Қазақстан-Туркия елдері арасындағы мәдени байланыстардың орнатылуы
Кіріспе
Тарау І. Қазақстан.Туркия елдері арасындағы мәдени байланыстардың орнатылуы
1.1. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері
1.2. Қазақстан мен Түркияның гуманитарлық салалардағы байланыстары
1.3. Театр, музыка және бейнелеу өнері саласындағы қарым. қатынастар
Тарау ІІ. Қазақстан .Түркия елдері арасындағы киноматография саласындағы байланыстар, рухани байланыстар.
2.1. Кинематография және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қазақ.түрік ынтымақтастығы
2.2. Қазақ.түрік рухани байланыстары
2.3. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ.түрік университетінің қызметі
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тарау І. Қазақстан.Туркия елдері арасындағы мәдени байланыстардың орнатылуы
1.1. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері
1.2. Қазақстан мен Түркияның гуманитарлық салалардағы байланыстары
1.3. Театр, музыка және бейнелеу өнері саласындағы қарым. қатынастар
Тарау ІІ. Қазақстан .Түркия елдері арасындағы киноматография саласындағы байланыстар, рухани байланыстар.
2.1. Кинематография және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қазақ.түрік ынтымақтастығы
2.2. Қазақ.түрік рухани байланыстары
2.3. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ.түрік университетінің қызметі
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан бергі он жылдан астам уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы орны мен ролі айқындалды. Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық қауымдастық шеңберінде тең құқықты қарым-қатынастар орнатуымен бірге, баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру, мемлекетаралык шиеленістерді бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері арасындағы, әсіресе Ауғанстан мәселесіне байланысты қалытасқан жағдаятты оңдастыру, шетелдермен экономикалық және мәдени байланыстар-ды кеңейту жөніндегі ұсыныстары мен нақты қадамдары айқын дәлел.
Сонымен қатар отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз мемлекеттігін сәйкестендіру аясында өтіп жатқан рухани және мәдени әрлеу барысында Қазақстан Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға да ерекше назар аударып келеді. Алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми халықаралық қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени байланыстардың да маңызы зор.
Сонымен қатар отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз мемлекеттігін сәйкестендіру аясында өтіп жатқан рухани және мәдени әрлеу барысында Қазақстан Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға да ерекше назар аударып келеді. Алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми халықаралық қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени байланыстардың да маңызы зор.
1. Бартольд В.В. Тюрки: двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. - Алматы: Жалын, 1993. - 192 с;
2. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. - Москва: Политиздат, 1962.- 234 с;
3. Гумилев Л.Н, Древние тюрки. - Москва: TOO Калашников-Комаров и К., 1993.- 501 с.
4. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т.І. -Алматы: Атамұра, 1996. - 538 с. және т.б.
5. Кемаль Мустафа. Путь новой Турции. 1919-1924. - Москва: гос. изд-во ООЦ.-экон. литературы, 1932. - 416 с. - C.321.
6. Мендикулова Г. Исторические судьбы казахской диаспоры:
Ф-ОБ-001/033
Вроисхождение и развитие. - Алматы: Ғылым, 1998. - 264 с. - C.179.
7. Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. -Алматы: Арыс-
Қазақстан, 1998. - 428 с. - С.301-302.
8. Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг 1996. -446 с.-С. 21,296-300:
9. Саудабаев К. Казахстан-Турция: возрожденные отношения // Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг, 1996. - 446 с
10. Назарбаев Н. Наш выбор - единство и интеграция //Казахстанская Правда. 2000, 15 декабря. № 321. - С. 2.
11. Назарбаев Н. Пять лет независимости. - Алматы: Казахстан, 1996; ҚР
12. Соглашение о сотрудничестве между Казахской Советской Согдиалисти-ческой Республикой и Турецкой Республикой //Казахстан-Турция: 5 лет сотрудничества. - Анкара, 1996. - 446 с. - С. 33-36.
13. Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара, 1996. -446 с. - С. 36-38.
14. Токаев К. Турция - стратегический партнер Казахстана //Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг, 1996. - 446 с.
15. Токаев К. О ходе реализации Соглашения между Казахстаном и Турцйей в области культурного сотрудничества. Информация Посольства РК в Анкаре от 20.08.1993 г. N 585.
16. Токаев К. Турция - стратегический партнер Казахстана //Казахстан- Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг, 1996. - 446 с.
17. Саудабаев К. Казахстан-Турция: возрожденные отношения //Казахстан- Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг, 1996. - 446 с.
18. ҚР Түркиядағы Елшілігінің N585 20,08:1993 ж. хаты // ҚР Түркиядағы Елшілігінің ағымдағы архиві. - Анкара.
Ф-ОБ-001/033
19. Түрік әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. N1. - 9 б.
20. Живы традиции великого Абая //Казахстанская прравда. 1993, 17 қыркүйек. N 200. - C.1;
21. Турция готовится к юбилею Абая //Казахстанская правда. 1995, 31 наурыз. N 62. - C.1;
22. Ұлтына ұран болған ұлы ақын //Егемен Қазақстан. 2001, 11 қыркүйек. N 202. - 9 б.
23. Түрік әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. N1.-96.
24. Писатели и поэты со всего тюркского мира соберутся в Стамбуле //Түркі әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. N1.-86.
25. Будак Ф. Қазақстан: өткені, бүгіні мен ертеңі. - Анкара: Билиг, 2000. -358 б.
26. 3ия Гокальптың әйгілі еңбегі қазақ тілінде //Түрік дүниесі. 2000, қазан. N2,-5 6.
27. Копрулү М.Ф. Қожа Ахмет Яссауи танымы мен тағылымы; Ахмет Яссауидің тарихи өмірі //Түрік әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. N1.-46.
28. Б.Шойбеков, А.Дүйсенбиев //Желмая. - Анкара. N 3, 1999. - 28-29 б.;
29. Хусейн Нихал Атсыз (1905-1975). Түрікшілдік жаршысы //Түрік дүниесі. 2000, қазан. N 2. - 5 б.
30. Жайықтан жеткен сазды сәлем //Егемен Қазақстан. 2001, 28-наурыз N66. - 4 б.
31. О сотрудничестве между Казахстаном и Турцией в области культуры и
туризма. Информация Посольства РК в Анкаре //Текущие архивы
Посольства РК в Турции. - Анкара.
32. Түркі әлемі кинематографистерінің кездесуі //Түркі әлемі. 2001, қаңтар- ақпан. N1.-16.
33. Ертысбаев Е. Демократизация в Казахстане: 1990-2000 годы. - Алматы:
Ф-ОБ-001/033
Атамұра, 2001. - 352 с. - С.293. 15 ' Мдмраев Б. Культура - это вторая Вселенная //Казахстанская цравда. 2000, 28 ноября. - С.6.
34. Кузнецов В.Г., Кузнецова И.Д., Миронов В.В., Момджян К.Х. Философия. - М., 1999. - С.462.
2. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. - Москва: Политиздат, 1962.- 234 с;
3. Гумилев Л.Н, Древние тюрки. - Москва: TOO Калашников-Комаров и К., 1993.- 501 с.
4. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т.І. -Алматы: Атамұра, 1996. - 538 с. және т.б.
5. Кемаль Мустафа. Путь новой Турции. 1919-1924. - Москва: гос. изд-во ООЦ.-экон. литературы, 1932. - 416 с. - C.321.
6. Мендикулова Г. Исторические судьбы казахской диаспоры:
Ф-ОБ-001/033
Вроисхождение и развитие. - Алматы: Ғылым, 1998. - 264 с. - C.179.
7. Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. -Алматы: Арыс-
Қазақстан, 1998. - 428 с. - С.301-302.
8. Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг 1996. -446 с.-С. 21,296-300:
9. Саудабаев К. Казахстан-Турция: возрожденные отношения // Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг, 1996. - 446 с
10. Назарбаев Н. Наш выбор - единство и интеграция //Казахстанская Правда. 2000, 15 декабря. № 321. - С. 2.
11. Назарбаев Н. Пять лет независимости. - Алматы: Казахстан, 1996; ҚР
12. Соглашение о сотрудничестве между Казахской Советской Согдиалисти-ческой Республикой и Турецкой Республикой //Казахстан-Турция: 5 лет сотрудничества. - Анкара, 1996. - 446 с. - С. 33-36.
13. Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара, 1996. -446 с. - С. 36-38.
14. Токаев К. Турция - стратегический партнер Казахстана //Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг, 1996. - 446 с.
15. Токаев К. О ходе реализации Соглашения между Казахстаном и Турцйей в области культурного сотрудничества. Информация Посольства РК в Анкаре от 20.08.1993 г. N 585.
16. Токаев К. Турция - стратегический партнер Казахстана //Казахстан- Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг, 1996. - 446 с.
17. Саудабаев К. Казахстан-Турция: возрожденные отношения //Казахстан- Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. - Анкара: Билиг, 1996. - 446 с.
18. ҚР Түркиядағы Елшілігінің N585 20,08:1993 ж. хаты // ҚР Түркиядағы Елшілігінің ағымдағы архиві. - Анкара.
Ф-ОБ-001/033
19. Түрік әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. N1. - 9 б.
20. Живы традиции великого Абая //Казахстанская прравда. 1993, 17 қыркүйек. N 200. - C.1;
21. Турция готовится к юбилею Абая //Казахстанская правда. 1995, 31 наурыз. N 62. - C.1;
22. Ұлтына ұран болған ұлы ақын //Егемен Қазақстан. 2001, 11 қыркүйек. N 202. - 9 б.
23. Түрік әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. N1.-96.
24. Писатели и поэты со всего тюркского мира соберутся в Стамбуле //Түркі әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. N1.-86.
25. Будак Ф. Қазақстан: өткені, бүгіні мен ертеңі. - Анкара: Билиг, 2000. -358 б.
26. 3ия Гокальптың әйгілі еңбегі қазақ тілінде //Түрік дүниесі. 2000, қазан. N2,-5 6.
27. Копрулү М.Ф. Қожа Ахмет Яссауи танымы мен тағылымы; Ахмет Яссауидің тарихи өмірі //Түрік әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. N1.-46.
28. Б.Шойбеков, А.Дүйсенбиев //Желмая. - Анкара. N 3, 1999. - 28-29 б.;
29. Хусейн Нихал Атсыз (1905-1975). Түрікшілдік жаршысы //Түрік дүниесі. 2000, қазан. N 2. - 5 б.
30. Жайықтан жеткен сазды сәлем //Егемен Қазақстан. 2001, 28-наурыз N66. - 4 б.
31. О сотрудничестве между Казахстаном и Турцией в области культуры и
туризма. Информация Посольства РК в Анкаре //Текущие архивы
Посольства РК в Турции. - Анкара.
32. Түркі әлемі кинематографистерінің кездесуі //Түркі әлемі. 2001, қаңтар- ақпан. N1.-16.
33. Ертысбаев Е. Демократизация в Казахстане: 1990-2000 годы. - Алматы:
Ф-ОБ-001/033
Атамұра, 2001. - 352 с. - С.293. 15 ' Мдмраев Б. Культура - это вторая Вселенная //Казахстанская цравда. 2000, 28 ноября. - С.6.
34. Кузнецов В.Г., Кузнецова И.Д., Миронов В.В., Момджян К.Х. Философия. - М., 1999. - С.462.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік Университетінің
Шымкент институты
Тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
*************
Шымкент 2009 ж
Ф-ОБ-001033
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Тарау І. Қазақстан-Туркия елдері арасындағы мәдени байланыстардың орнатылуы
1.1. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен
ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері
1.2. Қазақстан мен Түркияның гуманитарлық салалардағы байланыстары
1.3. Театр, музыка және бейнелеу өнері саласындағы қарым- қатынастар
Тарау ІІ. Қазақстан –Түркия елдері арасындағы киноматография саласындағы
байланыстар, рухани байланыстар.
2.1. Кинематография және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қазақ-
түрік ынтымақтастығы
2.2. Қазақ-түрік рухани байланыстары
2.3. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің қызметі
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ф-ОБ-001033
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып
жарияланғаннан бергі он жылдан астам уақыт ішінде оның әлемдік
қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы
орны мен ролі айқындалды. Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің
тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді
де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық
қауымдастық шеңберінде тең құқықты қарым-қатынастар орнатуымен бірге,
баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру, мемлекетаралык шиеленістерді
бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері арасындағы, әсіресе Ауғанстан
мәселесіне байланысты қалытасқан жағдаятты оңдастыру, шетелдермен
экономикалық және мәдени байланыстар-ды кеңейту жөніндегі ұсыныстары мен
нақты қадамдары айқын дәлел.
Сонымен қатар отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған
халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз мемлекеттігін сәйкестендіру
аясында өтіп жатқан рухани және мәдени әрлеу барысында Қазақстан
Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен
ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға да ерекше назар
аударып келеді. Алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми
халықаралық қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени
байланыстардың да маңызы зор. Осы орайда Қазақстан мен Туркия арасындағы
мәдени және рухани байланыстардың кеңінен дамуы кездейсоқ құбылыс емес.
Ежелден шығу тегі бір түрік халықтарының соңғы он жылдан астам уақыт
ішінде өзара ынтымақтастығының нығаюы КСРО құрамынан бөлініп шыққан
тәуелсіз жас мемлекеттердің әлемдік қауымдастықта өз орнын дәйектеуге
септігін тигізуде. Қазақстанның отарлық дәуірде, одан соң Кеңес мемлекеті
құрамындағы кезенде белгілі себептермен үзіліп қалған дәстүрлі мәдени және
Ф-ОБ-001033
рухани туысқандық байланыстарының қайта жаңданып, тұрақты сипат алуы
бүгінгі тәуелсіз мемлекеттің дамуы үшін аса зәру мәселе. Түркия мемлекеті,
шет елдердің ішінде, 1991 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін мойындап, дипломатиялық қарым-қатынас орнату ниетін білдірген
ең тұңғыш мемлекет. Сондықтан 1990 жылдардын бас кезінде жекелеген мәдени,
ғылыми байланыстардан бастау алған осы қарым-қатынастар тәуелсіз-дік
жылдары кең өріс алып, тұрақты сипатқа ие болды.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетініи Түркиямен шынайы мәдени байланыста-
рының орнаған кезі 1991 жылдан бастап бүгінгі күнге дейінгі мерзімді
қамтиды. Себебі отарлық және кеңестік мемлекет жағдайында Қазақстан мен
Түркия арасындағы байланыстар дербес әрі кең көлемді де, нақты сипат алған
жоқ. Екі ел арасындағы мәдени байланыстар саяси және экономикалық
ынтымақтастық қатынастардың құрамдас бөлік ретінде он жылдан астам уақыт
ішінде әр салада нақты нәтижелерге ие болды.
Бүгінде Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстардын қатарында жалпы
мәдениет пен өнер, білім мен ғылым, ақпарат құралдары мен баспасөз, діни-
рухани байланыстардың өкшелеп, жалпы екі ел арасындағы ресми мемле-
кетаралық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде әрқайсысы өз саласында жеке
бір ағымды құрайтынын айту қажет. Алғашқы кезде бұрын үзіліп немесе тоқырап
қалған дәстүрлі туысқандық байланыстарды қалпына келтіру мақсатымен жалпы
мәдени байланыстар көлемінде орнатылған осы қатынастар бүгінгі ғылыми-
техникалық мүмкіндіктер, нарықтық катынастар ықпалымен әр салада нақты
нәтижелерімен толыға түсуде. Оған Түркия мен Қазақстан арасындағы
экономикалық байланыстардың нәтижелерін мысал ретінде келтіру-ге болады.
Бұл кітапта он жылдан астам уақыт ішінде осындай сипат алған қазақ-түрік
мәдени байланыстарарының нәтижелері мен бағыттары, келешегі мен оған
Ф-ОБ-001033
кедергі боларлық проблемалар қарастырылады. Отандық тарих ғылымының бүгінгі
өзекті міндеттерінің қатарында шетелдермен мәдени байланыстарының барысын
зерттеу кезек күттірмейтін мәселелер қатарынан саналады. Ал Қазақстан мен
Түркия арасындағы осындай байланыстар бұл проблеманың құрамдас бір бөлігі
болып табылатыны даусыз.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысын жазудағы
алдыма қойған басты мақсатым-тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы
Қазақстан-Туркия елдері арасындағы мәдени байланыстардың тарихын зерттеу
болып табылады. Сондай-ақ төмендегідей міндеттер қойылды:
-Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым
саласындағы байланыстардың орнауын;
-Қазақстан мен Түркияның гуманитарлық салалардағы байланыстарын;
-Театр, музыка және бейнелеу өнері саласындағы қарым- қатынастарын;
-Кинематография және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қазақ-түрік
ынтымақтастығы мәселелерін;
-Қазақ-түрік рухани байланыстарын;
-Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің қызметі
түсініктерін сипаттау.
Диплом жұмысының тарихнамасы. Диплом жұмысын жазу барысында келесі
еңбектер мен жариялымдардан пайдаланылды:
К Саудабаевтың Казахстан-Турция: возрожденные отношения атты еңбегін
негізгі дерек көзі ретінде қолданылды. Еңбекте автордың 10 жыл ішіндегі
қазақ-түрік мәдени байланыстарының тарихы көрсетілген. Мысалы, Қазақ-түрік
қарым-қатынастарының шынайы достық, туысқандық аясында дамуына бағыт
берген, оны сипаттайтын негізгі құжаттардың бірі ретінде 1991 жылы 15
наурызда Алматыда Түркия Республикасы Президентінің Қазақстанға жасаған
алғашқы ресми сапары кезінде Н.Ә.Назарбаев пен
Ф-ОБ-001033
Т.Өзал қол қойған "Қазақ Совет Социалистік Республикасы мен Түркия
Республикасының қарым-қатынасы туралы" келісімшартты ең алдымен атаған жөн.
Онда екі ел арасындағы достық қарым-қатынасты нығайту және жан-жақты
дамытуға ұмтылу негіздері дәйектелген. Бұл келісімшарт екі ел арасындағы
басқа да мәселелермен қатар ғылым және техника саласындағы қазіргі заман
жетістік-терін тиімді қолдану мақсатында ғылыми-техникалык белсенді қарым-
қатынастар жобасының негізін жасады. Осыған сәйкес бұл келісімшартта екі ел
арасындағы халықаралық мәдени қарым-қатынас саласын кеңейту және өзара
байыту, ақпараттық, мәдени және гуманитарлық қарым-қатынасты дамыту,
радиохабар және телекоммуникация жүйесінің дамуына ықпал ету, тарихи және
мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру және қорғау, түрлі салалар
бойынша мамандар даярлау және мамандандыру, елшілік өкілділігін ашу
қарастырылды-делінген.
Ал қазақ-түрік елдері арасындағы ғылыми байланыстар туралы Түркі әлем
атты ғылыми журналдағы Писатели и поэты со всего тюркского мира соберутся
в Стамбуле атты мақаласында былай делінген: Ғылымымыздың ілгерілеуі мен
дамуының ажырамас факторы әлем ғылымымен өзара байланыс пен ынтымақтастық
орнату, тәжірибе жетістік және білім алмасу болып табылатынын баса айту
қажет. Бұл тұрғыда Қазақстан мен Түркия ғалымдары-ның байланысы да осы
салада орны бар құбылыс. Қазіргі қазақ-түрік өзара қатынастарының
тереңдетілген процесінің бір белгісі Қазақстан мен Түркия ғалымдарының
ғылыми байланыстары болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстан мен Түркия ғылымының даму ерекшеліктері, әр
саладағы деңгейі, қол жеткізген нәтижелері әрқилы екені даусыз. Сондықтан
Түркия мемлекеті де Қазақстан ғылымының жетістіктерін үйренуге, қабылдауға,
әзір болса, қазақстандық ғалымдар да түрік ғылыми қауымдастығының мұнда
жетпей жатқан тұстарын үйренуге, қабылдауға әзір екендіктерін 1990
Ф-ОБ-001033
жылдардың бас кезінде-ақ байқатқан болатын.
Түркиядағы ілгері дамыған экономика мен бизнес, қаржы мен несие саласының
бүгінгі Қазақстан үшін зәру жақтары екі ел арасындағы отандық экономист
ғалымдар мен кәсіпкерлердің басты назарында болды. Сондай-ақ, түркі әлемі
мен мәдениетін зерттеуге бағытталған гуманитарлық саладағы ізденістер де
Қазақстан ғалымдарын Түркия мемлекетіндегі ғылыми орталықтармен, жоғары оқу
орыңдарымен байланыс орнатуға құлшындырғаны белгілі.
Ең алғаш осындай байланыстар екі ел бірігіп өткізген ғылыми конфе-
ренциялар мен симпозиумдардан басталды.
Басты ғылыми мәселелерді шешуде, тарихтыи тораптык сәттерін зерттеуде
өзара сапарлар, кездесулер, сұхбаттар өткізіп, халықаралық ғылыми
конференцияларға, конгрестерге және симдозиумдарға бірігіп қатысудың өзі
аздық етпейді. Осындай кездесулерден, пікір алмасудан басталған ғылыми
байланыстар біртіндеп ресми сипатқа ие болды. Қазақстан мен Түркия
арасындағы ғылыми байланыстарды дамыту мен жүйелеу мақсатында 1994 жылы 21
маусымда Анкара қаласында Қазакстан Республикасы ғылым және жаңа
технологиядар министрлігі мен Түркия ғылыми-техникалық зерттеу орталығы
арасында "Ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы келісімге" қол қойылды.
Келісімде ғылыми-техникалық ынтымақтастық - екі ел арасындағы қатынастардың
негізгілерінің бірі және ғылыми акпарат алмасу мен оны жылдам тарату.
Сондай-ақ, халықаралық сипаттағы ғылыми зерттеулерге қол жеткізу кезеңінде
бұл екі жакты қарым-қатынас тұрақтылығының маңызды факторы болатындығы баса
айтылды-делінген.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тарау және
тараушалардан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер
тізімі және қосымшалар берілді. Көлемі 90 бет
Ф-ОБ-001033
Тарау І. Қазақстан-Туркия елдері арасындағы мәдени байланыстардың орнатылуы
1.1. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен
ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері
1980 жылдарға қарай қоғамдык-саяси және зкономикалық құрылысы өзгеше
елдермен, әсіресе АҚШ және Ұлыбритания, Франция сияқты батыс державалар-мен
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан тайталас барысында Кеңес
Одағы мемлекеті экономикалық тұрғыда өзінің әлсіздігін таныта бастады.
Қырғиқабақ соғыс саясаты жағдайындағы жаппай қарулану бәсекелестігі КСРО
мемлекетінде ең алдымен әскери-өнеркәсіптік кешенді басым дамытуға алып
келгені мәлім. Ал бұл өз кезегінде халық шаруашылығының бейбіт саласындағы
ахуалына керісінше әсер етті. Жеңіл өнеркәсіп және басқа да әлеуметтік
салаға тікелей қатынасы бар өнеркәсіп кешені халықтың күнделікті сұранысын
қанағаттандыра алмайтындай дәрежеде еді. Сондықтан экономика саласында
негізгі назарды әскери өнеркәсіптен бейбіт шаруашылыққа қарай ойыстыру
қажет болды. Ал бұл өз кезегінде халықаралық қатынастарда КСРО-ның сыртқы
саясатына өзгерістер енгізуді, батыс державаларымен нақты жағдайға
байланысты қарым-қатынасын қайта қарауды қажет етті.
Мұндай экономикалық реформалар ең алдымен нарықтық қатынастар негізінде,
мемлекет тарапынан үйлестіру, бақылау арқылы іске асырылатын болды.
Алайда, нарықтық қатынастар, жалпы кеңестік экономикаға либералдық
сипат беру өз кезегінде қоғамды демократияландыру шараларымен қатар
жүргізілуі қажет еді. Бұл заңдылықтарды іске асыру барысында КСРО мемлеке-
тіндегі ұлттық және ұлтаралық қатынастарды да, одақтас және автономиялық
республикалардың орталық үкіметпен байланысын, қарым-қатынасын да, құқықтық
негіздерін де қайта құру, өзгерту күн тәртібіне қойылғаны мәлім.
Ф-ОБ-001033
бөлінуінен басталған бұл үрдіс бұрынғы одақтас республикалардың бірінен
соң бірі өз егемендігін жариялауына, ал 1991 жылы тамыз оқиғаларынан кейін
ыдырап, сол жылғы желтоқсанның бас кезінде бір кездегі құдіретті империя
Кеңес мемлекетінің тарихи аренадан кетіп, әлем картасында жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің пайда болуына алып келді.
Сөйтіп, 90-жылдардың басындағы Кенес Одағының құлдырауы тәуелсіз
мемлекеттердің құрылуына себеп болды. Ал ол өз кезегінде түркі тілдес халық-
тар мемлекеттерінің, онын ішінде Қазақстан мен Түркияның саяси, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени қарым-қатынастарының қарқыны өсуіне түрткі болды.
Жоғарыда айтылғандай, 1991 жылы 16 желтоксанда жарияланған Қазақстан
тәуелсіздігін әлемде бірінші болып таныған мемлекет Түркия Республикасы
болды.
Қазақстанға ең бірінші болып қолдау көрсеткен Түркия мемлекетінің
теңдесі жок бұл актісі тәуелсіз жас мемлекеттің халықаралық деңгейде тез
танылып, өзінің сыртқы саясатын айқындауға, басқа елдермен дипломатиялық
қарым-қатынастарының негізін салуға жол ашты. Көп ұзамай 1992 жылы 2
наурызда Қазақстан мен Түркия арасында дипломатиялық қатынастар орнатылды
және де Алматы қаласында ең бірініш болып Түркия Республикасының Елшілігі
ашылды. Әрине, бұл ресми дипломатиялық қатынастың орнатылуы еді.
Айта кететін жайт, Түркиямен мәдени қарым-қатынастың алғашқы ресми
байланысы 1990 жылдың желтоқсанында орнатылды. Онда Қазақ КСР-ның мәдениет
жөніндегі мемлекеттік комитеті мен Түркия Республикасының мәде-ниет
министрлігінің арасында қарым-қатынас туралы келісімге және де Қазақ КСР-ы
мен Түркия Республикасының Үкіметтері арасындағы ресми протоколға қол
қойылды. Бұл құжаттарда жастарға білім беру саласында көрсетілетін көмек,
жоғары оқу орындарындағы қарым-қатынас, бірлескен ғылыми жобалар
Ф-ОБ-001033
жасау, студенттермен, әр түрлі саладағы мамандар және ғалымдармен алмасу,
халықаралық семинарлар, конференциялар, фестивальдер өткізу, көрмелер
ұйымдастыру, мәдени орталықтар ашу, театрлық, музыкалық және де басқа да
шығармашылық ұйымдардың арасындағы қарым-қатынастарды қолдау, мара-паттау,
қазақ жазушыларының шығармаларын түрік тіліне, ал түрік жазушыла-рының
шығармаларын қазақ тіліне аудару және Қожа Ахмет Ясауимен Арыстанбаб
кесенелерін жөндеуден өткізу, бірлескен археологиялық зерттеулер
ұйымдастыру және тағы басқа да мәдени саладағы қатынастар туралы шаралар
нақты көрініс тапты 1.
Бұл ресми қарым-қатынастар ең алдымен түбі бір туысқан түрік халқы мен
қазақ халқы арасындағы бір кезде үзіліп қалған мәдени және рухани
байланыстарды қалпына келтіріп, екі халық арасындағы тарихи сабақтастықты
жалғастырудың алғашқы қадамы еді. Түркия мемлекеті мен Қазақстанды
байланыстырған осы шаралар республика жұртшылығы тарапынан қызу қолдау
тапқанын айту қажет. Мұнан кейінгі туысқандық байланыстар, әсіресе халыққа
етене жақын мәдениеті, білім, ғылым саласындағы өзара қарым-қатынастар екі
ел арасын одан да тығыз жақындатты. Бұған Түркия мен Қазақстанның
экономикалық байланыстары да зор ықпал етті. Сондыктан, бүгінгі күні қазақ-
түрік ынтымақтастығы кең әрі жан-жақты екендігін және де халықаралық
аренада қарым-қатынастарының артқандығын қуана айтуға болады, сонымен қатар
екі елдің маңызды мәселелер бойынша ұстанған бағыттарының бірлігі мен
ұқсастығын атап айту да қажет 2.
Қазақстаң Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай "Біз түркі
тілдес мемлекетпіз және де түркі тілдес елдермен қатынастарды нығайтуға бар
күшімізді саламыз" 3.
10 жыл ішінде Қазақстан мен Түркия арасында 90-нан астам келісім-шарттар
және хаттамаларға қол қойылды 4. Екі елдің Президенттерінің білім,
ғылым
Ф-ОБ-001033
және мәдениет министрлерінің бірнеше іс-сапарлары орын алды. Екі жақты
делегациялар алмасу, мемлекетаралық ресми байланыстар кезінде келісілген
қатынастар туралы шарттар негізінде тікелей мәдениет мекемелері мен
шығармашылық ұйымдар мен ұжымдар, оқу орындары мен ғылыми институт-тар және
орталық өкілдерінің тұрақты байланысы қалыптасты. Ғылым Академиясына және
ведомстволарға қарасты ғылыми мекемелер, жоғары оқу орындары арасында
мамандардың алмасуы, сондай-ақ университеттер арасында студенттер мен маман
оқытушылардың алмасуы Қазақстан үшін ғылым, білім, мәдениет саласында
шетелдік тәжірибе жинақтаудың алғашқы мектебі болды. Себебі, АҚШ,
Германия, Франция, Ұлыбритания мемлекеттерімен мұндай қарым-қатынастар 90-
жылдары Түркия елімен сияқты кең көлемде жүргізілген жоқ болатын. Бұл
мәселе қазір де сондай сипатта деуге болады.
Екі ел арасындағы рухани байланыстар үшін Түркия мен Қазақстанда екі
халықтың мәдениет күндерінін, өткізілуі аса маңызды оқиға болды. 90-
жылдардын ішінде "Түркиядағы Қазақстан мәдениет күндері" және "Қазақстан-
дағы Түркия мәдениет күндері" айдарымен ауқымды мәдени фестивальдері
өткізілді. Бұл тұрақты сипат алды.
Қазақстан және Түркия түрік әлемінде өткізілген ортақ құрылтайларға,
көптеген жастар фестиваліне, жазушылар, музыканттар, мәдениет және ғылым
қайраткерлерінің жиналыстарына, кинематография фестиваліне екі жақтан да
жаппай бұқара өкілдері қатысты. Осы жылдары арнайы суретшілер көрмелері
ұйымдастырылды, екі елдің теледидарында елді таныстыру мақсатында түрлі
телехабарлар және сұхбаттар дайындалды. Осындай мақсатпен екі жақтың
техникалық өзара көмек, кеңесулер, жетістіктер және тәжірибе алмасу
процестері жүзеге асырылды 5.
Қазақ-түрік қарым-қатынастарында ежелден аса маңызды саланың бірі діни
рухани байланыс екеніне бұрын назар аударылған жоқ. 1917 жылы төңкеріске
Ф-ОБ-001033
дейін Ресей империясынын саясаты Түркияны Қара теңіз бөн Жерорта теңізі
аумағындағы бәсекелесі ретінде қарастырып, орталық патшалығының қол
астындағы түркі тілдес отар халықтардың Түркиямен байланысын кеңейтуге
кедергі жасап келгені мәлім. Ал кеңестік дәуірді бұл тек ресми
мемлекетаралық қатынастар аясында ғана қарастырылың екі ел халықтарының
мәдени, рухани, діни жақындықтарына тосқауыл қойылды. Ресми коммунистік
(орыстық деп айтуға болады) идеологиялық ауытқып, түрік халықтарының
тамырластығы туралы пікір білдіргендігін кеңестік дәуірде "пантюркизм"
идеологиясына уағыздаушылар деп бағаланғаны, саяси қуғын-сүргінге ұшырағаны
белгілі.
Сондықтан, тәуелсіз Қазақстан мемлекеті жарияланып, демократиялық,
егемендік негізде сыртқы қарым-қатынастарын айқындау, қалыптастыру
барысында ежелгі діни-рухани байланыстарды да жаңғыртудың маңызы өте зор
еді. Бұл тұрғыда Түркістан, ондағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі сияқты
қасиетті ұғымдар мен ескерткіштердің де рөлі ерекше болғаны белгілі.
Сондықтан, 90-жылдары екі елдің діни қайраткерлерінің арасында рухани және
материалдық құндылықтарды сақтау және де исламды дін ретінде уағыздау
саласында қарым-қатынастар жаңғыртылды.
Қазақ-түрік қарым-қатынастарының шынайы достық, туысқандық аясында
дамуына бағыт берген, оны сипаттайтын негізгі құжаттардың бірі ретінде 1991
жылы 15 наурызда Алматыда Түркия Республикасы Президентінің Қазақстанға
жасаған алғашқы ресми сапары кезінде Н.Ә.Назарбаев пен Т.Өзал қол қойған
"Қазақ Совет Социалистік Республикасы мен Түркия Республикасының қарым-
қатынасы туралы" келісімшартты ең алдымен атаған жөн. Онда екі ел
арасындағы достық қарым-қатынасты нығайту және жан-жақты дамытуға ұмтылу
негіздері дәйектелген. Бұл келісімшарт екі ел арасындағы басқа да
мәселелермен қатар ғылым және техника саласындағы қазіргі заман
жетістіктерін тиімді қолдану мақсатында ғылыми-техникалык белсенді қарым-
Ф-ОБ-001033
қатынастар жобасының негізін жасады. Осыған сәйкес бұл келісімшартта екі ел
арасындағы халықаралық мәдени қарым-қатынас саласын кеңейту және өзара
байыту, ақпараттық, мәдени және гуманитарлық қарым-қатынасты дамыту,
радиохабар және телекоммуникация жүйесінің дамуына ықпал ету, тарихи және
мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру және қорғау, түрлі салалар
бойынша мамандар даярлау және мамандандыру, елшілік өкілділігін ашу
қарастырылды 6.
Осы келісім шарттан кейін 1991 жылы 26 қыркүйекте екі елдің Президенттері
Н.Ә.Назарбаев және Т.Өзал "Қазақ Совет Социалистік Республикасы және Түркия
Республикасы арасындағы қарым-қатынастың принциптері мен мақсаттары туралы"
Декларацияға қол қойды. Онда екі жақты қарым-қатынастың жақсаруының қажетті
потенциалы көрсетілген және мәдениет туризм саласындағы қарым-қатынасты
дамытуға ұмтылыс, сондай-ақ, Алматы мен Стамбул, Түркістан мен Байбұрт,
Қызылқұм мен Қираман қалаларының арасында туысқандық бауырлас қатынас
орнату көзделген еді 7.
Сол жолы осылармен қатар Қазақ КСР және Түркия Республикасы Үкіметтері
арасында сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық қарым-қатынас туралы
келісімге де қол қойылды.
Осы келісімшарттар және 1990 жылдан бері мәдени байланыстар Қазақстан
мен Түркия арасындағы қарым-қатынастың нығаюына жол ашты. Себебі, осы
шаралармен екі елдің үкіметі өздерінің сауда, экономика, ғылым және техника
салаларындағы кең әрі ұзақ мерзімді және тұрақты қарым-қатынасты дамытуға
барлық күшін салуға дайын екендігін білдірді 8.
1991 жылы қазанда Қазакстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
Түркияға алғаш рет ресми сапар жасады.
Қазақстан Республикасынын Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Түркияға ресми
мемлекеттік сапары барысында және одан кейін қол қойылған келісімшарттар
Ф-ОБ-001033
негізінде екі ел арасындағы байланыстар нақты мазмұнға ие болды. Әсіресе,
1992 жылы 1-мамырда Алматы қаласында мәдениет, ғылым, білім және спорт
салалары бойынша екі ел үкіметтері қол қойған келісімшарттан кейін екі
жақты байланыстың мағынасы және белсенділігі артты 9.
Осы еңбекте қарастырылып отырған мәдениет және ғылым саласындағы
байланыстардың терең және нақты мазмұнды сипат алуына осы келісімшарттың
атқарған қызметі ерекше екендігіне назар аударған жөн.
Келісімшартта халықаралық ынтымақтастықтың негізгі салалары қарасты-
рылған, олар: университеттер арасындағы қарым-қатынастың дамуы, ғылыми
жобалар мен бағдарламалар алмасу, ғылыми конференниялар, кездесулер өткізу
және бірлескен ғылыми жұмыстар жүргізу, маман кадрлар даярлау және алмасу,
оқу материалдарымен және ақпараттармен алмасу, театр, музыка, опера, балет
және басқа да өнер салаларындағы өзара қарым-қатынастың дамуы, көрмелер
ұйымдастыру, әртістермен және көркемөнер ұжымдарының екі жақты қатынасы
және бағдарламалар алмасу, әдеби шығармалармен танысу және оларды екі елде
аудару, кинематография, теле-радио компаниялары, ақпараттық агенттіктер
және баспасөз, жастар ұйымдары арасындағы қарым-қатынасқа ықпал ету. Осының
нәтижесінде бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан мәдени, ғьшыми,
рухани, жалпы гуманитарлық саладағы қарым-қатынастар екі елдің бұлжымас
саясатына айналды.
1991 жыддан бастап түркі мемлекеттері тәуелсіздік алғаннан кейін
қоғамдық негізде достық және бірлік ұйымдары құрыла бастады. Ресми мәдени
және ғылыми байланыстармен қатар қоғамдык ұйымдардын, оның ішінде діни
қауымдастықтын да Түркия елімен байланыс орнату ниеттері мемлекетаралық
қарым-қатынастарды нығайтуға септігін тигізді. Өз тарапынан Түркия еліндегі
қоғамдық ұйымдар да осындай талпыныс жасады.
Қазақстан мен Түркия елдерінің қоғамдық ұйымдарының өкілдері түркі
Ф-ОБ-001033
елдері арасында болған достық, бауырластық және ынтымақтастық құрылтайла-
рына (Түрік девлет ве топлулуклары достлук, кардешлик ве ишбирлиги
курултайлары) қатысты. Бүгінге дейін осы іспеттес сегіз құрылтай өткізілді,
оның жүмысына түркі тілдес елдердің мәдениет, ғылым және қоғамдық-саяси
ұйымдары қозғалыстарының қайраткерлері және басшылары қатысты. Бұл
құрылтайлардың мақсаты-түркі әлеміндегі қарым-қатынастың нығаюына,
экономикалық дамуына, мәдени жақындасуына және жаңаша сипатта пікір
қалыптастыруға ықпал ету болып табылады. Аталмыш құрылтайлар Түркияның
қоғамдық-саяси өмірінде едәуір оқиға болып саналады. Ал бұл Түркияның түркі
тілдес халықтар өмір сүретін аймақтарға деген қызығушылығының бар екендігін
көрсетеді. Бұл құрылтайлардын шешімдері түркі тілдес елдердің үкіметтеріне
ұсыныс ретінде беріледі. Нақты мысалдар келтіретін болсақ, 1-ші құрылтай
Антальяда 1993 жылы 21-23-наурызда өткізілді, 2-інісі Измирде 1994 жылы 20-
23-қазанда етті. Құрылтай жұмыстарына 60 адам қатысты, оның қатарында
Қазақстанның Елшісі Қ.Саудабаев, 2-ші хатшы Б.Нарбаев және Білім министрі
Е.Мәмбетқазиев бастаған 48 адамдық басшылардан құрылған делегация болды
10. Осы құрылтайда қазақ зиялылары, оның ішінде әдебиетшілер қауымы
атынан Р.Бердібаев баяндама жасады. 3-ші құрылтай 1995 жылы шілде айында
Измирде өткізілді.
Міне, осы екі ел арасын байланыстырудағы алғашқы халықаралық жиындар
қазақ-түрік мәдени қарым-қатынастарының бағыттарын айқындауға зор әсер
етті. Оларда жасалған баяндамалар ежелгі туысқан халықтар мәдениетінің
қайта табысуына ақпарат беріп, дәнекерлік қызметін атқарды деуге болады.
Мұндай халықаралық бас қосу тұрақты сипат алып, жалғасын тапты.
Мысалы, 1996 жылы Анкарада болған 4-ші құрылтайдың жұмысына
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті,
көрнекті ғалым, фольклортанушы Р.Бердібаев қатысты. Әрине, бұл құрылтайлар
Ф-ОБ-001033
бірыңғай қазақ-түрік мәдени байланыстарын қарастырған жоқ. Олар Орта Азия
түріктеріне ортақ мәселе ретінде талқыланды.
1997 жылы 11-13-сәуірде Стамбулда өткізілген 5-ші құрылтайға Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік хатшысы, жазушы Ә.Кекілбаев, ғалым философ
Ә.Нысанбаев және кене түркі тілін зерттеуші ғалым А.Аманжолов қатысты. Бұл
форум да екі жақты байланыстардың жоғары мемлекеттік сипатқа ие болғанын
көрсетті.
Біртіндеп түрік халықтарының құрылтайлары әртүрлі саладағы ғалымдарды,
қоғам қайраткерлерін қамтыды. Оған дәлел 1998 жылы 20-22 наурызда Бурсада
өткізілген 6-шы құрылтайға Қазақстан Республикасының.Білім министрі М.
Жұрыновтың және қоғам кайраткері И.Сағындықовтың баруы еді. Бұл жолы екі
жақты талқылауға білім саласындағы байланыстарды нығайту мәселесі аркау
болды.
1999 жылы 2-4 шілдеде Памуккале-Денизлиде өткізілген 7-ші құрылтайға
Қазақстанның бірнеше өкілі қатысты. Олар: Дүниежүзі қазақтары қауымдасты-ғы
төрағасының орынбасары, жазушы Қ.Найманбаев, академиктер Ә.Хайдар,
М.Қозыбаев, С.Зиманов, Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті
Ә.Нысанбаев, Д.Якуп, Б.Шойбеков еді. Мұндай атақты ғалымдардың қатынасуымен
бұл жолы жалпы түркі әлемінін келелі мәселелері, оның ішінде мәдени
байланыстарды тереңдету проблемасы талқыға салынып, тиісті қарар
қабылданды.
2000 жылы 24-26-наурызда Самсунда өткізілген 8-ші құрылтайға тілдерді
дамыту департаментінің директоры Е.Ш.Шәймерденов бастаған 14 адамнан
тұратын делегация қатысты. Оның кұрамында академик, заңгер С.Зиманов,
Қазақ мемлекеттік басқару Академиясының ректоры, экономист, профессор
Н.Мамыров, халық жазушысы Қадыр Мырза Әлі, Солтүстік Қазақстан мемлекеттік
университетінің ректоры, профессор Ғ.Мұтанов, Л.Гуминев атын-
Ф-ОБ-001033
дағы Еуразия университетінің Шығыстану факультетінің деканы, ҰҒА мүше-
корреспонденті, әдебиеттанушы, профессор С.Қасқабасов, әншілер Б.Тілеуханов
пен М.Омаров бар болатын. Осы құрылтайда түркі тілдес халықтардың тілін
дамыту, жастарға білім беру мәселесі жан-жақты талқыланды. Нақты шаралар
үшін осы құрылтайлардың маңызы зор болғаны аян.
1992 жылы Түркияда Қазақстан-Түркия достық қоғамы құрылды, оның мақсаты
- екі елдің арасындағы қарым-қатынасты нығайту, екі жақты қарым-қатынастың
қарқындылығын арттыру еді.
Бұл қоғам Түркиядағы Қазақстандық студенттерге моральдық және мате-
риалдық көмек көрсетеді, Қазақстан мен Түркияның ғылым және мәдениет
қайраткерлерінін катысуымен екі елді таныстыру кештерін, конференциялар
өткізеді. Қазақстан мен Түркия Республикалары казақ-түрік достығы туралы
деректі фильмдер түсірді, түрік теледидары үшін казақтар қазақ-түрік
достығы туралы хабарлар даярлады, ал Түркия елі қазақ-түрік достығын
нығайтуға өз үлесін қоскан медениет және ғылым қайраткерлерін мен саяси
қайраткерлерді марапаттады. Мысалы, осы қоғамның дайындауымен "Түрік
дүниесінің жұлдыз-дары" атты таныстыру телехабарлары дайындалып, онда Абай
Құнанбайұлы, Мұхтар Әуезов, Жамбыл Жабаев туралы мәліметтер түрік еліне
кеңінен насихатталды.
1992 жылы Түркияда Премьер-министр аппараты жанынан түрік ынтымақ-
тастығы және дамыту агенттігі (ТИКА) құрылды. Оның негізгі мақсаты түркі
елдеріне көмек беру және экономикалық қарым-қатыия орнату деп тұжырым-
далды. Бұл мақсат түркі мемлекеттерінің дамуын стратегиялық жоспарларын
жасау, бірлескен жобаларды ұйымдастыру, түркі елдерінің әлеуметтік және
экономикалық жағдайын зерттеу стратегиялық жоспарлар мен бірлескен жоба-
ларды жүзеге асыруға көмек көрсету шараларын көздейді.
Бұл агенттіктін көмегімен және қатысуымен ғылыми және мәдени салаларға
Ф-ОБ-001033
байланысты бірнеше жобалар жүзеге асырылды. Олар: симпозиумдар және ғылыми
конференциялар өткізу, мәдени іс-шаралар ұйымдастыруға материалдық қолдау
көрсету, баспасөз жағынан көмек көрсету, әр түрлі мамандықтар бойынша
тәжірибе алмасуды ұйымдастыру, Түркістан қаласындағы Қ.А.Ясауи кесенесін
жөндеуден өткізу, Қызылорда қаласындағы қолмен кілем тоқу жобасын іске
асыру және т.б. Мысалы, Қызылорда облысындағы қолмен кілем тоқуды дамыту
жобасы қазақтың дәстүрлі қолөнеріндегі ұлттық ерекшелігін қайта дамыта
отырып, жергілікті жағдай мен еңбек ресурстарын (қорларын) кілем тоқитын
шағын фабрикалар құруға пайдалануды іске асыруды көздеген еді 11.
Бұл жоба іске асырылды. Қызылордада қазақтың дәстүрлі кілем тоқу, ою-
өрнек өнерін қалпына келтіру, бояулар әзірлеп, пайдалану сияқты ұмыт бола
бастаған ұлттық кәсібін қайта жанғыртуда, жергілікті өнерпаздар мен қолөнер-
шілерді ұйымдастыруда түрік ғалымы және этнографы Тахсин Парлак көп жұмыс
атқарды. Ол осы жұмыстар негізінде қазактың дәстүрлі кілем тоқу өнерін,
оның тарихи тамырларын сипаттап, 2001 жылы Алматыда этнография ғылымы
саласында кандидаттық диссертация қорғады.
Екі жақты байланыстың нығаюына және мәдени ерекшеліктерімен танысу
ісінде айтарлықтай үлес қосқан мәдени іс-шаралардың арасындағы ең маңызды-
ларының бірі "Өнер және достық күндерін" өткізу шарасы. Мұндай мерекелер
көрермендерге ұлттық мәдениеттің сын қырларымен көрнекті әрі жеткілікті
дәрежеде танысуға мүмкіндік береді.
1992 жылы Қазақстанда "Түркияның Қазақстандағы мәдениет және өнер
күндері" өткізілді. Оған Түркияның мәдениет министрі Д.Фикри Саглар баста-
ған 100-ден астам адам қатысты. Фольклорлық-этнографиялық, ән-би топтары,
музыкалық шығармашылық шеберлері өнер көрсетті, сәнді-қолданбалы өнердің
көрмесі болып өтті 12.
Ф-ОБ-001033
Өз кезегінде 1992 және 1996 жылдары "Түркияда Қазақстанның мәдениет
күндері" өтгі 13. Мысалы, 1992 жылы 24-сәуір-1-мамыр күндері өткен "Түр-
киядағы Қазақстанның мәдениет және өнер күндерінде" Қазақстан тарапынан
мәдениет министрінің бастауымен 150-ге жуық адам қатысты. Музыкалық ұжымдар
өнер көрсетіп, этнографиялық материалдар, кітап көрмелері көпшілікке
ұсынылды. Мереке Анкара, Стамбул және Кония қалаларында етті.
Мұндай мәдениет және өнер күндерін өткізу екі ел арасындағы тұрақты
шараларға айналды. Мысалы 1993 жылы 16-21-желтоқсанда Түркияда Қазақ-
станның кезекті мәдениет және өнер күндері өтті. Мереке Анкара, Қожаели,
Болу, Стамбул қалаларында ұйымдастырылды. Мереке барысында қазақстан-дықтар
Түркия Республикасынын мәдениет министрімен, Вице-премьермен кездесіп,
ТҮРКСОЙ-да концерт беріп, көрмелер ұйымдастырды.
1996 жылы 19-27-қыркүйекте "Қазақстанның Түркиядағы мәдениет және өнер
күндерін" өткізуге 15 адамнан тұратын ресми делегация қатысты. Одан басқа,
шығармашылық ұжымдармен қоса, баспасөз делегаттарын қосқанда делегация 60-
қа жуық адамды құрады. Іс-шаралар Анкара. Стамбул, Болу қалаларында
ұйымдастырылды 14.
2000 жылы 30-мамырда Түркия Республикасы мәдениет мннистрлігінің
Түркиадағы Қазақстанның Елшілігінің және Билькент университетінің арала-
суымен қазақ-түрік достығының кеші және Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Тарих толқынында" кітабының тұсау кесері,
сонымен қатар түрік және қазақ әртістерінің концерті болды 15.
Түрік азаматтарының казақ елінің көрнекті өкілдерімен және қазақ
тарихының негізгі оқиғаларымен танысуына мынадай оқиғалар ықпал етті. 1993
жылы - Түркияда Ахмет Ясауи жылы еткізіліп, 1995 жыл - Абай жылы, 1996 жыл
- Жамбыл жылы, 1998 жыл - Құрманғазы жылы деп аталып өтті. 1996 жылы
Анкарада желтоқсан оқиғасының онжылдығы аталып өтті. 1997 жылы
Ф-ОБ-001033
М.Әуезовтің 100 жылдығы және Қазақстан мен Түркия арасындағы дипломатия-лық
қарым-қатынастың 5 жылдығы аталып етті 16.
Осы секілді айрықша даталарға байланысты Түркияда халықаралық
конференциялар, қазақ жазушылары мен ақындарының шығармаларын аудару және
басып шығару, әр түрлі шығармашылық фестивальдер ұйымдастырылды.
Қазақстаннан шақырылған өнер адамдары көптеген концерттер берді. Мысалы,
Абайдың 150 жылдығын тойлауға Қазақстан тарапының делегациясы қатысты, оның
құрамыңда: Вице-премьердің орынбасары А.Есімов, мәдениет министрі
Т.Мамашев, орынбасары В.Кутовой, білім министрінің орынбасары Ш. Қойшыбаев,
әдебиеттану институтының директоры С.Қирабаев және де әр сала-дан
ғалымдар, академиктер, журналистер, жазушылар, әртістер және шығарма-шылық
ұжымдар болды. Бұған Түркия Республикасының жоғарғы басшылары Президенттің
аппараты, мәдениет және білім министрлігімен қатар әр түрлі қорлар,
өнеркәсіптер мен қоғамдық ұйымдар тартылды.
Алғаш рет Абай шығармалары түрік тіліне аударылып және басылып шығарылды
(түрік тіліне Абайдың таңдамалы шығармалары аударылған кітап 1995 ж.
Анкарада екі тілде 200 мың тиражбен шықты).
Сонымен қатар, Абай туралы ғылыми мақалалар жинағы түрік тіліне
аударылып, басылып тығарылды. Осыған орай түрлі университеттерінде ғылыми
конференциялар өткізілді, Қазакстан туралы түрлі-түрлі фотоальбомдар
дайындалды. Түркияда шығатын көптеген журналдардың жеке нөмірлері Абайдың
шығармашылығына арналды. Осындай шаралар Құрманғазының 175 жылдық
мерейтойына 1998 жылы да кең ұйымдастырылды. Түркияға Қазақстан-нан
делегация жіберіліп, құрамына 8 ресми қызметкерлер, Құрманғазы оркест-рінен
25 адам, ақпарат қызметкерлерінен 4 адам, 6 әнші және 4 адамнан тұратын
бишілер тобы жіберілді. Сонымен қатар халық музыкалық аспаптары мен
Қазақстан қолөнерінің көрмесі ұйымдастырылды (А.Омарбеков жетекші-
Ф-ОБ-001033
лігімен).
1992 жылы 29-сәуір және 1-мамыр аралығында ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың шақыруымен Қазақстанға ресми сапармеп ТР Премьер-министрі
Сүлеймен Демирел келді. Ресми сапар кезінде қазақ-түрік байланыстарындағы
тұрақты тенденцияны қолға алудын маңыздылығы аталып етілді және екі жақты
тиімді қарым-қатынастың кеңеюі үшін қажетті шаралардың қолданылатыны
жөнінде келісімге қол жеткізілді.
Жоғарыда айтылғандай, Байбұрт және Түркістан қаласы бауырлас қалалар деп
жарияланды. Екі жақты қатынасты нығайту мақсатында 1992 жылы 18-25-қазан
аралығында Түркістан қаласының делегациясы Байбұрт қаласында болды. Өз
тарапында 30-сәуір - 10-мамыр аралығында Байбұрт делегациясы Түркістанға
келді. 1993 жылы жасөспірімдер арасында осындай екі жақты алмасу болды.
Түркістан делегациясы қала әкімінің басшылығымен 2001 жылы 16-22-шілде
аралығында Байбұрт қаласында өтетін "Деде Қорқыт" атты мәдениет және өнер
фестиваліне шақырылды 18.
1992 жылы 20 маусымда Стамбұл қаласында Түркия Республикасының мәдениет
министрі Фикри Сағлардың шақыруымен түркі мемлекеттерінің мәдениет
министрлері жиналды (Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркия).
Бұл кездесулерде ұлттық ерекшеліктер мен құндылықтарды түркі және әлемдік
мәдениет бөлігі ретінде дамыту және мұқият сақтауға ұмтылу қажеттілігі
білдірілді. Ол принциптер мынаған саятын еді: өзара түсінісу және құрметтеу
принципі негізінде бір-бірімен танысу әрі алмасу және де әлем халқына түркі
мәдениеті және оның ерекшеліктерімен таныстыру. Сол кезде түркі
халықтарының арасындағы мәдениет көпірі болып табылатын ТҮРКСОЙ Одағының
іргетасы қаланған еді.
ТҮРКСОЙ (түркі елдерінің мәдениет жене өнер саласындағы одағы) түркі
тілдес елдердің халықаралық мәдени ынтымақтастығының органы ретінде
Ф-ОБ-001033
ЮНЕСКО түрінде 1993 жылы 12 шілдеде Алматы қаласында түркі мемлекеттері
Қазақстан, Түркия, Өзбекстан, Түрікменстан, Әзірбайжан, Қырғызстан өкілдері
қол қойылған келісімшарт негізінде құрылды.
Оның мақсаттары:
-түркі тектес және түркі тілінде сейлейтін халықтар арасында өзара
түсіну-шілікке ұмтылу;
-Түркі халықтарының мәдениеті мен өнерінің дамуының және өркендеуінің
қажеттілігі;
-болашақ ұрпақ ұшін ұлттық мәдениетін сақтау және достық қарым-
қатынасты қамтамасыз ету;
-әлем тарихы сипатында түрік мәдениетінің өркендетілуі және насихат-
талуы.
Осыған сәйкес 1993 жылы 9-13 шілдеде Алматы қаласында түркі тілдес
елдерінің мәдениет министрлерінің 3-ші кезекті кездесуі және ТҮРКСОЙ-дың
бірінші отырысы болды. Оның жұмысына Түркиядан 20 өкіл қатысты 19.
1994 жылы 17-19 ақпанда Мармарис қаласында (Түркия) түрік тілдес
халықтардың мәдениет министрлерінің кезекті 4-ші кездесуі мен ТҮРКСОЙ
отырысы болды. ҚР делегациясын мәдениет министрі С.Әшляев басқарды, оның
құрамында Ә.Қастеев атындағы өнер музейінің директоры Е.Жангельдин,
Қазақстан халықтарының қолөнер музейінің директоры М.Әлімбаев болды.
ТҮРКСОЙ қоғамының құрылуы түркі елдерінің мәдени қарым-қатынасын
дамытуға зор ықпалы бар бірден-бір халықаралық ұйымға айналды. Ол әсіресе
Кеңес Одағы қүрамында болған түркі тілдес халықтардың төл мәдениетін жаң-
ғыртуға себепкер болды. Оның әр мәжілісінде осы сала бойынша келесі
міндеттер қойылып, нақты шаралар қабылданды.
ТҮРКСОЙ-дың жұмыс қарқынын мына мысалдардан көруге болады: ТҮРКСОЙ-дың
5-отырысы 1994 жылы 1-3 шілдеде Бішкек қаласында болды.
Ф-ОБ-001033
ТҮРКСОЙ-дың 7-жиналысы 1996 жылы 19-20 наурызда Анкара қаласында
мәдениет министрі Т.Мамашевтің қатысуымен өтті. Бұл отырысқа ЮНЕСКО-ның бас
хатшысы қызметін атқарушы, Орталық және Шығыс Еуропаның даму
бағдарламасының директоры Алейн Ханкок қатысты. 1996 жылдың соңында Ташкент
қаласында ТҮРКСОЙ-дың кезекті жиналысы өтті. ТҮРКСОЙ-дың кезекті отырысы
1997 жылдың басында Бакуде өтті, оған ЮНЕСКО-ның бас хатшысы Федерико
Майордың қатысуы бұл одақтың беделінің өскендігін көрсетеді. 1997 жылы 28-
29 қыркүйекте Алматы қаласында ТҮРКСОЙ-дың кезекті жиналысы өтті. 1998
жылдың басында Қазанда (Татарстан) ТҮРКСОЙ-дың кезекті отырысы болды.
ТҮРКСОЙ-дың 13-ші жиналысы Анкарада 1999 жылы 30 қараша-1-желтоқсан
аралығында етті. Бұл жәй ғана хроника емес. ТҮРКСОЙ-дың әр мәжілісінде
мемлекетаралық деңгейді-орындалатын шаралар белгіленіп, туысқан халықтардың
жақындасуына ықпал жасалды.
ТҮРКСОЙ түркі тілдес елдердің жазушылар одағынын және ұйымдарының
жиналысын өткізді, қолөнер және декоративтік өнердің көрмесін ұйымдастыр-
ды, фестивалъдер және опера күндерін, театрлық, фольклорлық фестивальдер,
жазушылардың кездесулерін, спорі турнирлерін, Наурыз мерекелерін өткізді.
1994 жылдан бастап жыл сайын Түркиядағы Наурыз мерекелеріне қазақстан-
дықтар қатысатын болды.
Бұл мерекелер шеңберінде Қазақстан мен Түркияның және түрлі елдерінін
арасындағы қарым-қатынастардың әрі қарай дамуына ықпал ететін халықаралық
симпозиумдар, кинофестивалъдер, көркемөнер көрмелері, концерттер, атты
жарыстар және баска да мәдени іс-шаралар жасалды 20.
Одан басқа ТҮРКСОЙ Абай, Жамбыл, Мұхтар Әуезов, Құрманғазы Сағырбаев
мерейтойларын өткізуге және ұйымдастыруға қатысты. ТҮРКСОЙ Абай
шығармаларын, М.Әуезов әңгімелерін түрік тілінде басып шығаруға жағдай
жасады. Әрине, қаржы тапшылығы мен ұйымдастыру мәселелеріндегі
Ф-ОБ-001033
кейбір кемшіліктер салдарынан ТҮРКСОЙ шеңберінде жоспарланған жан-жақты
мәдени ынтымақтастық күткен нәтиже берді деп толық айтуға болмайды. Бірақ
оның жұмысының маңызы ерекше екенін ескерген жөн.
1993 жылы 9-10 сәуірде Қазақстанға Түркия Президенті Тургут Озал ресми
сапармен келді. Бұл ресми сапар кезінде екі жақты қарым-қатынастың ілгері
дамығандығы, сонымен қатар олардың қарқынды дамуындағы кемшіліктердің бар
екендігі көрсетілді.
1993 жылы 17-24 сәуір арасында қайырымдылық "Бөбек" қорының төрайымы
Сара Назарбаева Түркияға қайырымдылыққа арналған қаржы жинауға барып
қайтты. Ол Стамбұлда пресс-конференция өткізіп, Анкарада тікелей эфирге
шықты. Телехабарлар мен бейнефильмі арқылы түркиялықтарды "Бөбек" қорының
жұмысымен таныстырды.
Айта кететін жайт, екі жақты делегациялардың квптеген сапарлары, басқа
да түрлі мемлекеттермен мұндай делегациялар алмасу байқалмайды. Мысалы, тек
1993 жылы ҚР мәдениет министрлігінде Түркияның мәдениет министрлігінің екі
делегациясы болды. Мұнда Ахмет Яссауи және Арыстанбаб кесенелерін жөн-деуге
байланысты мәсеяелер, Ұлы Жібек жолындағы халықтардын қолөнерін қайта
жаңғырту мәеелелері қаралды 21. 1993 жылы маусымда ҚР Білім министрі
Ш.Шаяхметов бастаған 7 адамнан тұратын ресми делегация Түркияда болды, ал
қазанның соңында ҚР денсаулық сақтау министрі А.Мусиннің және ішкі істер
министрі Горелкиннің осы елге ресми сапары өткізілді.
Қазақ-түрік қарым-қатынасының нығаюына қоғамдық ұйымдар да өз үлесін
қосуда. 1994 жылы 14-15 қаңтарда Анкарада "Азия елдері мәдениетінің өзара
қатынасы" атты халықаралық семинар өтті. Онын жұмысына Қытай, Жапония,
Индонезия, Пәкістан, Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан,
Түрікменстан және Түркия елдерінің қоғам қайраткерлері қатысты. Семинарда:
"Қазақ достық қоғамының" және шетелдемен құрылтайлық байланыс төрайымы
Ф-ОБ-001033
Ж.Әмірханова "Қазақ үлгісінде Азия елдерінін-мәдениетінің өзара қатынасы"
атты баяндама оқыды. 1994 жылы 7-12 маусым аралығында Ж.Әмірханова бастаған
достық және Қазақстан Республикасының шетелдермен мәдени байланыс қоғамы
Алматыға Қазакстан және Түркия әйелдері арасында іскер және мәдени байланыс
орнату үшін Қазақстанға Биртен Шоқайды шақырды.
жылы 17 казанда Анкарада ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев Түркияға ресми
сапарында екі жақты қарым-қатынастың непзгі құжаттарының бірі - Қазақстан
мен Түркия Республикасының арасындағы достық және ынтымақ-тастық туралы
келісімшартқа қол қойылды. Онда достық қарым-катынастың нығаюы тек
аймақтағы емес, сонымен қатар барлық әлемдегі тұрақтылық пен бейбітшілікке
өз ықпалын тигізетіні көрсетілді және саясат, дипломатия, экономика, сауда,
білім, мәдениет, ғылым, транспорт, байланыс және коммуни-кация, ауыл
шаруашылығы, энергетика, денсаулық сақтау, экология, туризм, спорт тағы
басқа салаларындағы екі жақты қарым-қатынасты тереңдете түсуге ұмтылыс
білдірілді 22.
жылы 13 маусымда ТР Президенті С.Демирелдің Қазақстанға жасаған ресми
сапарында Қазақстан мен Түркия Ресггубликалары арасындағы қарым-қатынасты
әрі қарай дамыту және нығайту, тереңдету жайлы Декларацияға қол қойылды.
Президенттер екі жақты қарым-қатынастың тереңдетілгенің және алдыңғы
кезеңде де достық пен ынтымақтастықтың нығаюына барлық мүмкін-діктің бар
екендігін айтты 23.
жылдан бастап Түріксав деген түрік қоғамы түркі әлеміндегі қарым-
қатынастың нығаюына өз үлесін қосқан адамдарға арналған наградалар таға-
йындады. Бұл награданы қазақстандық қайраткерлер: 1996 жылы-Олжас
Сүлейменов, 1997 жылы - Мұхтар Мағауин, 1998 жылы -Нұрсұлтан Назарбаев және
Мұхтар Шаханов, 1999 жылы - Рахманқұл Бердібай, 2000 жылы - Мұрат Жұрынов
иеленді 24.
Ф-ОБ-001033
1996 жылы қыркүйекте қазақ-түрік ынтымақтастығынын дамуына өз үлесін
қосқан профессор Садық Туралға Қазақстанның мемлекеттік наградасы тапсы-
рылды. Сол жерде Садык Турал "Қазіргі Түркия" тақырыбында сөз сөйледі. 1997
жылы 27-29 қыркүйекте профессор Садык Турал Түрік тіл қоғамы атынан келген
профессор Г.Қараагачпен бірге Алматыда өткен Мұхтар Әуезовтің 100 жылдык
мерейтойына катысты. 1997 жылы 11-15 қарашада Қорқыт Атаға арналған
халықаралық конгресстің жұмысына қатысу үшін Садық Турая шақырылды. 1998
жылы 30 казан- 3 қараша аралығында Алматыда Ататүрік атындағы мәдени
орталықтың қызметкерлері Түркия Республикасының құрыл-ғанына 75 жыл толуына
арналған конференция өткізді. "Республика құндылық-тардын қазынасы" атты
баяндамамен Садық Турал, "Ататүрік және оның принииптері" атты баяндамамен
профессор Сәлім Жохче, " Ататүрік - адам ретінде" деген баяндамамен Режеп
Биягинер конференцияда сөз сөйледі. 1999 жылы 17-19 мамырда түрік
профессорлары Эсин Кахья және Айше Айата "Шығыс қоғамындағы өтпелі
кезеңдегі мәдени және тарихи процесстер" атты тақырыпта конференция
өткізді. 2000 жылдың шілдесінде алғашқы күндері Садық Турал Қазақстанға
Қазақстан мен Туркия арасындағы ынтымақтастықты әрі қарай нығайту үшін
ресми сапармен келді.
1996 жылы желтоқсанда Қазақстан Республйкасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев халықаралық ынтымақтастықтың даму ісіне өз үлесін қосқаны үшін
Түркияның мемлекеттік министрі, қазақ-түрік достық қоғамының төрағасы,
ҚА.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Өкілетті Кеңес
төрағасы Намык Кемал Зейбекке "Бейбітшілік және рухани келісім" халықара-
лық сыйлығын тапсырды.
Екі жақты қарым-қатынасты нығайту барысында туындаған мәселелерді шешуге
халықаралық кездесулер және конференциялар ықпал ететіні айқын. Мысалы,
1997 жылы 10 қыркүйекте Алматыда "Қазақстан-Түркия: іскерлік
Ф-ОБ-001033
ынтымақтастықтың болашағы" атты іскерлер ортасының өкілдерінін конферен-
циясы өтті. Оның жұмысына Қазақстан Республякасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев және Түркия Республикасының Премьер-министрі М.Йылмаз қатыс-ты
35. 1997 жылы 3-7 қарашада Анкарада Ататүрік мәдени орталығы түрік
мәдениетінің төртінші халықаралық конгресін ұйымдастырды, оның жұмысына
Қазақстан тарапынан ғалымдар Б.Қарақұлов, Ә.Нысанбаев, Ш.Ыбыраев,
К.Қадашева қатысты.
1998 жылы маусымда Н.Ә.Назарбаев ресми сапармен Түркияға барды. Келіссөз
барысында Қазақстан мен Түркия арасындағы екі жақты ынтымақтас-тықты
нығайтудың негізгі жайдайлары талқыланды.
2000 жылы 7-14 сәуірде Сулейман Демирель университетінде (Спарта қала-
сы, Түркия) "Түрік әлемінің мәдениеті мен өнері" атты халықаралық симпозиум
ұйымдастырылды, оның жұмысына Қазақстаннан 10-ға жуық адам қатысты. Мұнда
мәдениет пен өнердің қазіргі даму нышандары мен келешегі туралы үлкен
талқылау, пікір алысу орын алды.
2000 жылы 30 мамырда мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі
А.Сәрсенбаев Түркия Республикасына ресми сапармен барды. Сапар кезінде
министр Түркия Республикасының Президенті Ахмет Неждет Сезермен, Вице-
премьер-министр Девлет Бахчелімен, мемлекеттік министр Абдулхалук Мехмет
Чаймен, мәдениет. министрі Истемихан Талаймен, діни істер басқару төрағасы
Нури Йылмазбен кездесті 26.
Министр Мәдениет министрлігі және Билькент университеті бірігіп
ұйымдастырған Билькент университетінде өткен "Қазақ-түрік достық күндері-
не" қатысты. Мереке барысында Н.Назарбаевтың "Тарих толқынында" атты
кітабының тұсау кесері етті және "Республика құрдасы" атты деректі фильм
көрсетілді, қазақстандық және түрік әртістерінің біріккен концерті берілді.
Сондай-ақ, Министрдің сапары теледидар каналдарында көрсетілді 27.
Ф-ОБ-001033
Қазақстанның тәуелсіздігі туралы Декларацияның қабылданғанына 10 жыл
толуына байланысты 2000 жылы қазанда Анкарадағы Қазақстан Республикасы-ның
Елшілігі Түркия Мәдениет министрлігімен Ынтымақтастық және даму агентігімен
(ТИКА) бірігіп, бірнеше қалаларда қазақ-түрік достығының кештерін өткізді.
Іс-шаралардың бағдарламасында Н.Назарбаевтың "Тарих толқынында" кітабынын
тұсау кесері, әдеби шығармалардың көрмесі, қазақстандық әртістердін
концерті өткізілді.
2000 жылы қазанда Түркістан қаласының І500 жылдық тойына құрметті
қонақтар қатарында Түркия Президенті Ахмет Неждет Сезер келді. Ресми сапар
шеңберінде ол Астанада, Шымкентте, Түркістанда болды. Онымен бірге
министрлер мен депутаттардан (70 адамға жуық) және пресса өкілдерінен (50
адам) тұратын делегация келді. 2000 жылы 19 қазанда ресми сапар шеңберінде
Түркия Республикасының Мәдениет министрі Истемихан Талай Қазақстанға келді.
Осы мерейтойға арнап ТИКА агенттігі "Түркістанның пірі Қожа Ахмет Ясауи
және ғимараты" атты кітапты басып шығарды.
2001 жылы 20 сәуірде ҚР Президенті Н.Назарбаев Стамбұлда өткен түркі
елдерінің 7-саммитіне қатысты. Мұнда түркі елдердің экономикалық және
әлеуметтік-мәдени ынтымақтастықтың келешекте даму мәселесі қаралды.
2001 жылы сәуір айының басында ТР Пардаментінің төрағасы Өмер Изги ресми
сапары кезінде Астанада, Алматыда, Шымкентте, Түркістанда болды. Ол ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевпен, ҚР Парламент терағасы Ж.Тұяқбаевпен кездесті.
Кездесу барысында казақ-түрік зкономикалық және мәдени қарым-қатынастарының
соңғы жылдары қарқындылығы артқаны аталып өтілді, сондай-ақ парламент
дәрежесінде қарым-қатынастардың даму қажеттілігі білдірілді. Сапар кезінде
оны Қазақстандағы ТР Елішісі Чинар Алдемир алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік Университетінің
Шымкент институты
Тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
*************
Шымкент 2009 ж
Ф-ОБ-001033
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Тарау І. Қазақстан-Туркия елдері арасындағы мәдени байланыстардың орнатылуы
1.1. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен
ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері
1.2. Қазақстан мен Түркияның гуманитарлық салалардағы байланыстары
1.3. Театр, музыка және бейнелеу өнері саласындағы қарым- қатынастар
Тарау ІІ. Қазақстан –Түркия елдері арасындағы киноматография саласындағы
байланыстар, рухани байланыстар.
2.1. Кинематография және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қазақ-
түрік ынтымақтастығы
2.2. Қазақ-түрік рухани байланыстары
2.3. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің қызметі
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ф-ОБ-001033
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып
жарияланғаннан бергі он жылдан астам уақыт ішінде оның әлемдік
қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы
орны мен ролі айқындалды. Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің
тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді
де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық
қауымдастық шеңберінде тең құқықты қарым-қатынастар орнатуымен бірге,
баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру, мемлекетаралык шиеленістерді
бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері арасындағы, әсіресе Ауғанстан
мәселесіне байланысты қалытасқан жағдаятты оңдастыру, шетелдермен
экономикалық және мәдени байланыстар-ды кеңейту жөніндегі ұсыныстары мен
нақты қадамдары айқын дәлел.
Сонымен қатар отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған
халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз мемлекеттігін сәйкестендіру
аясында өтіп жатқан рухани және мәдени әрлеу барысында Қазақстан
Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен
ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға да ерекше назар
аударып келеді. Алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми
халықаралық қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени
байланыстардың да маңызы зор. Осы орайда Қазақстан мен Туркия арасындағы
мәдени және рухани байланыстардың кеңінен дамуы кездейсоқ құбылыс емес.
Ежелден шығу тегі бір түрік халықтарының соңғы он жылдан астам уақыт
ішінде өзара ынтымақтастығының нығаюы КСРО құрамынан бөлініп шыққан
тәуелсіз жас мемлекеттердің әлемдік қауымдастықта өз орнын дәйектеуге
септігін тигізуде. Қазақстанның отарлық дәуірде, одан соң Кеңес мемлекеті
құрамындағы кезенде белгілі себептермен үзіліп қалған дәстүрлі мәдени және
Ф-ОБ-001033
рухани туысқандық байланыстарының қайта жаңданып, тұрақты сипат алуы
бүгінгі тәуелсіз мемлекеттің дамуы үшін аса зәру мәселе. Түркия мемлекеті,
шет елдердің ішінде, 1991 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін мойындап, дипломатиялық қарым-қатынас орнату ниетін білдірген
ең тұңғыш мемлекет. Сондықтан 1990 жылдардын бас кезінде жекелеген мәдени,
ғылыми байланыстардан бастау алған осы қарым-қатынастар тәуелсіз-дік
жылдары кең өріс алып, тұрақты сипатқа ие болды.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетініи Түркиямен шынайы мәдени байланыста-
рының орнаған кезі 1991 жылдан бастап бүгінгі күнге дейінгі мерзімді
қамтиды. Себебі отарлық және кеңестік мемлекет жағдайында Қазақстан мен
Түркия арасындағы байланыстар дербес әрі кең көлемді де, нақты сипат алған
жоқ. Екі ел арасындағы мәдени байланыстар саяси және экономикалық
ынтымақтастық қатынастардың құрамдас бөлік ретінде он жылдан астам уақыт
ішінде әр салада нақты нәтижелерге ие болды.
Бүгінде Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстардын қатарында жалпы
мәдениет пен өнер, білім мен ғылым, ақпарат құралдары мен баспасөз, діни-
рухани байланыстардың өкшелеп, жалпы екі ел арасындағы ресми мемле-
кетаралық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде әрқайсысы өз саласында жеке
бір ағымды құрайтынын айту қажет. Алғашқы кезде бұрын үзіліп немесе тоқырап
қалған дәстүрлі туысқандық байланыстарды қалпына келтіру мақсатымен жалпы
мәдени байланыстар көлемінде орнатылған осы қатынастар бүгінгі ғылыми-
техникалық мүмкіндіктер, нарықтық катынастар ықпалымен әр салада нақты
нәтижелерімен толыға түсуде. Оған Түркия мен Қазақстан арасындағы
экономикалық байланыстардың нәтижелерін мысал ретінде келтіру-ге болады.
Бұл кітапта он жылдан астам уақыт ішінде осындай сипат алған қазақ-түрік
мәдени байланыстарарының нәтижелері мен бағыттары, келешегі мен оған
Ф-ОБ-001033
кедергі боларлық проблемалар қарастырылады. Отандық тарих ғылымының бүгінгі
өзекті міндеттерінің қатарында шетелдермен мәдени байланыстарының барысын
зерттеу кезек күттірмейтін мәселелер қатарынан саналады. Ал Қазақстан мен
Түркия арасындағы осындай байланыстар бұл проблеманың құрамдас бір бөлігі
болып табылатыны даусыз.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысын жазудағы
алдыма қойған басты мақсатым-тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы
Қазақстан-Туркия елдері арасындағы мәдени байланыстардың тарихын зерттеу
болып табылады. Сондай-ақ төмендегідей міндеттер қойылды:
-Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен ғылым
саласындағы байланыстардың орнауын;
-Қазақстан мен Түркияның гуманитарлық салалардағы байланыстарын;
-Театр, музыка және бейнелеу өнері саласындағы қарым- қатынастарын;
-Кинематография және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қазақ-түрік
ынтымақтастығы мәселелерін;
-Қазақ-түрік рухани байланыстарын;
-Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің қызметі
түсініктерін сипаттау.
Диплом жұмысының тарихнамасы. Диплом жұмысын жазу барысында келесі
еңбектер мен жариялымдардан пайдаланылды:
К Саудабаевтың Казахстан-Турция: возрожденные отношения атты еңбегін
негізгі дерек көзі ретінде қолданылды. Еңбекте автордың 10 жыл ішіндегі
қазақ-түрік мәдени байланыстарының тарихы көрсетілген. Мысалы, Қазақ-түрік
қарым-қатынастарының шынайы достық, туысқандық аясында дамуына бағыт
берген, оны сипаттайтын негізгі құжаттардың бірі ретінде 1991 жылы 15
наурызда Алматыда Түркия Республикасы Президентінің Қазақстанға жасаған
алғашқы ресми сапары кезінде Н.Ә.Назарбаев пен
Ф-ОБ-001033
Т.Өзал қол қойған "Қазақ Совет Социалистік Республикасы мен Түркия
Республикасының қарым-қатынасы туралы" келісімшартты ең алдымен атаған жөн.
Онда екі ел арасындағы достық қарым-қатынасты нығайту және жан-жақты
дамытуға ұмтылу негіздері дәйектелген. Бұл келісімшарт екі ел арасындағы
басқа да мәселелермен қатар ғылым және техника саласындағы қазіргі заман
жетістік-терін тиімді қолдану мақсатында ғылыми-техникалык белсенді қарым-
қатынастар жобасының негізін жасады. Осыған сәйкес бұл келісімшартта екі ел
арасындағы халықаралық мәдени қарым-қатынас саласын кеңейту және өзара
байыту, ақпараттық, мәдени және гуманитарлық қарым-қатынасты дамыту,
радиохабар және телекоммуникация жүйесінің дамуына ықпал ету, тарихи және
мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру және қорғау, түрлі салалар
бойынша мамандар даярлау және мамандандыру, елшілік өкілділігін ашу
қарастырылды-делінген.
Ал қазақ-түрік елдері арасындағы ғылыми байланыстар туралы Түркі әлем
атты ғылыми журналдағы Писатели и поэты со всего тюркского мира соберутся
в Стамбуле атты мақаласында былай делінген: Ғылымымыздың ілгерілеуі мен
дамуының ажырамас факторы әлем ғылымымен өзара байланыс пен ынтымақтастық
орнату, тәжірибе жетістік және білім алмасу болып табылатынын баса айту
қажет. Бұл тұрғыда Қазақстан мен Түркия ғалымдары-ның байланысы да осы
салада орны бар құбылыс. Қазіргі қазақ-түрік өзара қатынастарының
тереңдетілген процесінің бір белгісі Қазақстан мен Түркия ғалымдарының
ғылыми байланыстары болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстан мен Түркия ғылымының даму ерекшеліктері, әр
саладағы деңгейі, қол жеткізген нәтижелері әрқилы екені даусыз. Сондықтан
Түркия мемлекеті де Қазақстан ғылымының жетістіктерін үйренуге, қабылдауға,
әзір болса, қазақстандық ғалымдар да түрік ғылыми қауымдастығының мұнда
жетпей жатқан тұстарын үйренуге, қабылдауға әзір екендіктерін 1990
Ф-ОБ-001033
жылдардың бас кезінде-ақ байқатқан болатын.
Түркиядағы ілгері дамыған экономика мен бизнес, қаржы мен несие саласының
бүгінгі Қазақстан үшін зәру жақтары екі ел арасындағы отандық экономист
ғалымдар мен кәсіпкерлердің басты назарында болды. Сондай-ақ, түркі әлемі
мен мәдениетін зерттеуге бағытталған гуманитарлық саладағы ізденістер де
Қазақстан ғалымдарын Түркия мемлекетіндегі ғылыми орталықтармен, жоғары оқу
орыңдарымен байланыс орнатуға құлшындырғаны белгілі.
Ең алғаш осындай байланыстар екі ел бірігіп өткізген ғылыми конфе-
ренциялар мен симпозиумдардан басталды.
Басты ғылыми мәселелерді шешуде, тарихтыи тораптык сәттерін зерттеуде
өзара сапарлар, кездесулер, сұхбаттар өткізіп, халықаралық ғылыми
конференцияларға, конгрестерге және симдозиумдарға бірігіп қатысудың өзі
аздық етпейді. Осындай кездесулерден, пікір алмасудан басталған ғылыми
байланыстар біртіндеп ресми сипатқа ие болды. Қазақстан мен Түркия
арасындағы ғылыми байланыстарды дамыту мен жүйелеу мақсатында 1994 жылы 21
маусымда Анкара қаласында Қазакстан Республикасы ғылым және жаңа
технологиядар министрлігі мен Түркия ғылыми-техникалық зерттеу орталығы
арасында "Ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы келісімге" қол қойылды.
Келісімде ғылыми-техникалық ынтымақтастық - екі ел арасындағы қатынастардың
негізгілерінің бірі және ғылыми акпарат алмасу мен оны жылдам тарату.
Сондай-ақ, халықаралық сипаттағы ғылыми зерттеулерге қол жеткізу кезеңінде
бұл екі жакты қарым-қатынас тұрақтылығының маңызды факторы болатындығы баса
айтылды-делінген.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тарау және
тараушалардан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер
тізімі және қосымшалар берілді. Көлемі 90 бет
Ф-ОБ-001033
Тарау І. Қазақстан-Туркия елдері арасындағы мәдени байланыстардың орнатылуы
1.1. Тәуелсіз Қазақстан және Түркия Республикасы арасындағы мәдениет пен
ғылым саласындағы байланыстардың алғашқы кезеңдері
1980 жылдарға қарай қоғамдык-саяси және зкономикалық құрылысы өзгеше
елдермен, әсіресе АҚШ және Ұлыбритания, Франция сияқты батыс державалар-мен
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан тайталас барысында Кеңес
Одағы мемлекеті экономикалық тұрғыда өзінің әлсіздігін таныта бастады.
Қырғиқабақ соғыс саясаты жағдайындағы жаппай қарулану бәсекелестігі КСРО
мемлекетінде ең алдымен әскери-өнеркәсіптік кешенді басым дамытуға алып
келгені мәлім. Ал бұл өз кезегінде халық шаруашылығының бейбіт саласындағы
ахуалына керісінше әсер етті. Жеңіл өнеркәсіп және басқа да әлеуметтік
салаға тікелей қатынасы бар өнеркәсіп кешені халықтың күнделікті сұранысын
қанағаттандыра алмайтындай дәрежеде еді. Сондықтан экономика саласында
негізгі назарды әскери өнеркәсіптен бейбіт шаруашылыққа қарай ойыстыру
қажет болды. Ал бұл өз кезегінде халықаралық қатынастарда КСРО-ның сыртқы
саясатына өзгерістер енгізуді, батыс державаларымен нақты жағдайға
байланысты қарым-қатынасын қайта қарауды қажет етті.
Мұндай экономикалық реформалар ең алдымен нарықтық қатынастар негізінде,
мемлекет тарапынан үйлестіру, бақылау арқылы іске асырылатын болды.
Алайда, нарықтық қатынастар, жалпы кеңестік экономикаға либералдық
сипат беру өз кезегінде қоғамды демократияландыру шараларымен қатар
жүргізілуі қажет еді. Бұл заңдылықтарды іске асыру барысында КСРО мемлеке-
тіндегі ұлттық және ұлтаралық қатынастарды да, одақтас және автономиялық
республикалардың орталық үкіметпен байланысын, қарым-қатынасын да, құқықтық
негіздерін де қайта құру, өзгерту күн тәртібіне қойылғаны мәлім.
Ф-ОБ-001033
бөлінуінен басталған бұл үрдіс бұрынғы одақтас республикалардың бірінен
соң бірі өз егемендігін жариялауына, ал 1991 жылы тамыз оқиғаларынан кейін
ыдырап, сол жылғы желтоқсанның бас кезінде бір кездегі құдіретті империя
Кеңес мемлекетінің тарихи аренадан кетіп, әлем картасында жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің пайда болуына алып келді.
Сөйтіп, 90-жылдардың басындағы Кенес Одағының құлдырауы тәуелсіз
мемлекеттердің құрылуына себеп болды. Ал ол өз кезегінде түркі тілдес халық-
тар мемлекеттерінің, онын ішінде Қазақстан мен Түркияның саяси, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени қарым-қатынастарының қарқыны өсуіне түрткі болды.
Жоғарыда айтылғандай, 1991 жылы 16 желтоксанда жарияланған Қазақстан
тәуелсіздігін әлемде бірінші болып таныған мемлекет Түркия Республикасы
болды.
Қазақстанға ең бірінші болып қолдау көрсеткен Түркия мемлекетінің
теңдесі жок бұл актісі тәуелсіз жас мемлекеттің халықаралық деңгейде тез
танылып, өзінің сыртқы саясатын айқындауға, басқа елдермен дипломатиялық
қарым-қатынастарының негізін салуға жол ашты. Көп ұзамай 1992 жылы 2
наурызда Қазақстан мен Түркия арасында дипломатиялық қатынастар орнатылды
және де Алматы қаласында ең бірініш болып Түркия Республикасының Елшілігі
ашылды. Әрине, бұл ресми дипломатиялық қатынастың орнатылуы еді.
Айта кететін жайт, Түркиямен мәдени қарым-қатынастың алғашқы ресми
байланысы 1990 жылдың желтоқсанында орнатылды. Онда Қазақ КСР-ның мәдениет
жөніндегі мемлекеттік комитеті мен Түркия Республикасының мәде-ниет
министрлігінің арасында қарым-қатынас туралы келісімге және де Қазақ КСР-ы
мен Түркия Республикасының Үкіметтері арасындағы ресми протоколға қол
қойылды. Бұл құжаттарда жастарға білім беру саласында көрсетілетін көмек,
жоғары оқу орындарындағы қарым-қатынас, бірлескен ғылыми жобалар
Ф-ОБ-001033
жасау, студенттермен, әр түрлі саладағы мамандар және ғалымдармен алмасу,
халықаралық семинарлар, конференциялар, фестивальдер өткізу, көрмелер
ұйымдастыру, мәдени орталықтар ашу, театрлық, музыкалық және де басқа да
шығармашылық ұйымдардың арасындағы қарым-қатынастарды қолдау, мара-паттау,
қазақ жазушыларының шығармаларын түрік тіліне, ал түрік жазушыла-рының
шығармаларын қазақ тіліне аудару және Қожа Ахмет Ясауимен Арыстанбаб
кесенелерін жөндеуден өткізу, бірлескен археологиялық зерттеулер
ұйымдастыру және тағы басқа да мәдени саладағы қатынастар туралы шаралар
нақты көрініс тапты 1.
Бұл ресми қарым-қатынастар ең алдымен түбі бір туысқан түрік халқы мен
қазақ халқы арасындағы бір кезде үзіліп қалған мәдени және рухани
байланыстарды қалпына келтіріп, екі халық арасындағы тарихи сабақтастықты
жалғастырудың алғашқы қадамы еді. Түркия мемлекеті мен Қазақстанды
байланыстырған осы шаралар республика жұртшылығы тарапынан қызу қолдау
тапқанын айту қажет. Мұнан кейінгі туысқандық байланыстар, әсіресе халыққа
етене жақын мәдениеті, білім, ғылым саласындағы өзара қарым-қатынастар екі
ел арасын одан да тығыз жақындатты. Бұған Түркия мен Қазақстанның
экономикалық байланыстары да зор ықпал етті. Сондыктан, бүгінгі күні қазақ-
түрік ынтымақтастығы кең әрі жан-жақты екендігін және де халықаралық
аренада қарым-қатынастарының артқандығын қуана айтуға болады, сонымен қатар
екі елдің маңызды мәселелер бойынша ұстанған бағыттарының бірлігі мен
ұқсастығын атап айту да қажет 2.
Қазақстаң Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай "Біз түркі
тілдес мемлекетпіз және де түркі тілдес елдермен қатынастарды нығайтуға бар
күшімізді саламыз" 3.
10 жыл ішінде Қазақстан мен Түркия арасында 90-нан астам келісім-шарттар
және хаттамаларға қол қойылды 4. Екі елдің Президенттерінің білім,
ғылым
Ф-ОБ-001033
және мәдениет министрлерінің бірнеше іс-сапарлары орын алды. Екі жақты
делегациялар алмасу, мемлекетаралық ресми байланыстар кезінде келісілген
қатынастар туралы шарттар негізінде тікелей мәдениет мекемелері мен
шығармашылық ұйымдар мен ұжымдар, оқу орындары мен ғылыми институт-тар және
орталық өкілдерінің тұрақты байланысы қалыптасты. Ғылым Академиясына және
ведомстволарға қарасты ғылыми мекемелер, жоғары оқу орындары арасында
мамандардың алмасуы, сондай-ақ университеттер арасында студенттер мен маман
оқытушылардың алмасуы Қазақстан үшін ғылым, білім, мәдениет саласында
шетелдік тәжірибе жинақтаудың алғашқы мектебі болды. Себебі, АҚШ,
Германия, Франция, Ұлыбритания мемлекеттерімен мұндай қарым-қатынастар 90-
жылдары Түркия елімен сияқты кең көлемде жүргізілген жоқ болатын. Бұл
мәселе қазір де сондай сипатта деуге болады.
Екі ел арасындағы рухани байланыстар үшін Түркия мен Қазақстанда екі
халықтың мәдениет күндерінін, өткізілуі аса маңызды оқиға болды. 90-
жылдардын ішінде "Түркиядағы Қазақстан мәдениет күндері" және "Қазақстан-
дағы Түркия мәдениет күндері" айдарымен ауқымды мәдени фестивальдері
өткізілді. Бұл тұрақты сипат алды.
Қазақстан және Түркия түрік әлемінде өткізілген ортақ құрылтайларға,
көптеген жастар фестиваліне, жазушылар, музыканттар, мәдениет және ғылым
қайраткерлерінің жиналыстарына, кинематография фестиваліне екі жақтан да
жаппай бұқара өкілдері қатысты. Осы жылдары арнайы суретшілер көрмелері
ұйымдастырылды, екі елдің теледидарында елді таныстыру мақсатында түрлі
телехабарлар және сұхбаттар дайындалды. Осындай мақсатпен екі жақтың
техникалық өзара көмек, кеңесулер, жетістіктер және тәжірибе алмасу
процестері жүзеге асырылды 5.
Қазақ-түрік қарым-қатынастарында ежелден аса маңызды саланың бірі діни
рухани байланыс екеніне бұрын назар аударылған жоқ. 1917 жылы төңкеріске
Ф-ОБ-001033
дейін Ресей империясынын саясаты Түркияны Қара теңіз бөн Жерорта теңізі
аумағындағы бәсекелесі ретінде қарастырып, орталық патшалығының қол
астындағы түркі тілдес отар халықтардың Түркиямен байланысын кеңейтуге
кедергі жасап келгені мәлім. Ал кеңестік дәуірді бұл тек ресми
мемлекетаралық қатынастар аясында ғана қарастырылың екі ел халықтарының
мәдени, рухани, діни жақындықтарына тосқауыл қойылды. Ресми коммунистік
(орыстық деп айтуға болады) идеологиялық ауытқып, түрік халықтарының
тамырластығы туралы пікір білдіргендігін кеңестік дәуірде "пантюркизм"
идеологиясына уағыздаушылар деп бағаланғаны, саяси қуғын-сүргінге ұшырағаны
белгілі.
Сондықтан, тәуелсіз Қазақстан мемлекеті жарияланып, демократиялық,
егемендік негізде сыртқы қарым-қатынастарын айқындау, қалыптастыру
барысында ежелгі діни-рухани байланыстарды да жаңғыртудың маңызы өте зор
еді. Бұл тұрғыда Түркістан, ондағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі сияқты
қасиетті ұғымдар мен ескерткіштердің де рөлі ерекше болғаны белгілі.
Сондықтан, 90-жылдары екі елдің діни қайраткерлерінің арасында рухани және
материалдық құндылықтарды сақтау және де исламды дін ретінде уағыздау
саласында қарым-қатынастар жаңғыртылды.
Қазақ-түрік қарым-қатынастарының шынайы достық, туысқандық аясында
дамуына бағыт берген, оны сипаттайтын негізгі құжаттардың бірі ретінде 1991
жылы 15 наурызда Алматыда Түркия Республикасы Президентінің Қазақстанға
жасаған алғашқы ресми сапары кезінде Н.Ә.Назарбаев пен Т.Өзал қол қойған
"Қазақ Совет Социалистік Республикасы мен Түркия Республикасының қарым-
қатынасы туралы" келісімшартты ең алдымен атаған жөн. Онда екі ел
арасындағы достық қарым-қатынасты нығайту және жан-жақты дамытуға ұмтылу
негіздері дәйектелген. Бұл келісімшарт екі ел арасындағы басқа да
мәселелермен қатар ғылым және техника саласындағы қазіргі заман
жетістіктерін тиімді қолдану мақсатында ғылыми-техникалык белсенді қарым-
Ф-ОБ-001033
қатынастар жобасының негізін жасады. Осыған сәйкес бұл келісімшартта екі ел
арасындағы халықаралық мәдени қарым-қатынас саласын кеңейту және өзара
байыту, ақпараттық, мәдени және гуманитарлық қарым-қатынасты дамыту,
радиохабар және телекоммуникация жүйесінің дамуына ықпал ету, тарихи және
мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру және қорғау, түрлі салалар
бойынша мамандар даярлау және мамандандыру, елшілік өкілділігін ашу
қарастырылды 6.
Осы келісім шарттан кейін 1991 жылы 26 қыркүйекте екі елдің Президенттері
Н.Ә.Назарбаев және Т.Өзал "Қазақ Совет Социалистік Республикасы және Түркия
Республикасы арасындағы қарым-қатынастың принциптері мен мақсаттары туралы"
Декларацияға қол қойды. Онда екі жақты қарым-қатынастың жақсаруының қажетті
потенциалы көрсетілген және мәдениет туризм саласындағы қарым-қатынасты
дамытуға ұмтылыс, сондай-ақ, Алматы мен Стамбул, Түркістан мен Байбұрт,
Қызылқұм мен Қираман қалаларының арасында туысқандық бауырлас қатынас
орнату көзделген еді 7.
Сол жолы осылармен қатар Қазақ КСР және Түркия Республикасы Үкіметтері
арасында сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық қарым-қатынас туралы
келісімге де қол қойылды.
Осы келісімшарттар және 1990 жылдан бері мәдени байланыстар Қазақстан
мен Түркия арасындағы қарым-қатынастың нығаюына жол ашты. Себебі, осы
шаралармен екі елдің үкіметі өздерінің сауда, экономика, ғылым және техника
салаларындағы кең әрі ұзақ мерзімді және тұрақты қарым-қатынасты дамытуға
барлық күшін салуға дайын екендігін білдірді 8.
1991 жылы қазанда Қазакстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
Түркияға алғаш рет ресми сапар жасады.
Қазақстан Республикасынын Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Түркияға ресми
мемлекеттік сапары барысында және одан кейін қол қойылған келісімшарттар
Ф-ОБ-001033
негізінде екі ел арасындағы байланыстар нақты мазмұнға ие болды. Әсіресе,
1992 жылы 1-мамырда Алматы қаласында мәдениет, ғылым, білім және спорт
салалары бойынша екі ел үкіметтері қол қойған келісімшарттан кейін екі
жақты байланыстың мағынасы және белсенділігі артты 9.
Осы еңбекте қарастырылып отырған мәдениет және ғылым саласындағы
байланыстардың терең және нақты мазмұнды сипат алуына осы келісімшарттың
атқарған қызметі ерекше екендігіне назар аударған жөн.
Келісімшартта халықаралық ынтымақтастықтың негізгі салалары қарасты-
рылған, олар: университеттер арасындағы қарым-қатынастың дамуы, ғылыми
жобалар мен бағдарламалар алмасу, ғылыми конференниялар, кездесулер өткізу
және бірлескен ғылыми жұмыстар жүргізу, маман кадрлар даярлау және алмасу,
оқу материалдарымен және ақпараттармен алмасу, театр, музыка, опера, балет
және басқа да өнер салаларындағы өзара қарым-қатынастың дамуы, көрмелер
ұйымдастыру, әртістермен және көркемөнер ұжымдарының екі жақты қатынасы
және бағдарламалар алмасу, әдеби шығармалармен танысу және оларды екі елде
аудару, кинематография, теле-радио компаниялары, ақпараттық агенттіктер
және баспасөз, жастар ұйымдары арасындағы қарым-қатынасқа ықпал ету. Осының
нәтижесінде бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан мәдени, ғьшыми,
рухани, жалпы гуманитарлық саладағы қарым-қатынастар екі елдің бұлжымас
саясатына айналды.
1991 жыддан бастап түркі мемлекеттері тәуелсіздік алғаннан кейін
қоғамдық негізде достық және бірлік ұйымдары құрыла бастады. Ресми мәдени
және ғылыми байланыстармен қатар қоғамдык ұйымдардын, оның ішінде діни
қауымдастықтын да Түркия елімен байланыс орнату ниеттері мемлекетаралық
қарым-қатынастарды нығайтуға септігін тигізді. Өз тарапынан Түркия еліндегі
қоғамдық ұйымдар да осындай талпыныс жасады.
Қазақстан мен Түркия елдерінің қоғамдық ұйымдарының өкілдері түркі
Ф-ОБ-001033
елдері арасында болған достық, бауырластық және ынтымақтастық құрылтайла-
рына (Түрік девлет ве топлулуклары достлук, кардешлик ве ишбирлиги
курултайлары) қатысты. Бүгінге дейін осы іспеттес сегіз құрылтай өткізілді,
оның жүмысына түркі тілдес елдердің мәдениет, ғылым және қоғамдық-саяси
ұйымдары қозғалыстарының қайраткерлері және басшылары қатысты. Бұл
құрылтайлардың мақсаты-түркі әлеміндегі қарым-қатынастың нығаюына,
экономикалық дамуына, мәдени жақындасуына және жаңаша сипатта пікір
қалыптастыруға ықпал ету болып табылады. Аталмыш құрылтайлар Түркияның
қоғамдық-саяси өмірінде едәуір оқиға болып саналады. Ал бұл Түркияның түркі
тілдес халықтар өмір сүретін аймақтарға деген қызығушылығының бар екендігін
көрсетеді. Бұл құрылтайлардын шешімдері түркі тілдес елдердің үкіметтеріне
ұсыныс ретінде беріледі. Нақты мысалдар келтіретін болсақ, 1-ші құрылтай
Антальяда 1993 жылы 21-23-наурызда өткізілді, 2-інісі Измирде 1994 жылы 20-
23-қазанда етті. Құрылтай жұмыстарына 60 адам қатысты, оның қатарында
Қазақстанның Елшісі Қ.Саудабаев, 2-ші хатшы Б.Нарбаев және Білім министрі
Е.Мәмбетқазиев бастаған 48 адамдық басшылардан құрылған делегация болды
10. Осы құрылтайда қазақ зиялылары, оның ішінде әдебиетшілер қауымы
атынан Р.Бердібаев баяндама жасады. 3-ші құрылтай 1995 жылы шілде айында
Измирде өткізілді.
Міне, осы екі ел арасын байланыстырудағы алғашқы халықаралық жиындар
қазақ-түрік мәдени қарым-қатынастарының бағыттарын айқындауға зор әсер
етті. Оларда жасалған баяндамалар ежелгі туысқан халықтар мәдениетінің
қайта табысуына ақпарат беріп, дәнекерлік қызметін атқарды деуге болады.
Мұндай халықаралық бас қосу тұрақты сипат алып, жалғасын тапты.
Мысалы, 1996 жылы Анкарада болған 4-ші құрылтайдың жұмысына
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті,
көрнекті ғалым, фольклортанушы Р.Бердібаев қатысты. Әрине, бұл құрылтайлар
Ф-ОБ-001033
бірыңғай қазақ-түрік мәдени байланыстарын қарастырған жоқ. Олар Орта Азия
түріктеріне ортақ мәселе ретінде талқыланды.
1997 жылы 11-13-сәуірде Стамбулда өткізілген 5-ші құрылтайға Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік хатшысы, жазушы Ә.Кекілбаев, ғалым философ
Ә.Нысанбаев және кене түркі тілін зерттеуші ғалым А.Аманжолов қатысты. Бұл
форум да екі жақты байланыстардың жоғары мемлекеттік сипатқа ие болғанын
көрсетті.
Біртіндеп түрік халықтарының құрылтайлары әртүрлі саладағы ғалымдарды,
қоғам қайраткерлерін қамтыды. Оған дәлел 1998 жылы 20-22 наурызда Бурсада
өткізілген 6-шы құрылтайға Қазақстан Республикасының.Білім министрі М.
Жұрыновтың және қоғам кайраткері И.Сағындықовтың баруы еді. Бұл жолы екі
жақты талқылауға білім саласындағы байланыстарды нығайту мәселесі аркау
болды.
1999 жылы 2-4 шілдеде Памуккале-Денизлиде өткізілген 7-ші құрылтайға
Қазақстанның бірнеше өкілі қатысты. Олар: Дүниежүзі қазақтары қауымдасты-ғы
төрағасының орынбасары, жазушы Қ.Найманбаев, академиктер Ә.Хайдар,
М.Қозыбаев, С.Зиманов, Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті
Ә.Нысанбаев, Д.Якуп, Б.Шойбеков еді. Мұндай атақты ғалымдардың қатынасуымен
бұл жолы жалпы түркі әлемінін келелі мәселелері, оның ішінде мәдени
байланыстарды тереңдету проблемасы талқыға салынып, тиісті қарар
қабылданды.
2000 жылы 24-26-наурызда Самсунда өткізілген 8-ші құрылтайға тілдерді
дамыту департаментінің директоры Е.Ш.Шәймерденов бастаған 14 адамнан
тұратын делегация қатысты. Оның кұрамында академик, заңгер С.Зиманов,
Қазақ мемлекеттік басқару Академиясының ректоры, экономист, профессор
Н.Мамыров, халық жазушысы Қадыр Мырза Әлі, Солтүстік Қазақстан мемлекеттік
университетінің ректоры, профессор Ғ.Мұтанов, Л.Гуминев атын-
Ф-ОБ-001033
дағы Еуразия университетінің Шығыстану факультетінің деканы, ҰҒА мүше-
корреспонденті, әдебиеттанушы, профессор С.Қасқабасов, әншілер Б.Тілеуханов
пен М.Омаров бар болатын. Осы құрылтайда түркі тілдес халықтардың тілін
дамыту, жастарға білім беру мәселесі жан-жақты талқыланды. Нақты шаралар
үшін осы құрылтайлардың маңызы зор болғаны аян.
1992 жылы Түркияда Қазақстан-Түркия достық қоғамы құрылды, оның мақсаты
- екі елдің арасындағы қарым-қатынасты нығайту, екі жақты қарым-қатынастың
қарқындылығын арттыру еді.
Бұл қоғам Түркиядағы Қазақстандық студенттерге моральдық және мате-
риалдық көмек көрсетеді, Қазақстан мен Түркияның ғылым және мәдениет
қайраткерлерінін катысуымен екі елді таныстыру кештерін, конференциялар
өткізеді. Қазақстан мен Түркия Республикалары казақ-түрік достығы туралы
деректі фильмдер түсірді, түрік теледидары үшін казақтар қазақ-түрік
достығы туралы хабарлар даярлады, ал Түркия елі қазақ-түрік достығын
нығайтуға өз үлесін қоскан медениет және ғылым қайраткерлерін мен саяси
қайраткерлерді марапаттады. Мысалы, осы қоғамның дайындауымен "Түрік
дүниесінің жұлдыз-дары" атты таныстыру телехабарлары дайындалып, онда Абай
Құнанбайұлы, Мұхтар Әуезов, Жамбыл Жабаев туралы мәліметтер түрік еліне
кеңінен насихатталды.
1992 жылы Түркияда Премьер-министр аппараты жанынан түрік ынтымақ-
тастығы және дамыту агенттігі (ТИКА) құрылды. Оның негізгі мақсаты түркі
елдеріне көмек беру және экономикалық қарым-қатыия орнату деп тұжырым-
далды. Бұл мақсат түркі мемлекеттерінің дамуын стратегиялық жоспарларын
жасау, бірлескен жобаларды ұйымдастыру, түркі елдерінің әлеуметтік және
экономикалық жағдайын зерттеу стратегиялық жоспарлар мен бірлескен жоба-
ларды жүзеге асыруға көмек көрсету шараларын көздейді.
Бұл агенттіктін көмегімен және қатысуымен ғылыми және мәдени салаларға
Ф-ОБ-001033
байланысты бірнеше жобалар жүзеге асырылды. Олар: симпозиумдар және ғылыми
конференциялар өткізу, мәдени іс-шаралар ұйымдастыруға материалдық қолдау
көрсету, баспасөз жағынан көмек көрсету, әр түрлі мамандықтар бойынша
тәжірибе алмасуды ұйымдастыру, Түркістан қаласындағы Қ.А.Ясауи кесенесін
жөндеуден өткізу, Қызылорда қаласындағы қолмен кілем тоқу жобасын іске
асыру және т.б. Мысалы, Қызылорда облысындағы қолмен кілем тоқуды дамыту
жобасы қазақтың дәстүрлі қолөнеріндегі ұлттық ерекшелігін қайта дамыта
отырып, жергілікті жағдай мен еңбек ресурстарын (қорларын) кілем тоқитын
шағын фабрикалар құруға пайдалануды іске асыруды көздеген еді 11.
Бұл жоба іске асырылды. Қызылордада қазақтың дәстүрлі кілем тоқу, ою-
өрнек өнерін қалпына келтіру, бояулар әзірлеп, пайдалану сияқты ұмыт бола
бастаған ұлттық кәсібін қайта жанғыртуда, жергілікті өнерпаздар мен қолөнер-
шілерді ұйымдастыруда түрік ғалымы және этнографы Тахсин Парлак көп жұмыс
атқарды. Ол осы жұмыстар негізінде қазактың дәстүрлі кілем тоқу өнерін,
оның тарихи тамырларын сипаттап, 2001 жылы Алматыда этнография ғылымы
саласында кандидаттық диссертация қорғады.
Екі жақты байланыстың нығаюына және мәдени ерекшеліктерімен танысу
ісінде айтарлықтай үлес қосқан мәдени іс-шаралардың арасындағы ең маңызды-
ларының бірі "Өнер және достық күндерін" өткізу шарасы. Мұндай мерекелер
көрермендерге ұлттық мәдениеттің сын қырларымен көрнекті әрі жеткілікті
дәрежеде танысуға мүмкіндік береді.
1992 жылы Қазақстанда "Түркияның Қазақстандағы мәдениет және өнер
күндері" өткізілді. Оған Түркияның мәдениет министрі Д.Фикри Саглар баста-
ған 100-ден астам адам қатысты. Фольклорлық-этнографиялық, ән-би топтары,
музыкалық шығармашылық шеберлері өнер көрсетті, сәнді-қолданбалы өнердің
көрмесі болып өтті 12.
Ф-ОБ-001033
Өз кезегінде 1992 және 1996 жылдары "Түркияда Қазақстанның мәдениет
күндері" өтгі 13. Мысалы, 1992 жылы 24-сәуір-1-мамыр күндері өткен "Түр-
киядағы Қазақстанның мәдениет және өнер күндерінде" Қазақстан тарапынан
мәдениет министрінің бастауымен 150-ге жуық адам қатысты. Музыкалық ұжымдар
өнер көрсетіп, этнографиялық материалдар, кітап көрмелері көпшілікке
ұсынылды. Мереке Анкара, Стамбул және Кония қалаларында етті.
Мұндай мәдениет және өнер күндерін өткізу екі ел арасындағы тұрақты
шараларға айналды. Мысалы 1993 жылы 16-21-желтоқсанда Түркияда Қазақ-
станның кезекті мәдениет және өнер күндері өтті. Мереке Анкара, Қожаели,
Болу, Стамбул қалаларында ұйымдастырылды. Мереке барысында қазақстан-дықтар
Түркия Республикасынын мәдениет министрімен, Вице-премьермен кездесіп,
ТҮРКСОЙ-да концерт беріп, көрмелер ұйымдастырды.
1996 жылы 19-27-қыркүйекте "Қазақстанның Түркиядағы мәдениет және өнер
күндерін" өткізуге 15 адамнан тұратын ресми делегация қатысты. Одан басқа,
шығармашылық ұжымдармен қоса, баспасөз делегаттарын қосқанда делегация 60-
қа жуық адамды құрады. Іс-шаралар Анкара. Стамбул, Болу қалаларында
ұйымдастырылды 14.
2000 жылы 30-мамырда Түркия Республикасы мәдениет мннистрлігінің
Түркиадағы Қазақстанның Елшілігінің және Билькент университетінің арала-
суымен қазақ-түрік достығының кеші және Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Тарих толқынында" кітабының тұсау кесері,
сонымен қатар түрік және қазақ әртістерінің концерті болды 15.
Түрік азаматтарының казақ елінің көрнекті өкілдерімен және қазақ
тарихының негізгі оқиғаларымен танысуына мынадай оқиғалар ықпал етті. 1993
жылы - Түркияда Ахмет Ясауи жылы еткізіліп, 1995 жыл - Абай жылы, 1996 жыл
- Жамбыл жылы, 1998 жыл - Құрманғазы жылы деп аталып өтті. 1996 жылы
Анкарада желтоқсан оқиғасының онжылдығы аталып өтті. 1997 жылы
Ф-ОБ-001033
М.Әуезовтің 100 жылдығы және Қазақстан мен Түркия арасындағы дипломатия-лық
қарым-қатынастың 5 жылдығы аталып етті 16.
Осы секілді айрықша даталарға байланысты Түркияда халықаралық
конференциялар, қазақ жазушылары мен ақындарының шығармаларын аудару және
басып шығару, әр түрлі шығармашылық фестивальдер ұйымдастырылды.
Қазақстаннан шақырылған өнер адамдары көптеген концерттер берді. Мысалы,
Абайдың 150 жылдығын тойлауға Қазақстан тарапының делегациясы қатысты, оның
құрамыңда: Вице-премьердің орынбасары А.Есімов, мәдениет министрі
Т.Мамашев, орынбасары В.Кутовой, білім министрінің орынбасары Ш. Қойшыбаев,
әдебиеттану институтының директоры С.Қирабаев және де әр сала-дан
ғалымдар, академиктер, журналистер, жазушылар, әртістер және шығарма-шылық
ұжымдар болды. Бұған Түркия Республикасының жоғарғы басшылары Президенттің
аппараты, мәдениет және білім министрлігімен қатар әр түрлі қорлар,
өнеркәсіптер мен қоғамдық ұйымдар тартылды.
Алғаш рет Абай шығармалары түрік тіліне аударылып және басылып шығарылды
(түрік тіліне Абайдың таңдамалы шығармалары аударылған кітап 1995 ж.
Анкарада екі тілде 200 мың тиражбен шықты).
Сонымен қатар, Абай туралы ғылыми мақалалар жинағы түрік тіліне
аударылып, басылып тығарылды. Осыған орай түрлі университеттерінде ғылыми
конференциялар өткізілді, Қазакстан туралы түрлі-түрлі фотоальбомдар
дайындалды. Түркияда шығатын көптеген журналдардың жеке нөмірлері Абайдың
шығармашылығына арналды. Осындай шаралар Құрманғазының 175 жылдық
мерейтойына 1998 жылы да кең ұйымдастырылды. Түркияға Қазақстан-нан
делегация жіберіліп, құрамына 8 ресми қызметкерлер, Құрманғазы оркест-рінен
25 адам, ақпарат қызметкерлерінен 4 адам, 6 әнші және 4 адамнан тұратын
бишілер тобы жіберілді. Сонымен қатар халық музыкалық аспаптары мен
Қазақстан қолөнерінің көрмесі ұйымдастырылды (А.Омарбеков жетекші-
Ф-ОБ-001033
лігімен).
1992 жылы 29-сәуір және 1-мамыр аралығында ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың шақыруымен Қазақстанға ресми сапармеп ТР Премьер-министрі
Сүлеймен Демирел келді. Ресми сапар кезінде қазақ-түрік байланыстарындағы
тұрақты тенденцияны қолға алудын маңыздылығы аталып етілді және екі жақты
тиімді қарым-қатынастың кеңеюі үшін қажетті шаралардың қолданылатыны
жөнінде келісімге қол жеткізілді.
Жоғарыда айтылғандай, Байбұрт және Түркістан қаласы бауырлас қалалар деп
жарияланды. Екі жақты қатынасты нығайту мақсатында 1992 жылы 18-25-қазан
аралығында Түркістан қаласының делегациясы Байбұрт қаласында болды. Өз
тарапында 30-сәуір - 10-мамыр аралығында Байбұрт делегациясы Түркістанға
келді. 1993 жылы жасөспірімдер арасында осындай екі жақты алмасу болды.
Түркістан делегациясы қала әкімінің басшылығымен 2001 жылы 16-22-шілде
аралығында Байбұрт қаласында өтетін "Деде Қорқыт" атты мәдениет және өнер
фестиваліне шақырылды 18.
1992 жылы 20 маусымда Стамбұл қаласында Түркия Республикасының мәдениет
министрі Фикри Сағлардың шақыруымен түркі мемлекеттерінің мәдениет
министрлері жиналды (Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркия).
Бұл кездесулерде ұлттық ерекшеліктер мен құндылықтарды түркі және әлемдік
мәдениет бөлігі ретінде дамыту және мұқият сақтауға ұмтылу қажеттілігі
білдірілді. Ол принциптер мынаған саятын еді: өзара түсінісу және құрметтеу
принципі негізінде бір-бірімен танысу әрі алмасу және де әлем халқына түркі
мәдениеті және оның ерекшеліктерімен таныстыру. Сол кезде түркі
халықтарының арасындағы мәдениет көпірі болып табылатын ТҮРКСОЙ Одағының
іргетасы қаланған еді.
ТҮРКСОЙ (түркі елдерінің мәдениет жене өнер саласындағы одағы) түркі
тілдес елдердің халықаралық мәдени ынтымақтастығының органы ретінде
Ф-ОБ-001033
ЮНЕСКО түрінде 1993 жылы 12 шілдеде Алматы қаласында түркі мемлекеттері
Қазақстан, Түркия, Өзбекстан, Түрікменстан, Әзірбайжан, Қырғызстан өкілдері
қол қойылған келісімшарт негізінде құрылды.
Оның мақсаттары:
-түркі тектес және түркі тілінде сейлейтін халықтар арасында өзара
түсіну-шілікке ұмтылу;
-Түркі халықтарының мәдениеті мен өнерінің дамуының және өркендеуінің
қажеттілігі;
-болашақ ұрпақ ұшін ұлттық мәдениетін сақтау және достық қарым-
қатынасты қамтамасыз ету;
-әлем тарихы сипатында түрік мәдениетінің өркендетілуі және насихат-
талуы.
Осыған сәйкес 1993 жылы 9-13 шілдеде Алматы қаласында түркі тілдес
елдерінің мәдениет министрлерінің 3-ші кезекті кездесуі және ТҮРКСОЙ-дың
бірінші отырысы болды. Оның жұмысына Түркиядан 20 өкіл қатысты 19.
1994 жылы 17-19 ақпанда Мармарис қаласында (Түркия) түрік тілдес
халықтардың мәдениет министрлерінің кезекті 4-ші кездесуі мен ТҮРКСОЙ
отырысы болды. ҚР делегациясын мәдениет министрі С.Әшляев басқарды, оның
құрамында Ә.Қастеев атындағы өнер музейінің директоры Е.Жангельдин,
Қазақстан халықтарының қолөнер музейінің директоры М.Әлімбаев болды.
ТҮРКСОЙ қоғамының құрылуы түркі елдерінің мәдени қарым-қатынасын
дамытуға зор ықпалы бар бірден-бір халықаралық ұйымға айналды. Ол әсіресе
Кеңес Одағы қүрамында болған түркі тілдес халықтардың төл мәдениетін жаң-
ғыртуға себепкер болды. Оның әр мәжілісінде осы сала бойынша келесі
міндеттер қойылып, нақты шаралар қабылданды.
ТҮРКСОЙ-дың жұмыс қарқынын мына мысалдардан көруге болады: ТҮРКСОЙ-дың
5-отырысы 1994 жылы 1-3 шілдеде Бішкек қаласында болды.
Ф-ОБ-001033
ТҮРКСОЙ-дың 7-жиналысы 1996 жылы 19-20 наурызда Анкара қаласында
мәдениет министрі Т.Мамашевтің қатысуымен өтті. Бұл отырысқа ЮНЕСКО-ның бас
хатшысы қызметін атқарушы, Орталық және Шығыс Еуропаның даму
бағдарламасының директоры Алейн Ханкок қатысты. 1996 жылдың соңында Ташкент
қаласында ТҮРКСОЙ-дың кезекті жиналысы өтті. ТҮРКСОЙ-дың кезекті отырысы
1997 жылдың басында Бакуде өтті, оған ЮНЕСКО-ның бас хатшысы Федерико
Майордың қатысуы бұл одақтың беделінің өскендігін көрсетеді. 1997 жылы 28-
29 қыркүйекте Алматы қаласында ТҮРКСОЙ-дың кезекті жиналысы өтті. 1998
жылдың басында Қазанда (Татарстан) ТҮРКСОЙ-дың кезекті отырысы болды.
ТҮРКСОЙ-дың 13-ші жиналысы Анкарада 1999 жылы 30 қараша-1-желтоқсан
аралығында етті. Бұл жәй ғана хроника емес. ТҮРКСОЙ-дың әр мәжілісінде
мемлекетаралық деңгейді-орындалатын шаралар белгіленіп, туысқан халықтардың
жақындасуына ықпал жасалды.
ТҮРКСОЙ түркі тілдес елдердің жазушылар одағынын және ұйымдарының
жиналысын өткізді, қолөнер және декоративтік өнердің көрмесін ұйымдастыр-
ды, фестивалъдер және опера күндерін, театрлық, фольклорлық фестивальдер,
жазушылардың кездесулерін, спорі турнирлерін, Наурыз мерекелерін өткізді.
1994 жылдан бастап жыл сайын Түркиядағы Наурыз мерекелеріне қазақстан-
дықтар қатысатын болды.
Бұл мерекелер шеңберінде Қазақстан мен Түркияның және түрлі елдерінін
арасындағы қарым-қатынастардың әрі қарай дамуына ықпал ететін халықаралық
симпозиумдар, кинофестивалъдер, көркемөнер көрмелері, концерттер, атты
жарыстар және баска да мәдени іс-шаралар жасалды 20.
Одан басқа ТҮРКСОЙ Абай, Жамбыл, Мұхтар Әуезов, Құрманғазы Сағырбаев
мерейтойларын өткізуге және ұйымдастыруға қатысты. ТҮРКСОЙ Абай
шығармаларын, М.Әуезов әңгімелерін түрік тілінде басып шығаруға жағдай
жасады. Әрине, қаржы тапшылығы мен ұйымдастыру мәселелеріндегі
Ф-ОБ-001033
кейбір кемшіліктер салдарынан ТҮРКСОЙ шеңберінде жоспарланған жан-жақты
мәдени ынтымақтастық күткен нәтиже берді деп толық айтуға болмайды. Бірақ
оның жұмысының маңызы ерекше екенін ескерген жөн.
1993 жылы 9-10 сәуірде Қазақстанға Түркия Президенті Тургут Озал ресми
сапармен келді. Бұл ресми сапар кезінде екі жақты қарым-қатынастың ілгері
дамығандығы, сонымен қатар олардың қарқынды дамуындағы кемшіліктердің бар
екендігі көрсетілді.
1993 жылы 17-24 сәуір арасында қайырымдылық "Бөбек" қорының төрайымы
Сара Назарбаева Түркияға қайырымдылыққа арналған қаржы жинауға барып
қайтты. Ол Стамбұлда пресс-конференция өткізіп, Анкарада тікелей эфирге
шықты. Телехабарлар мен бейнефильмі арқылы түркиялықтарды "Бөбек" қорының
жұмысымен таныстырды.
Айта кететін жайт, екі жақты делегациялардың квптеген сапарлары, басқа
да түрлі мемлекеттермен мұндай делегациялар алмасу байқалмайды. Мысалы, тек
1993 жылы ҚР мәдениет министрлігінде Түркияның мәдениет министрлігінің екі
делегациясы болды. Мұнда Ахмет Яссауи және Арыстанбаб кесенелерін жөн-деуге
байланысты мәсеяелер, Ұлы Жібек жолындағы халықтардын қолөнерін қайта
жаңғырту мәеелелері қаралды 21. 1993 жылы маусымда ҚР Білім министрі
Ш.Шаяхметов бастаған 7 адамнан тұратын ресми делегация Түркияда болды, ал
қазанның соңында ҚР денсаулық сақтау министрі А.Мусиннің және ішкі істер
министрі Горелкиннің осы елге ресми сапары өткізілді.
Қазақ-түрік қарым-қатынасының нығаюына қоғамдық ұйымдар да өз үлесін
қосуда. 1994 жылы 14-15 қаңтарда Анкарада "Азия елдері мәдениетінің өзара
қатынасы" атты халықаралық семинар өтті. Онын жұмысына Қытай, Жапония,
Индонезия, Пәкістан, Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан,
Түрікменстан және Түркия елдерінің қоғам қайраткерлері қатысты. Семинарда:
"Қазақ достық қоғамының" және шетелдемен құрылтайлық байланыс төрайымы
Ф-ОБ-001033
Ж.Әмірханова "Қазақ үлгісінде Азия елдерінін-мәдениетінің өзара қатынасы"
атты баяндама оқыды. 1994 жылы 7-12 маусым аралығында Ж.Әмірханова бастаған
достық және Қазақстан Республикасының шетелдермен мәдени байланыс қоғамы
Алматыға Қазакстан және Түркия әйелдері арасында іскер және мәдени байланыс
орнату үшін Қазақстанға Биртен Шоқайды шақырды.
жылы 17 казанда Анкарада ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев Түркияға ресми
сапарында екі жақты қарым-қатынастың непзгі құжаттарының бірі - Қазақстан
мен Түркия Республикасының арасындағы достық және ынтымақ-тастық туралы
келісімшартқа қол қойылды. Онда достық қарым-катынастың нығаюы тек
аймақтағы емес, сонымен қатар барлық әлемдегі тұрақтылық пен бейбітшілікке
өз ықпалын тигізетіні көрсетілді және саясат, дипломатия, экономика, сауда,
білім, мәдениет, ғылым, транспорт, байланыс және коммуни-кация, ауыл
шаруашылығы, энергетика, денсаулық сақтау, экология, туризм, спорт тағы
басқа салаларындағы екі жақты қарым-қатынасты тереңдете түсуге ұмтылыс
білдірілді 22.
жылы 13 маусымда ТР Президенті С.Демирелдің Қазақстанға жасаған ресми
сапарында Қазақстан мен Түркия Ресггубликалары арасындағы қарым-қатынасты
әрі қарай дамыту және нығайту, тереңдету жайлы Декларацияға қол қойылды.
Президенттер екі жақты қарым-қатынастың тереңдетілгенің және алдыңғы
кезеңде де достық пен ынтымақтастықтың нығаюына барлық мүмкін-діктің бар
екендігін айтты 23.
жылдан бастап Түріксав деген түрік қоғамы түркі әлеміндегі қарым-
қатынастың нығаюына өз үлесін қосқан адамдарға арналған наградалар таға-
йындады. Бұл награданы қазақстандық қайраткерлер: 1996 жылы-Олжас
Сүлейменов, 1997 жылы - Мұхтар Мағауин, 1998 жылы -Нұрсұлтан Назарбаев және
Мұхтар Шаханов, 1999 жылы - Рахманқұл Бердібай, 2000 жылы - Мұрат Жұрынов
иеленді 24.
Ф-ОБ-001033
1996 жылы қыркүйекте қазақ-түрік ынтымақтастығынын дамуына өз үлесін
қосқан профессор Садық Туралға Қазақстанның мемлекеттік наградасы тапсы-
рылды. Сол жерде Садык Турал "Қазіргі Түркия" тақырыбында сөз сөйледі. 1997
жылы 27-29 қыркүйекте профессор Садык Турал Түрік тіл қоғамы атынан келген
профессор Г.Қараагачпен бірге Алматыда өткен Мұхтар Әуезовтің 100 жылдык
мерейтойына катысты. 1997 жылы 11-15 қарашада Қорқыт Атаға арналған
халықаралық конгресстің жұмысына қатысу үшін Садық Турая шақырылды. 1998
жылы 30 казан- 3 қараша аралығында Алматыда Ататүрік атындағы мәдени
орталықтың қызметкерлері Түркия Республикасының құрыл-ғанына 75 жыл толуына
арналған конференция өткізді. "Республика құндылық-тардын қазынасы" атты
баяндамамен Садық Турал, "Ататүрік және оның принииптері" атты баяндамамен
профессор Сәлім Жохче, " Ататүрік - адам ретінде" деген баяндамамен Режеп
Биягинер конференцияда сөз сөйледі. 1999 жылы 17-19 мамырда түрік
профессорлары Эсин Кахья және Айше Айата "Шығыс қоғамындағы өтпелі
кезеңдегі мәдени және тарихи процесстер" атты тақырыпта конференция
өткізді. 2000 жылдың шілдесінде алғашқы күндері Садық Турал Қазақстанға
Қазақстан мен Туркия арасындағы ынтымақтастықты әрі қарай нығайту үшін
ресми сапармен келді.
1996 жылы желтоқсанда Қазақстан Республйкасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев халықаралық ынтымақтастықтың даму ісіне өз үлесін қосқаны үшін
Түркияның мемлекеттік министрі, қазақ-түрік достық қоғамының төрағасы,
ҚА.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Өкілетті Кеңес
төрағасы Намык Кемал Зейбекке "Бейбітшілік және рухани келісім" халықара-
лық сыйлығын тапсырды.
Екі жақты қарым-қатынасты нығайту барысында туындаған мәселелерді шешуге
халықаралық кездесулер және конференциялар ықпал ететіні айқын. Мысалы,
1997 жылы 10 қыркүйекте Алматыда "Қазақстан-Түркия: іскерлік
Ф-ОБ-001033
ынтымақтастықтың болашағы" атты іскерлер ортасының өкілдерінін конферен-
циясы өтті. Оның жұмысына Қазақстан Республякасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев және Түркия Республикасының Премьер-министрі М.Йылмаз қатыс-ты
35. 1997 жылы 3-7 қарашада Анкарада Ататүрік мәдени орталығы түрік
мәдениетінің төртінші халықаралық конгресін ұйымдастырды, оның жұмысына
Қазақстан тарапынан ғалымдар Б.Қарақұлов, Ә.Нысанбаев, Ш.Ыбыраев,
К.Қадашева қатысты.
1998 жылы маусымда Н.Ә.Назарбаев ресми сапармен Түркияға барды. Келіссөз
барысында Қазақстан мен Түркия арасындағы екі жақты ынтымақтас-тықты
нығайтудың негізгі жайдайлары талқыланды.
2000 жылы 7-14 сәуірде Сулейман Демирель университетінде (Спарта қала-
сы, Түркия) "Түрік әлемінің мәдениеті мен өнері" атты халықаралық симпозиум
ұйымдастырылды, оның жұмысына Қазақстаннан 10-ға жуық адам қатысты. Мұнда
мәдениет пен өнердің қазіргі даму нышандары мен келешегі туралы үлкен
талқылау, пікір алысу орын алды.
2000 жылы 30 мамырда мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі
А.Сәрсенбаев Түркия Республикасына ресми сапармен барды. Сапар кезінде
министр Түркия Республикасының Президенті Ахмет Неждет Сезермен, Вице-
премьер-министр Девлет Бахчелімен, мемлекеттік министр Абдулхалук Мехмет
Чаймен, мәдениет. министрі Истемихан Талаймен, діни істер басқару төрағасы
Нури Йылмазбен кездесті 26.
Министр Мәдениет министрлігі және Билькент университеті бірігіп
ұйымдастырған Билькент университетінде өткен "Қазақ-түрік достық күндері-
не" қатысты. Мереке барысында Н.Назарбаевтың "Тарих толқынында" атты
кітабының тұсау кесері етті және "Республика құрдасы" атты деректі фильм
көрсетілді, қазақстандық және түрік әртістерінің біріккен концерті берілді.
Сондай-ақ, Министрдің сапары теледидар каналдарында көрсетілді 27.
Ф-ОБ-001033
Қазақстанның тәуелсіздігі туралы Декларацияның қабылданғанына 10 жыл
толуына байланысты 2000 жылы қазанда Анкарадағы Қазақстан Республикасы-ның
Елшілігі Түркия Мәдениет министрлігімен Ынтымақтастық және даму агентігімен
(ТИКА) бірігіп, бірнеше қалаларда қазақ-түрік достығының кештерін өткізді.
Іс-шаралардың бағдарламасында Н.Назарбаевтың "Тарих толқынында" кітабынын
тұсау кесері, әдеби шығармалардың көрмесі, қазақстандық әртістердін
концерті өткізілді.
2000 жылы қазанда Түркістан қаласының І500 жылдық тойына құрметті
қонақтар қатарында Түркия Президенті Ахмет Неждет Сезер келді. Ресми сапар
шеңберінде ол Астанада, Шымкентте, Түркістанда болды. Онымен бірге
министрлер мен депутаттардан (70 адамға жуық) және пресса өкілдерінен (50
адам) тұратын делегация келді. 2000 жылы 19 қазанда ресми сапар шеңберінде
Түркия Республикасының Мәдениет министрі Истемихан Талай Қазақстанға келді.
Осы мерейтойға арнап ТИКА агенттігі "Түркістанның пірі Қожа Ахмет Ясауи
және ғимараты" атты кітапты басып шығарды.
2001 жылы 20 сәуірде ҚР Президенті Н.Назарбаев Стамбұлда өткен түркі
елдерінің 7-саммитіне қатысты. Мұнда түркі елдердің экономикалық және
әлеуметтік-мәдени ынтымақтастықтың келешекте даму мәселесі қаралды.
2001 жылы сәуір айының басында ТР Пардаментінің төрағасы Өмер Изги ресми
сапары кезінде Астанада, Алматыда, Шымкентте, Түркістанда болды. Ол ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевпен, ҚР Парламент терағасы Ж.Тұяқбаевпен кездесті.
Кездесу барысында казақ-түрік зкономикалық және мәдени қарым-қатынастарының
соңғы жылдары қарқындылығы артқаны аталып өтілді, сондай-ақ парламент
дәрежесінде қарым-қатынастардың даму қажеттілігі білдірілді. Сапар кезінде
оны Қазақстандағы ТР Елішісі Чинар Алдемир алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz