелсіз салық саясатының негіздері
қаланды. Кәсіпкерлік және кәсіпорындардың дербес экономикалық саясаты
қалыптасты, қоғамдағы нарық механизмінің негіздерін ұғуға қол жеткізілді.
Сол кездері жоғары білікті қызметкерлер жеткіліксіз болды және бұл салық
қатынасын реттеп отыратын қолданыстағы заңдардың жүйесінен де айқын
көрінді.
Тақырыптың зерттелуі. Қазақстан үшін салық саясатының тұжырымдамасын
жаңадан қалыптастыруға және оны жүзеге асыруда еліміздің көптеген ғалымдары
еңбек сіңірді. Олар: Қошанов Қ.,Әубәкіров Я, Жоламан Р., Шеденов Ө.
Ермекбаева Б., Сейдахметова Ф. Т.б. атауға болады.
Курстық жұмыстың жұмыстың мақсаты – бюджет табыстарын
қалыптастырудағы салықтың теориялық және практикалық маңызын ашу.
Міндеттері:
-әлеуметтік-экономикалық теория ретіндегі салық мәнінің экономикалық
мазмұнын қарастыру және анықтау, мемлекеттің дамуы мен экономиканың жалпы
жүйесіндегі оның алатын орнын көрсету;
-салықтың түрлеріне тоқталу;
-фискалдық саясатқа анықтама беру;
-салық төлеудің шетелдік тәжірибесіне шолу жасау;
-тұрғындардан алынатын салық механизмі мен төлеу тәртібін анықтау;
-салықтық бақылауға анықтама беру
-кіріс көзін қалыптастырудағы салықтарға талдау жасау;
-рыноктық қатынастар жағдайындағы салықтарды төлеуді өркендету
шараларын қарастыру.
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ- ҚАРЖЫЛЫҚ НЕГІЗДЕЛУІ
1.1 Салықтардың пайда болу мәні, түрлері және атқаратын қызметі
Қазақстан Республикасы бүгінде демократиялық, құқықтық, зайырлы,
егемен мемлекет ретінде нарыққа бет бұра отырып қалыптасуда. Баршаға мәлім,
өркениетті елдерді былай қойғанда, көне дәуірдегі мемлекеттердің өздерінде
салық жүйелері болған. Демек, 1995 жылғы 24 сәуірдегі Қазақстан
Республикасы Президентінің Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес құрылған, нарықтық қатынас
жағдайындағы мемлекетіміздің салық жүйесі бұрыннан қалыптасқан, кейіннен
түрлендірілген салық салудың қыйсынды жалғасы болып табылады. (1, 37)
Салықтар дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке
тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы
көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын
экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын
көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
бірге өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке
өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы
көздері қажет.
Салық – бұл мемлекет заң жүзінде белгілеген, шаруашылқ субьектілері
мен жеке тұлғаларға белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарылмайтын және
қайта өтелмейтін түрдегі бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салық салу – мемлекет пен шаруашылық субъектілері арасында ақшалай табысты
бөлу әдісі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны ретінде анықталса,
салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит Салық төлеушілер
үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп тұжырымдаған.
СІЛТЕМЕ
Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде қарастырылады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Экономикалық ілімдер арасында салықтар жайлы сұрақтардың алатын орны тек
қазіргі кездегі экономика ғылымдарының классиктері арасында ғана емес,
бұрынғы классиектердің, яғни А.Смидт, Д.Рикардо, К.Маркс, С.Вобан т.б.
арасында елеулі болған. Олар салықтар арқылы мемлекеттің табысы мен
шығысына сипаттамалар берген, олардың пайда болу көздеріне, мүліктер мен
табыс айналымының әдістері мен формаларына, саяси билікті қамтамасыз
етуімен байланысты қаржылай – бюджет байланыстарының шектелуіне көптеген
ойлар мен жобалар ұсынған. СІЛТЕМЕ
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер –
салықтар. Қазіргі уақытта еліміздің бюджет кіріс көзінің 90 пайызы
салықтардан тұратынын көруге болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттік
бюджеттің кіріс көзі ұлғайған сайын, салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны
байқалады. Өндіріс бар жерде табыс бар, одан алынатын салықтар да бар.
Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша өз ықпалық тигізіп,
өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Салықтардың маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның
ішіндегі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші
кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асуры қажет. Әрине, салықтық реттеу
тетіктері тиімді қызмет қызмет атқару үшін олардан басқа да экономикалық
тетіктерін тығыз байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар ғалымдар еңбектеріне
тұжырымдалып дәлелденген. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары
жөнінде мынаны байқауға болады:
Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының деңгейі 35-40
пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады.
- егер салық мөлшері салық төлеушінің табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі.
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері аралығыда
болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығының қазіргі
кездегі ставкасы 30 пайыз, ал ауылшаруашылығындағы өндіріс орындары үшін45-
50 пайызы аралығында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі.
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері аралығыда
болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығының қазіргі
кездегі ставкасы 30 пайыз, ал ауылшаруашылығындағы өндіріс орындары үшін
салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни салықтық
бақылау.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арықылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
(3,5-8)
Қайта бөлу қызметі арқылы субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет
пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді
салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша, Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың
үлес салмағы 40 пайыздан көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін
орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет осы жоғарыдағы көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болатын.
Оған тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтсақ:
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастыруға немесе
жіктеуге болады:
1.салық салу объектісіне байланысты;
2.қолданылуына қарай;
3.салық салу органына байланысты;
4.экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5.салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мыналар жатады:
- жеке табыс салығы, жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық, мүлік
салығы, әлеуметтік салық т.б.
Жанама салықтар – тікелей емес,жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мыналар жатады:
-қосылған құнға салынатын салық;
-акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына
салықтар кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қыхзмет құынын
төлеген кезед төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып есептеледі.
Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
Дербес салықтар, салық төлеушінің салық салынатын объектісіне алатын
табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс салығы, жеке
табыс салығы жатады.
Аса бір ойландырып жүрген мәселенің бірі – жеке тұлғалардың табысына
салынатын салықтардың мөлшері.
Қазіргі таңда кәсіпорындарда қызмет атқаратын жеке тұлғалардың
жалақыларына екі түрлі: табыс салығы және әлеуметтік салық салынады.
Сонымен қатар міндетті түрде жалақының он пайызы зейнетақы қорына
аударылады. Мәселенің жайын жалақыны төлейтін заңды тұлғалар жағынан
қарайтын болсақ, онда жалақыны үлестіру барысында кәсіпорындардың қосымша
қаржыға шығындалуын байқаймыз. Жалақы қоры неғұрлым көбейген сайын
кәсіпорында әлеуметтік салықты соғұрлым көбірек төлейді. Жалақы мөлшерін
көбейткеннің өзінде кәсіпорындар әртүрлі жолдармен нақты жалақы мөлшерін
азайтып көрсетуде. Осыған байланысты Қазақстан салық жүйесінің алдында
қалайша еліміздің азаматтарының орташа жалақы мөлшерін көтеруге болады
және кәсіпорныдарды қандай жолдармен жалақыны көтеруге ынталандыруға болады
деген мәселелер тұр.
Дамыған мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкасы 4-12 пайыз
аралығында болып, жалақы алушылармен бөлісіп төлейді.
Қазақстанның жалақы алушы азаматтары әлеуметтің салықтың ауыртпалығынан
құтылғанмен, жалақы төлеуші компанияларға үлкен ауыртпалық жүктеліп отыр.
Қазіргі таңда республика Президентінің басшылығымен әлеуметтік салық
ставкасы 26 пайыздан 21 пайызға дейін төмендетілді. (4, 35)
1.2 Бюджет табыстарының басты көзі ретіндегі салықтардың маңызы мен
ролі
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер –
салықтар, алымдар, басждар, төлемақылары және т.б., яғни жинақтап айтқанда
салықтық түсімдер болып есептеледі.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленуіне байланысты туындайтын
қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарда, яғни салық төлеушілердің
мемлекетке салықтық төлемнің затын берулері кезінде салық заңдарымен
белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы мемлекет пен салық
төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің бойында
жаинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-құқықтық
қатынасы болып табылады. Сондықтан да ол өзіне тән көптеген айрықша
белігілерімен ерекшеленеді. (5, 17)
Мемлекет тиімді салык саясатынсыз өмір сүре алмайды. Ал Қазақстан
Республикасында тиімді салық саясатын дамыту қазіргі мемлекетіміздің
негізгі мәселелерінің бірі және ол өте күрделі міндеттемелерді оң шешуді
талап етеді. Мемлекет өз бюджетін қалайда болса анағұрлым максималды
толтыруға тырысады. Мемлекеттік бюджет, каржы облысындағы негізгі жоспар
жэне ақша ресурсын шоғырландырудың негізгі қоры болғандықтан, саяси
үкіметке билік өктемдіктерін нақты жүзеге асыруы үшін, ал мемлекетке -
нақты саяси жэне экономикалық билік жүргізуіне мүмкіндік береді.
Мемлекеттің экономиканы реттеуге, салық саясатын жүргізуге қатысуы
салық ставкасы, салық жеңілдігі, салық базасы және осы сиякты салық
кұралдарының көмегімен жүзеге асырылады. Мемлекеттің жүзеге асырып отырған
салык саясатының нәтижесінен, мемлекеттің өзінің экономикалык саясатына
қандай өзгерістер енгізу қажеттілігі анықталады.
Салык санының көптігі мен олардың ставкаларының шектен тыс жоғарылығы
тек мемлекет бюджетіне ақша ресурсының түсу көлемін қысқартып қана қоймай,
сондай-ақ еңбекке ынталану және кәсіпкерлік қызметке деген ынтаны
төмендетеді. Сондықтан да, коғамда мемлекет пен азаматтардың көзқарасын
біріктіретін салық саясатьн жүргізу кажет.
Бюджет табыстарының басты көзі ретіндегі салықтың маңызы зор. Өйткені,
салықпен халыктың саяси, экономикалық жэне әлеуметтік қажеттіліктері
ескеріледі, сондықтан да салык мемлекеттік бюджетті калыптастырудың негізгі
көзі болып табылады және Қазақстан Республикасының Салык Кодексінде
көрсетілгендей әрбір республика азаматы мемлекеттік бюджетке төлейтін
міндетті төлемдері туралы міндетін ұмытпауы кажет.
Ал салық саясатының тиімділігі біздің еліміздің ерекшелігі мен
жағдайларына сәйкес тұрғызылған салык жүйесінің үлгісі қолданумен
анықталады. Қазақстанда салык салу объектісі болып табыс пен шығыс
есептелетін үлгісі колданылады. (4, 18)
Сонымен, кез келген мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық базасы –
қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар көздерден, яғни, салықтар мен
басқа да міндетті төлемдерден қалыптасатыны белгілі.
Салықтар - мемлекеттік бюджетті қалыптастыру мақсатында, мемлекеттің
жоғарғы заң шығарушы және өкілді органы Қазақстан Республикасы Парламенті
қабылдаған заңның негізінде, заңда белгіленген мөлшерде және мерзімде салық
төлеуші – заңды және жеке тұлғалардың мәжбүрлі түрде, қайтарылмайтын және
жекелей – ақысыз негізде тиісті бюджетке төлейтін міндетті ақшалай
төлемдер.
Бұл жерде салықтардың өзіне мынадай ерекше белгілерін атап
көрсеткеніміз жөн: міндетті төлем; мәжбүрлі төлем; қайтарымсыз төлем;
жекелей – ақысыз төлем; тұрақты төлем; құқыққа сай төлем; баламасыз төлем;
меншік нысаны алмасатын төлем.
Осыған байланысты мемлекет өзіне тиісті бірқатар: саяси, экономикалык
жэне әлеуметтік функциялар атқарады. Осы функциялардың ішіндегі негізгісі
болып - халыкты әлеуметтік корғау есептеледі.
Салықтар осындай өте күрделі қаржылық-экономикалық және құқықтық-
құрылымды болумен қатар, оларды біртұтас алғанда қоғамдық категория деп
айтуға болады. Себебі, салық өзіне тән барлық функцияларын мемлекеттік
бюджеттің ақша қаражаттарын мемлекет емес субъектілердің табыстары есебінен
қалыптастыруға нысаналған мемлекет пен салық төлеушілердің арасындағы
тұрақты байланыстың пайда болуы және дамуы процесінде жүзеге асады.
Ал, егер салықтың материалдық мағынасына назар аударсақ, онда оның
мемлекеттік бюджетке салық төлеушілерден түсетін ақша қаражаттарын үзбей,
бірқалыпты түсуін қамтамасыз ету сияқты тек техникалық функцияларды
орындайтынын байқаймыз.
1995 жылғы Заңдық құжатқа сәйкес, Қазақстандағы салықтар жүйесі жалпы
мемлекеттік салықтардан және жергілікті салықтардан тұрады. Бұларға қоса
заң жүзінде көрініс тапқан үш жергілікті алымды және мемлекеттік баж бен
кедендік баждарды атап өтуге болады. Сонда мемлекет аумағында алынатын
салықтар мен алымдардың саны былайша болып келеді: 5 жалпы мемлекеттік
салық, 3 жергілікті салық, 3 жергілікті алым.
Яғни, Салық Кодексі бойынша міндетті төлемдердің небәрі 11 түрі
алынады. Мәселен, салыстырмалы талдау жасау мақсатында 1991 жылдың 25
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің
құрамындағы салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді айтатын болсақ, онда
салық жүйесінде 16 жалпы мемлекеттік салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер, 10 жалпыға бірдей міндетті салықтар мен алымдар
топтастырылғандығын көреміз.
Демек, 1991 жылдың салық жүйесінің құрамында салықтар мен алымдардың
45 түрі болған. Бұрын алынған 45 салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге
қарағанда қазір жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардан алынатын салымдар мен
алымдар әлдеқайда аз мөлшерде екенін, сондай-ақ салық жүйесінің айтарлықтай
дәрежеде ықшамдалғанын байқаймыз.
Салық Кодексінің жаңа концепциясын талқылауды аяқтап, оны жаңадан
қабылдау кезінде Алматыға келген Салықтар және инвестициялар бойынша
Халықаралық Орталықтың Президенті Д.Витт мырза: Сіздердің Салық
Кодекстеріңіз экономикаға және республиканың өзіне тән ерекшеліктеріне
сәйкес қайталанбас сипатқа ие болып отыр. Ең бастысы, республикаларыңыз
халықаралық стандарттар мен нормаларға сай келетін заң жүйесіне ие болмақ.
Сондықтан, бұл Кодекстің енгізілуі Қазақстанның дүниежүзілік жүйеге
бірігуінің және оның салық заңдарының басқа елдердің салыққа қатысты
нормативті актілермен үйлестірілуінің маңызды белесі болып табылары сөзсіз
деген еді. Осы орайда, жоғарыдағы пікірге қосыла отырып, сол Салық
кодексінің 59 –бабында жалпы ережелер берілген:
1. Қазақстан Республикасында осы Кодексте белгіленген салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қолданылады.
Тікелей тәсілдерге ол бюджеттік реттеу әдістерін, атап айтқанда:
ұдайы өндірісті арттыру шығындарын, мемлекеттің өндіргіш емес шығындарын,
инфрақұрылымның дамуын, құрылымдық саясатты жүргізуін және тағы басқаларын
жатқызады.
Жанама тәсілдер мемлекеттің мемлекеттің тұтыну сұранысының
мөлшеріне, көрсетілетін қызметтер мен тауар өндірушілердің қаржылық
мүмкіншіліктеріне көмектесуне бағытталған. (2, 10)
1.3 Шет елдерден салықтардың бюджет табыстарын
қалыптастырудағы маңызы
Алыс-жақын шет мемлекеттердің салық жүйелері әр-түрлі экономикалық,
саяси, әлеуметтік жағдайлардың барысында қалыптасты. Салытардың құрылымы
мен олардың қолдану аясы, есептелу және алыну механизмі, әр түрлі билік
органдарының фискалдық өкілеттіктері және басқа да салық саласындағы
мәселелеріне байланысты шет мемлекеттердің салық жүйелері бір-бірінен
айырықшаланады.
Салық төлеуші болып салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және
жеке тұлғалар танылса, салық салу объектісі ретінде салық төлеушінің есепті
кезеңде алған табыстары, мүліктері, пайдасы, т.б. жатады.
Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық салудың қағидасы басым
көпшілік елдерде ортақ болып келеді. Тек әрбір ел өздерінің
ерекшеліктеріне байланысты қағидаларды одан әрі нақтылай түседі. Ол
қағидалар мыналар: -барлық салық төлеушілер резидент және бейрезидент болып
бөлінеді.
-салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары
негізінде жиынтық табысы анықталады.
- салық салу барысында медициналық шығындар, әлеуметтік сақтандыруға
төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан шегеріледі.
- салық сомасы прогрессивтік шкала негізінде анықталады.
- жұмыс істейтін ерлі-зайыптылардың салықты бірге немесе бөлек төлеуіне
болады.
Салық жүйесін көп жылдардан бері дамытып, біздің елімізбен тығыз сауда
және экономикалық байланыс жасап келе жатқан Ұлыбритания, Германия, АҚШ
тағы басқа да елдердің салық жүйесінің қызметі туралы айтсақ, Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғалы бері 10-11 жыл ішінде көптеген шет
мемлекеттермен тығыз қарым-қатынас жасап, ел экономикасын дамыту инвестиция
тарту барысында үлкен жеңістерге жеткені анық.
Экономиканы реформалаудағы маңызды саланың бірі – салық жүйесін
реформалау, еліміздің салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру.
Сонымен, салық салу заңдылықтары Ұлыбританияның 1970-жылғы, 1979-
жылғы, 1996 және 1999 жылғы Заң актілерімен белгіленген.
Бұл мемлекетте жеке табыс салығын барлық жеке тұлғалар төлейді. Салық
жеке тұлғаның 6-сәуір мен келесі жылдың 5-сәуірі аралығындағы жылдық
жиынтық табысынан алынады.
Салық салудың негізгі қағидасы шедуларлық қағида. Бұл қағида бойынша:
- шедула А. Жеке тұлғаның меншігіне салық салынады (жер, мүлік,
ғимараттар);
- шедула В. Орман қорларын коммерциялық мақсатта пайдаланған жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы;
- шедула С. Кәсәпкерлік қызметтен алынатын табыс салығы, мемлекеттік емес
бағалы қағаздардан алынатын салық т.б.;
-шедула Е. Еңбекақыға, зейнетақыға салық салу;
-шедула Ғ. Компанияның бөлінетін табысынан алынатын салық,
дивидинттерден салық алу;
Соқырларға, толық емес отбасыларына және үй қызметшісінің көмегін
қажет ететін тұлғаларға салық жеңілідігі қарастырылған.
Ұлттық жинақ сертификаттары бойынша проценттер, мүгедектерге
жәрдемақылар, шәкіртақы, студенттерге, ауырғандарға, жұмыссыздарға, және
т.б. берілетін жәрдемақыларға табыс салығы салынбайды.
Ұлттық жинақ сертификаттары бойынша проценттер, мүгедектерге жәрдемақылар,
шәкіртақы, студенттерге, ауырғандарға, жұмыссыздарға, және т.б. берілетін
жәрдемақыларға табыс салығы салынбайды. Ұлттық жинақ сертификаттары бойынша
проценттер, мүгедектерге жәрдемақылар, шәкіртақы, студенттерге,
ауырғандарға, жұмыссыздарға, және т.б. берілетін жәрдемақыларға табыс
салығы салынбайды.
Жеке тұлғалардың табыс салығын алу тәртібі – алдымен жалпы тәртіп
бойынша салық салынатын табыс анықталады:
- жеке тұлғаның жиынтық табысы есептеледі. Жылдық жинынтық
табыс құрамына еңбекақы, зейнетақы, алименттер, бағалы қағаздармен алынатын
табыс, фермерлік табыс, әлеуметтік көмек, стипендия, мүліктен алынатын
табыс т.б.;
- жиынтық табыстан мынадай шығындар шегеріледі: өндірістік
немесе сауда қызметіне шыққан шығандар, медициналық сақтандыру қорына
төлем, зейнетақы қорына аударым.т.б.;
- салық салынбайтын минимум да жылдық жиынтық табыстан
шегеріске жатады. Әрбір жеке тұлға үшін салық салынбайтын минимум 2000
доллар, отбасы үшін 5000 доллар, қарамағындағы табыс таппайтын жандар үшін
әрқайсысына 2000 доллар.
Халықтан алынатын табыс салығы жеке тұлғалардан және жеке
кәсіпорындардан алынады. Әр салық төлеуші – жеке тұлға, өзінің жеке салық
мәртебесіне ие:
-салық декларациясын бірге толтыратын ерлі-зайыптылар;
-салық декларациясын жеке-жеке толтырылатын ерлі-зайыптылар;
-отбасы иесі;
-жеке салық төлеушілер; (3,121-125)
Франция салық жүйесінің басқа дамыған елдерден айырмашылығы – жалпы
ішкі өнімдегі міндетті аударымдардың үлесінің (шамамен 40-45 пайыз)
көптігі; әлеуметтік қорларға аударылған жарнамалар үлесінің көптігі; тура
салық салуға қарағанда жанама салық салық салудың үлесінің жоғарылығы.
Жеке тұлғалардың табысына салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттегі
үлесі орта есеппен 18-20 пайыз аралығында. Францияның 18 жасқа толған
барлық азаматы салық жауапкершілігіне тартылады. Францияда жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығының ерекшелігі – ол салық жеке тұлғаның өзінің емес,
отбасының табысына салынады. Егер салық төлеуші жалғыз басты адам болса,
онда ол бір адамнан тұратын отбасы болып танылады. Бұл, бір жағынан,
мемлекет тарапынан отбасын қолдау, оның дамуын ынталандыру барысында
ұстанатын саясатының бір бағыты болып табылады.
Салық салынатын табысты есептеу үшін салық төлеушінің табыстары жеті
категорияға бөлінеді: өзінің емес, отбасының табысына салынады. Егер салық
төлеуші жалғыз басты адам болса, онда ол бір адамнан тұратын отбасы болып
танылады. Бұл, бір жағынан, мемлекет тарапынан отбасын қолдау, оның дамуын
ынталандыру барысында ұстанатын саясатының бір бағыты болып табылады.
Сонымен, салық салу барысында (фискалдық бірлік) деген ұғым
қолданылады. Фискалдық бірлік дегеніміз ерлі-зайыптылар мен олардың
асырауындағы адамдар. Егер салық төлеуші жалғыз басты болса, онда ол дербес
фискалдық бірлік болып қарастырылады.
Салық салу барысында жеке тұлғаның ел аумағында және елден тыс жерде
алған барлық табыстары есепке алынады. Бұл салық жеке тұлғаның жыл сайын
алдыңғы қаржы жаланың декларациясында көрсетілген табысынан төленеді. Салық
салынатын табысты есептеу үшін салық төлеушінің табыстары жеті категорияға
бөлінеді:
- жалдамалы жұмыстан алынатын еңбекақы;
- жер, ғимаратты жалға беруден алынатын табыстары;
-капиталдан алынатын табыстарр (дивиденд, процент, т.б.)
- ғимарат, бағалы қағаздарды қайта сатудан алынатын табыстар;
- акционерлік қоғам болып табылмайтын кәсіпорныдардың сауда және
өнеркәсіп қызметінен алған табыстар;
- коммерциялық емес табыстары (өмірлік рента, зейнетақы,)
- ауылшаруашылық табыстары.
Осы жеті категория бойынша салық төлеушінің таза табысы бөлек-бөлек
анықталады. Таза табысты анықтау барысында одан осы табысты алуға
байланысты кеткен барлық шығындар, қайырымдылық мақсатына жұмсалған
шығындар сомасы шегеріліп тасталынады. Анықталған таза табысқа отбасы
коэффициентін қолдану арқылы, анықталған таза табыс отбасы мүшелеріне
бөлінеді. Сосын әр бөлік бойынша салық бөлек есептеліп, нәтижесінде
есептелегн салық сомалары қосылады. Салық сомасы анықталған соң, ол
балаларды мектеп жасына дейінгі мекемелерде ұстау, қарт ата-анасын бағуға
кеткен шығындар, несие сомасы үшін төленген пайыз, өмірді сақтандыруға
кеткен шығындарға байланысты сомалар негізінде кемітілуі мүмкін
(6, 51-52)
2 БЮДЖЕТ ТАБЫСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ РӨЛІ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1 Мемлекеттің салықтарды фискалдық реттеу құралы ретінде пайдалану
саясаты
Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асыруына тиімді ықпал ететін
тиімді негізгі элменеттердің бірі болып – мемлекеттің фискалдық саясаты
саналады. Елімізде болып жатқан экономикалық өзгерістер, осы нарық
механизмімен тиімді жұмыс істейтін елдердің қатарына теңестіру барысындағы
ғылыми теория мен практиканың алдында тұрған мәселелеріне тұрақты
экономикалық категория болып табылады.
Фискалдық саясат – үкіметтің халықты жұмыспен қамтамасыз ету мен
инфляцияға қарсы жалпы ұлттық өнім алуына бағытталған салық салу,
мемлекеттік бюджет, мемлекеттік шығындар туралы саясаты.
Фискалдық саясат фискалдық механизм арқылы жүзеге асырылады.
Фискалдық механизм – салық қатынастарын бөлу мен қайта бөлуді жүзеге асыру
процесінің қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсер ететін
әдістердің, құралдардың және формаларының жиынтығы.
Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асыруын қамтамасыз етеді.
Фискалдық саясат шығарылатын өрім мен табыстың деңгейіне әсер етеді
және экономиканы тұрақтандыру үшін де қолданылады. Бірақ американдық
экономистердің көзқарастары бойынша фискалдық саясат ЖІО (жалпы ішкі өнім)
деңгейін толық тұрақтандыра алмайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz