Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта арқылы ұйымдастыруды программалау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Тарау. Delphi программалау ортасы және Паскаль тілінің басқарушы конструкцияларының программалаудағы қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Delphi программалау ортасын қолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Паскаль тілінде өрнектер мен математикалық амалдарды
программалау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3. Қарапайым операторлар және оларды қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.4. Тармақталу және таңдау операторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1.5. Паскаль тілінің қайталану операторлары және көмекші
программалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
1.5.1. Үшін циклінің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1.5.2. Әзірге циклін қолданып программалау ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
1.5.3. Дейін циклін қолданып программалау ... ... ... ... ... ... ... ... 40
II. Тарау. Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта арқылы ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.1. Интерактивті тақта және онымен жұмыс жасау технологиясы ... ... 48
2.2. Паскаль тілін оқытуда интерактивті тақтаны қолдану ... ... ... ... ... 54
2.3. Паскаль тілін оқыту интерфейсін программалау ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
I. Тарау. Delphi программалау ортасы және Паскаль тілінің басқарушы конструкцияларының программалаудағы қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Delphi программалау ортасын қолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Паскаль тілінде өрнектер мен математикалық амалдарды
программалау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3. Қарапайым операторлар және оларды қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.4. Тармақталу және таңдау операторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1.5. Паскаль тілінің қайталану операторлары және көмекші
программалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
1.5.1. Үшін циклінің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1.5.2. Әзірге циклін қолданып программалау ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
1.5.3. Дейін циклін қолданып программалау ... ... ... ... ... ... ... ... 40
II. Тарау. Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта арқылы ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.1. Интерактивті тақта және онымен жұмыс жасау технологиясы ... ... 48
2.2. Паскаль тілін оқытуда интерактивті тақтаны қолдану ... ... ... ... ... 54
2.3. Паскаль тілін оқыту интерфейсін программалау ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Паскаль тілін 1970 жылдарда Цюрих (Швецария) қаласының жоғарғы техникалық училищесінің профессоры Никлаус Вирт (1968-1971ж) ұсынған. Ол бұл тілді дүние жүзі алғаш есептеу машинасын жасаған ұлы француз ғалымы Блез Паскальдың құрметіне Паскаль деп атаған.
1970 жылы қабылданған стандаррты Паскаль тілі АЛГОЛ, ФОРТРАН, БЕЙСИК және басқа да тілдерден қалыспайды және кейінгі нұсқалары жетілдірілген. 1983 жылы Паскаль тілі халықаралық стандартқа енгізілді.
Сондықтан да қазіргі кезде Паскаль тілі кез-келген саладағы күрделі есептерді шешу үшін пайдалануға болатын, кең таралған стандартты программалау тіліне айналды.
Қазіргі кезде Паскаль тілі қолданбалы программалар жазу үшін және жүйелі программалау тілі ретінде де кеңінен қолданылады. Сонымен бірге көптеген мини және макрокомпьютерлерді қамтамасыз ету осы тілде жазылған. Паскаль тілі бұрын құрылған программалау тілдерінен маңызды ерекшілігі ол деректер құрылымының концепциясының алгоритм түсінігімен қатар программалаудың негізінде жатқан фундаметальды түсініктер қатарына кіруі.
1970 жылы қабылданған стандаррты Паскаль тілі АЛГОЛ, ФОРТРАН, БЕЙСИК және басқа да тілдерден қалыспайды және кейінгі нұсқалары жетілдірілген. 1983 жылы Паскаль тілі халықаралық стандартқа енгізілді.
Сондықтан да қазіргі кезде Паскаль тілі кез-келген саладағы күрделі есептерді шешу үшін пайдалануға болатын, кең таралған стандартты программалау тіліне айналды.
Қазіргі кезде Паскаль тілі қолданбалы программалар жазу үшін және жүйелі программалау тілі ретінде де кеңінен қолданылады. Сонымен бірге көптеген мини және макрокомпьютерлерді қамтамасыз ету осы тілде жазылған. Паскаль тілі бұрын құрылған программалау тілдерінен маңызды ерекшілігі ол деректер құрылымының концепциясының алгоритм түсінігімен қатар программалаудың негізінде жатқан фундаметальды түсініктер қатарына кіруі.
1. А. И. Петров, В. Е. Алексеев и др. Вычисльтельная техника и программирование, М., 1990
2. О. Камардинов. Информатика. 1-бөлім, Ш., ЮКПО «Полигр.», 2000
3. О. Камардинов, С.Азаматов. Информатика негіздері, А., «Рауан», 1993
4. О.Камардинов. Паскаль тілінде программалау, А., РБК, 1994
5. О.Камардинов. Есептеуіш техника және программалау, а., РБК, 1997
6. Зубов В.С. Программирование на языке TURBO PASCAL. Версий 6.0 и 7.0 – М., 1997
7. Файсман А. Профессиональное программирование на языке Турбо Паскаль, 1992
8. Марченко А.Н, Марченко П.А. Программирование в среде Turbo Pascal 7.0: Торосенко В. П – 8-е изд-Киев.: Век, Спб.: Корона Принт, 2004.-506 б.
9. О.Камардинов.Паскаль тілінде программалау,А.,РБК,1994ж
10. О.Камардинов.Оқу құралы.Шымкент,2000,246бет
11. Н.Ы.Омарова,К.У.Тұрмағамбетова,К.Н.Нүриденова.Паскаль тілінде программалау негіздері.Алматы, “Білім”баспасы,1996ж,-136б.
12. К.Боон.Паскаль для всех/Перевод с гол.В.С.Макарова.,Под ред.Н.Н.Слепова.-М.,1988г
13. Гофман В. Хомоненко А. Delphi 5. - СПб.: БХВ-Петербург, 2001.
14. Дантеманн Джефф, Мишел Джим. Программирование в среде Delphi.
15. Конопка Р. Создание оригинальных компонент в среде Delphi.
16. Н. Культин. Delphi в задачах и примерах. – СПб.: БХВ-Петербург, 2003.
17. Сван Т. Основы программирования в Delphi для Windows 95.
18. Шумаков П.В. Delphi 3 и создание приложений баз данных.
2. О. Камардинов. Информатика. 1-бөлім, Ш., ЮКПО «Полигр.», 2000
3. О. Камардинов, С.Азаматов. Информатика негіздері, А., «Рауан», 1993
4. О.Камардинов. Паскаль тілінде программалау, А., РБК, 1994
5. О.Камардинов. Есептеуіш техника және программалау, а., РБК, 1997
6. Зубов В.С. Программирование на языке TURBO PASCAL. Версий 6.0 и 7.0 – М., 1997
7. Файсман А. Профессиональное программирование на языке Турбо Паскаль, 1992
8. Марченко А.Н, Марченко П.А. Программирование в среде Turbo Pascal 7.0: Торосенко В. П – 8-е изд-Киев.: Век, Спб.: Корона Принт, 2004.-506 б.
9. О.Камардинов.Паскаль тілінде программалау,А.,РБК,1994ж
10. О.Камардинов.Оқу құралы.Шымкент,2000,246бет
11. Н.Ы.Омарова,К.У.Тұрмағамбетова,К.Н.Нүриденова.Паскаль тілінде программалау негіздері.Алматы, “Білім”баспасы,1996ж,-136б.
12. К.Боон.Паскаль для всех/Перевод с гол.В.С.Макарова.,Под ред.Н.Н.Слепова.-М.,1988г
13. Гофман В. Хомоненко А. Delphi 5. - СПб.: БХВ-Петербург, 2001.
14. Дантеманн Джефф, Мишел Джим. Программирование в среде Delphi.
15. Конопка Р. Создание оригинальных компонент в среде Delphi.
16. Н. Культин. Delphi в задачах и примерах. – СПб.: БХВ-Петербург, 2003.
17. Сван Т. Основы программирования в Delphi для Windows 95.
18. Шумаков П.В. Delphi 3 и создание приложений баз данных.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
ЌАЗАЌСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖЄНЕ
ЃЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ќ.А.Ясауи атындаѓы Халыќаралыќ ќазаќ-т‰рік университеті
Бағдарламалау және ЕТ кафедрасы
Д И П Л О М Д Ы Ќ Ж ¦ М Ы С
Таќырыбы: “Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта арқылы
ұйымдастыруды программалау”
Орындаѓан: Джузбаева Ш.Ш.
Тобы, студенттіњ
аты-жөні
Ѓылыми жетекшісі: П.ғ.к. аға оқытушы Бекмолдаева Р.Б.
аты-жөні, ѓылыми атаѓы, дєрежесі
Шымкент 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Тарау. Delphi программалау ортасы және Паскаль тілінің басқарушы
конструкцияларының программалаудағы
қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .6
1.1. Delphi программалау ортасын қолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Паскаль тілінде өрнектер мен математикалық амалдарды
программалау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3. Қарапайым операторлар және оларды
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.4. Тармақталу және таңдау
операторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.5. Паскаль тілінің қайталану операторлары және көмекші
программалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 35
1.5.1. Үшін циклінің ұйымдастырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
1.5.2. Әзірге циклін қолданып
программалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
1.5.3. Дейін циклін қолданып программалау
... ... ... ... ... ... ... ... 40
II. Тарау. Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта арқылы ұйымдастыру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..48
2.1. Интерактивті тақта және онымен жұмыс жасау
технологиясы ... ... 48
2.2. Паскаль тілін оқытуда интерактивті тақтаны қолдану
... ... ... ... ... 54
2.3. Паскаль тілін оқыту интерфейсін
программалау ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Кіріспе
Паскаль тілін 1970 жылдарда Цюрих (Швецария) қаласының
жоғарғы техникалық училищесінің профессоры Никлаус Вирт (1968-
1971ж) ұсынған. Ол бұл тілді дүние жүзі алғаш есептеу
машинасын жасаған ұлы француз ғалымы Блез Паскальдың
құрметіне Паскаль деп атаған.
1970 жылы қабылданған стандаррты Паскаль тілі АЛГОЛ,
ФОРТРАН, БЕЙСИК және басқа да тілдерден қалыспайды және
кейінгі нұсқалары жетілдірілген. 1983 жылы Паскаль тілі халықаралық
стандартқа енгізілді.
Сондықтан да қазіргі кезде Паскаль тілі кез-келген
саладағы күрделі есептерді шешу үшін пайдалануға болатын, кең
таралған стандартты программалау тіліне айналды.
Қазіргі кезде Паскаль тілі қолданбалы программалар
жазу үшін және жүйелі программалау тілі ретінде де кеңінен
қолданылады. Сонымен бірге көптеген мини және
макрокомпьютерлерді қамтамасыз ету осы тілде жазылған. Паскаль
тілі бұрын құрылған программалау тілдерінен маңызды
ерекшілігі ол деректер құрылымының концепциясының алгоритм
түсінігімен қатар программалаудың негізінде жатқан
фундаметальды түсініктер қатарына кіруі.
Паскаль тілінде өңдеудің кең тараған жүйелерінің бірі
ретінде Борланд фирмасында шыққан Паскаль тілінің
компиляторы және программалаудың интерактивті ортасы
қарастырлады.
Турбо Паскаль тілінің ерекшеліктері:
-Деректердің құрылысына қарай сандық белгілк және екілік
информация мен жұмыс жүргізуге және күрделі алгоритмді бағдарлама
жасауға қызмет етеді.
-Жүйелік бағдарлама кеңінен қолдануына оның өте тиімді
бағдарламалау құру мүмкіндігіне септігін тигізеді.
Қазіргі уақытта әлемде қоғамның ақпараттық мәдениет деңгейі мемлекеттің
даму көрсеткіштерінің бірі ретінде қарастырылады. Бүгінде жоғары және
үздіксіз білімге деген сұраныстың артуына байланысты білім берудің түрлі
мақсаттағы құрылымдары пайда болуда.
Қазіргі кезде негізінен білім жүйесінің барлық сатылары үшін электронды
оқулықтар жасаумен шұғылданып келеді. Электронды оқулық студенттер және
оқып үйренушілер үшін дайын материал. Студенттер және оқып үйренушілер үшін
электрондық оқулық- жоғарғы оқу орынындағылар өздері толықтырып отыра
алатын және нәтижелік емтиханға дайындалуға көмектесетін мәліметтер базасы
болып келеді. Электронды оқулықтармен жұмыс істеу әрбір студенттің өз
мүмкіндігін есепке ала отырып, оқып үйрену ісін жеке дара жүргізу болып
саналады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта
арқылы ұйымдастыруды программалау электрондық оқулығын құру технологиясын
дайындау. Бұл мақсатқа жету үшін электронды оқулықтар, оларды пайдаланудың
тиімділіктері, қазіргі кездегі электронды оқулық жасауға мүмкіндік беретін
кұралдар, электронды окулық жасауға қойылатын талаптар, тестілеу
технологиясы зертелініп, теориялық мағлұматтар қарастырылады.
Зерттеу объектісі:
- Электрондық оқулықты дайындау технологиялары;
- Паскаль тілінің командалары;
- Delphi визуальды программалау ортасы.
Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта арқылы ұйымдастыруды
программалау электронды оқулығын құруда Delphi визуальды программалау
ортасы мен HTML программалау тілі қолданылды.
Дипломдық жұмыс ЭЕМ – дегі теориялық және практикалық сабақтарға
әдістемелік ілесуші құрал ретінде жасалған, мақсаты оқушыларды Паскаль
тілімен таныстыру және оны меңгерудегі алғашқы дағдыларды дамыту.
Тақырыптық жағынан оқу құралы “Программалау ” курсының бөлімімен
байланысқан.
Практикалық сабақтарда оқушылар теориялық мәліметтерді қолдана білуге
үйренуі және Паскаль тілінің негізгі кезеңдерін:
- таңдау операторларымен жұмыс істеу әдістерін;
- тармақталу операторларымен жұмыс істеу әдістерін;
- қайталану операторларымен жұмыс істеу әдістерін;
- үшін циклімен жұмыс істеу әдістерін;
- әзірше циклімен жұмыс істеу әдістерін;
- дейін циклімен жұмыс істеу әдістерін;
- көмекші программаларымен жұмыс істеу әдістерін талдай білуді
меңгеруі тиіс.
Ќазіргі жас жеткіншектердіњ аќпараттыќ технологияларды жаќсы мењгеруі
керектігі ќоѓамныњ талабынан туындап отыр. Ќазаќстан бєсекеге ќабілетті
елге айналуы ‰шін ењ алдымен азаматтары бєсекеге ќабілетті болуы керек.
Білімді азамат, білікті маман ѓана бєсекеге ќабілетті болатынын ескерсек,
мектептерді компьютерлендіруге, интерактивті таќталармен жабдыќтауѓа кеткен
ќыруар ќаржылар ертењ-аќ еселеп ќайтадыемес пе. Мемлекеттіњ мектептерді
интерактивті таќталармен жараќтандыруѓа ж±мсаѓан мол ќаржысы ±стаздар
ќауымы осынау ѓажайып ќ±ралды тиімді пайдалана білгенде ѓана µтеледі. Елдіњ
ертењін ойлап, Ќазаќстанныњ жарќын болашаѓы ‰шін жас ‰рпаќты білімді азамат
етіп тєрбиелейік, интерактивті таќтаны тиімді пайдаланайыќ!
I. Тарау. Delphi программалау ортасы және Паскаль тілінің басқарушы
конструкцияларының программалаудағы қолданысы
1.1. Delphi программалау ортасын қолдану негіздері
Delphi ортасындағы бағдарламалау екі процестің тығыз әрекеттестігіне
негізделген: бағдарламаның құруын визуалды (яғни оның Windows-терезесін)
көрсету мен бағдарлама кодын жазу. Бағдарлама кодын жазу үшін код терезесі,
ал бағдарламаны құру үшін Delphi ортасының басқа терезелері қолданылады.
Форма терезесінің мазмұнымен бағдарлама кодының арасында тығыз
байланысын Delphi ортасы мұқият бақылап отырады. Мысалы, формадағы жаңа
элемент орналастыруы бағдарлама кодының автоматты түрде өзгеруіне себеп
болады, керісінше бағдарламаның кодына автоматты түрде орналастырылған
кейбір элементтерін алып тастау әрекеттері формадағы сәйкес компоненттердің
жойылуына алып келеді.
Осыны ескере отырып, бағдарламалаушылар жұмысты алдымен қажетті
компоненттерді формаға орналастырудан бастайды, сонан кейін (қажет болса)
жұмыс барысындағы компоненттің бет алысын анықтайтын бағдарламаның
үзіндісін жазады.
Delphi ортасында жұмысты бастамай тұрып, алдымен өз файлдарымызды
сақтайтын жұмыс бумасын-каталогын жасап, ортаны қажетті түрде икемдеп алу
қажет.
Бағдарламалардың жобасын құру барысында көптеген формалар мен модульдер
қолданылуы мүмкін. Сондықтан, осы мәліметтерді табақшадағы файлдар түрінде
бөлек бумада (каталогта) сақтаған жөн. Delphi ортасының кейбір стандартты
іс-әрекеттерін өзгертіп, сол ортаны өз қажеттілігімізге икемдейік.
Мысалы, бағдарламаға енгізілген соңғы өзгерістерді файлда автоматты
түрде сақтайтын тәртіпті орнатуға болады. Ол үшін ToolsEnviroment Options
(ҚұралдарОртаның опциялары) пункттерін таңдап, сұқбаттасу терезесінде
Preferens парағының екпінділігіне көз жеткізіңіз. Осы парақтың жоғарғы сол
бұрышындағы Autosave Options (Автоматты түрде сақтау) тобының Editor Files
(Файлдарды редакторлау) және Desktop ауыстырғыштарын тышқан тетігімен сырт
еткізу арқылы екпінді күйге келтіріңіз.
Компиляциялау жұмыстарын қадағалап отыру тәртібін орнату Compiling and
Running – компиляциялау және іске қосу тобындағы Show Compiler Progress
(Компиляциялау және біріктіру әрекеттерін көрсету) ауыстырғышын екпінді
күйге келтіру арқылы орындалады.
Енді бағдарламаны орындауға болады.Ол үшін негізгі меню жүйесінде-
гі белгіні, немесе F9 пернесін тек басса жеткілікте.
Осындай түрде даярланған бағдарлама компиляциялау (Object Pascal тілінен
машина кодына айналдыру), компоновка (қажетті көмекші ішкі бағдарламалармен
біріктіру) және орындалу (орындалатын файл жадыға жүктеледі және осы файлға
басқару беріледі) кезеңдерін бірден өтейді.
F9 пернесін басқанда, бірден Unit1.pas модульді сақтайтын файл атын
және каталогты анықта деген, Save as... сұқбаттасу терезесі ашылады.
Келісімше файл жүйелік BIN каталогында сақталынады. Бұл каталогта
Delphi ортасының маңызды файлдары орналасады, сондықтан өз файлдарымызды
алдын-ала немесе осы терезеден құрылған My_DELPHI немесе басқаша аталған
каталогта сақтаған жөн.
Модулдердің атын Delphi ортасы Unit1.pas, Unit2.pas т.с.с. деп қоюға
негізделген. Save as... сұхбаттасу терезесі осы атауды өзгертуге мүмкіндік
туғызады, мысалы модулдің атын My_1_U деп өзгертуге болады. Енді Enter
пернесін басқанда, Delphi ортасы бағдарлама жобасының атын анықтауды қажет
етеді. Келісімше Delphi ортасы жобалардың атауларын Project1.dpr,
Project2.dpr және т.с.с. деп қояды. Жобаның анықталған атауы орындалатын
.EXE файлдың аты деп саналады. Модуль кодының және жобаның атаулары бірдей
болмауы тиіс.
а) Бос форма
Жоғарыда айтылғандай, Delphi ортасы жүктелгенде бағдарлама кодының
терезесі Windows ортасының бос терезесінің бастапқы кодынан (яғни минималды
қажетті кодынан) тұрады. Бұл код функционалды толық деп саналады және ол
жұмысқа даяр болып тұрады. FileNew Application опцияларын таңдап,
бағдарламаны іске қосуға болады.
б) Форма қасиеттерін өзгерту
Сонымен, Delphi ортасындағы ең қарапайым қадамды орындап, жай Windows
терезесін құрдық. Өкінішке орай, бұл бағдарлама ешқандай алгоритмді жүзеге
асырмайды. Төмендегі келтірілген мәліметтер осы бағдарламаны қажетті іс-
әрекеттерді орындатуға арналған.
Модуль деп бағдарламаның белгілі бір тәуелсіз бөлігін атайды. Әр жаңа
форма құрылғанда жаңа модуль де жасалады. Жалпы бағдарлама құрамында
көптеген формалар және олармен байланысқан модульдер болуы мүмкін. Delphi
ортасы әр бағдарламаны компиляциялағанда кеңейтілуі PAS, DFM және DCU
файлдарын құрады. PAS-файлында бағдарлама кодының терезесіндегі мәтін
көшірмесі, DFM-файлында форма терезесінің мазмұн анықтамасы, ал DCU-
файлында алдыңғы екі файл мәтінінің машина тіліндегі аудармалары
орналасады. DCU-файлы компилятор жұмысының нәтижесі, енді компоновщик
(біріктіруші) осы файлды өңдейді, нәтижесінде орындалатын немесе жүктелетін
.EXE-файлы құрылады.
в) Формаға компонентті орналастыру
Жаңа компонентті орналастыру амалдары өте оңай орындалады. Ол үшін
компоненттер тақташасындағы бір белгіні, мысалы - Label-ді
(белгі-шағын хабарды шығаруға арналған элемент) белгілеп, форма аумағының
кез келген жерін тышқанмен сырт еткізсе болғаны. Бұл компоненттің мөлшерін,
орын-жайын өзгерту үшін компонентті шектеп тұрған төрт бұрыштарылар
қолданылады .
г) Оқиғаға сезіндіру
Формаға орналастырылған әр компонент өз параметрлерінен басқа оның
сезінетін оқиғалар жиынымен анықталады. Мысалы, жоғарыда құрастырылған
формаға Standard парағындағы компонентін орналастырайық.
Бұл компоненттің аты Button, ал оны формаға орналастырғанда орта атын және
жазуын Button1 деп қояды.
Жұмыс істеп тұрған бағдарламада Button1-ді тышқанның сол жақ батырмасын
сырт еткізгенде OnClick оқиғасы орындалады немесе туады деп саналады.
Бағдарламаны осы оқиғаға сезіндіру үшін Object Pascal тіліндегі Оқиғаны
өңдеуші үзіндіні жазу керек. Бұл үзінді ішкі бағдарлама – процедура түрінде
ұйымдастырылады.
Delphi өз бетімен дайындаманы жасайды. Ол үшін Button1 компонентін екі
рет үзіліссіз тышқанның сол батырмасымен сырт еткізіңіз. Delphi өз бетімен
бағдарламаның интерфейстік бөлігіне procedure Button1Click(Sender:
TObject); деп қосып, бағдарламаның орындалатын бөлігінде процедураның
қабықшасын келесі түрде шығарады .
Терезедегі procedure TForm1.Button1Click (Sender: TObject)
–процедураның тақырыбы. Бұл тақырып procedure арнайы сөзімен басталады,
сонан кейін тұрған құрамды атаудағы TForm1-кластың аты, Button1Click-
процедураның аты. Кластың және процедураның атаулары нүктемен (“.”)
ажыратылады.
Класс деп Delphi ортасындағы үлгі ретінде қолдануға болатын
функционалды толық бағдарламаның үзіндісін атайды. Алдын ала класты құрып
алып, сол кластың көшірмелерін әр түрлі бағдарламаларға немесе бір
бағдарламаның әр түрлі үзінділеріне орналастыруға болады.
Delphi құрамына Inprise корпорациясының жүздеген стандартты кластары
кіреді. Delphi ортасындағы барлық компоненттер белгілі бір кластың құрамына
жатады. Ал формаға орналастырылған нақты бір компоненттің аты алғы буынның
атауы және сандық индекстен тұрады. Delphi ортасындағы барлық кластардың
аты Т әрпінен басталады, мысалы TForm кластың туындыларының атаулары
TForm1, TForm2 және т.с.с. болып келеді. Егер код терезесіндегі мәтінді
басынан қарап шықсақ, онда келесі қатарларды көруге болады:
unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Classes, Graphics, Controls, Forms,
Dialogs;
type
TForm1 = class(Tform)
Label1: TLabel;
Button1: TButton;
procedure Button1Click(Sender: TObject);
private {Private declarations}
public {Public declarations}
end;
var
Form1: TForm1;
TForm1 = class(TForm) қатары TForm1 деген жаңа класты TForm-ның
туындысы ретінде анықтайды. Стандартты TForm – Windows-тің бос терезесін
анықтайды, ал TForm1 – формаға орналастырылған екі компонентті сипаттайды,
олар:
Label1: TLabel; - белгі компоненті;
Button1: TButton; - батырма компоненті;
Бұл анықтамалар Label1 – TLabel, ал Button1 – TButton кластарының
туындылары екенін көрсетеді.
TForm1.Button1Click процедурасының атынан кейін жақшада нақты параметрі
ретінде (Sender: TObject); тұрады. Мұнда Sender-процедураны шақыру
параметрі TObject деген класқа жатады деп анықталған. Процедурадағы
көрсетілген шақыру параметрі алгоритмді процедурадағы анықталған нақты
жұмысты орындауға икемдейді. Осы параметр арқылы Button1Click процедурасы
OnClick оқиғасын қай компонент құрғанын анықтай алады. Процедураның
тақырыбы “; “ таңбасымен аяқталады.
Процедура тақырыбынан кейін тұрған Begin...end; қатарлары процедураның
денесі деп аталады. Енді Begin мен end аралығында Button1 басқармасын
басқандағы орындалатын операторлардың жиынтығын жазуға болады. Операторлар
бір-бірінен “; “ таңбасымен ажыратылады.
Жоғарыдағы формаға орналастырылған Button1-компоненттің атын Label1
сияқты бірден Объектілер бақылаушы терезесінен өзгертуге болады.
Сонымен бірге, осы әрекеттерді динамикалық түрде, яғни бағдарламаның
кодын өзгерту арқылы орындауға болады.
Delphi ортасының компоненттері бағдарлама орындалғандағы көріністің
пішімін анықтайтын бөлек элементтері ретінде қолданылады. Сонымен қатар,
Delphi ортасының көрініспен жұмыс атқармайтын, яғни визуалды емес көптеген
маңызды компоненттері бар. Жалпы дәлірек айтсақ, компонент алдын ала
даярланған бағдарламаның үзіндісі, оны қажет болғанда құрылып жатқан
бағдарламаға ендіруге болады деп түсіну керек.
Бұл тарауда Delphi ортасының компоненттерімен танысайық. Delphi
ортасының құрамына 200-дей компоненттер кіреді.
Кез келген модульдің құрамына келесі бөліктер кіреді:
• Тақырыбы;
• Интерфейстік бөлігі;
• Орындалатын бөлігі;
• Терминатор.
Модуль тақырыбы Unit арнайы сөзінен басталады, сонан соң модуль атауы
және үтірлі нүкте тұрады. Интерфейстік бөлігі Interface түйінді сөзімен, ал
орындалатын бөлігі Implementation-мен басталады. Модульдің терминаторы
бағдарламаның терминаторы сияқты – нүктелі End.
Интерфейстік бөлігінде аталмыш модульді қолданылатын және оның аты Uses
тізімінде көрсетілген барлық модульдер мен бағдарламаларға қол жетерлік
мүмкіндігін туғызатын идентификаторлардың анықтамасы орналасады. Сонымен
қатар, бұл бөлігінде ортақ тұрақтылар, түрлер, айнымалылар және ішкі
бағдарламалар жарияланады. Бұл бөлікте ішкі бағдарламалардың тек қана
көрсетіледі.
Модульдің атауы – оны басқа модульдермен және негізгі бағдарламамен
байланыстыру үшін қолданылады. Модульдің интерфейстік объектілеріне қол
жеткізу үшін бағдарламада қажетті TPU (машина тіліне аударылған) файлдың
атын көрсету керек.
1.2. Паскаль тілінде өрнектер мен математикалық амалдарды
программалау тәсілдері
Амалдар негізінен математикада формуламен сипатталады, ал
программада негізгі анықтауыш ретінде қолданылады. Амалдар өрнектер мен
операндтардан тұрады. Операндтардың санының көптігінен өрнектер унарлы
және бинарлы болып екіге бөлінеді. Унарлы өрнектер тек бір ғана
операндқа ие.
Мысалы :
Амалдар Жауабы
-5 -5
-(-7) 7
жалған Ақиқат
Өрнектер тұрақтылардан,айнымалылардан,станда ртты функциялардан
тұрады.Амалдар(арифметикалық,логика лық,символдық т.б) жай жақшалар
көмегімен құрылады.Амалдарда орындалатын шамаларды операндалар деп
атайды.
Арнайы символдар:
+ қосу {}
фигуралы жақшалар
- алу .
нүкте
* көбейту ,
үтір
бөлу :
қос нүкте
= тең ;
нүктелі үтір
үлкен $
доллар белгісі
кіші
[ ] квадрат жақшалар
( ) жай жақшалар
Программалау тілдерінде бөлінбейтін тұтас таңбалар тізбегі сөз
құрайды.
Көмекші сөздер-алдын ала мағынасы анықталған, тілдің құрамының бір
бөлігі болып табылатын сөздер.
Әдетте программа белгілі бір объектілермен (тұрақтылар,айнымалылар,
функциялар,өрнектер т.б.) әрекет етеді. Программада осы объектілердің
әрқайсысы жеке сөздермен белгіленеді,олардың рөлін айнымалылар атқарады.
Айнымалылар дегеніміз-объектілердің аттары.
Стандартты айнымалылар тілдің құрамына кіретін тұрақтылармен
айнымалылардың типтерін,тұрақты және айнымалы шамаларды,процедуралар мен
функцияларды белгілеу үшін тағайындалады.
Қолданушының айнымалысы белгілі бір ережелерге сүйене
отырып,программа жазу барысында құрастырылады.
Айнымалыны құрастыру ережелері:
1.Айнымалыларды құрастыруға үлкен,кіші латын әріптері,цифрлар және
төменгі сызықша( _ )пайдаланылады (A,b.x1,y1,AZ_1,...)
2.Айнымалыларда тек қана әріптер немесе төменгі сызықша
қолданылады.Бұл ереже таңбалық айнымалыларға қолданылмайды.
3.Екі айнымалының арасына ең болмағанда бір үзіліс
қойылады.(Үзіліссіз жазылған айнымалылар бір айнымалы болып есептеледі).
4.Жалпы айнымалылар ұзындығы 127 таңбадан аспауы керек. Айнымалылар
бір-бірінен алғашқы сегіз таңба арқылы ажыратылады.
Тұрақтылар мен айнымалылар
Программада өңделетін мәліметтер белгілі бір объектілердің мәндері
ретінде қарастырылады,олар тұрақты немесе айнымалы шама болып келеді.
Тұрақтылар дегеніміз-мәндері алдын ала белгілі және программманың
орындалу барысында өзгермейтін шамалар.Тұрақтылар үшін Const қызметші
сөзі қолданылады.
Жазылуы: Constтұрақтының аты=тұрақтының мәні;
Мысал: Const m=10; n=20;
P=’мектеп’;
Кейбір тұрақтылар тілдің құрамына енгенде алдын ала анықтауды
қажет етпейді.
Мысал: P1 мәні 3.14...,Maxint мәні 32767 т.с.с
Айнымалылар дегеніміз- программаның орындалу барысында мәндерін
өзгертуге болатын шамалар.
Айнымалылардың кезекті мәндері компьютер жадында оларға жаңа мән
бергенше ғана сақталады.
Тұрақтылар мен айнымалылар Паскаль тіліне негізделген мәліметтердің бір
типіне жатуы тиіс.Тұрақтылардың типтері олардың берілуіне байланысты және
олар өздігінен анықталады.
Жазылуы: Var айымалы,...:тип айнымалысы ;...
Тип ұғымы
Амалдар мен өрнектерді қарастыру барысыеда тип ұғымы қолданылады.
Программалау тілдерінде ең бір негізгі де маңызды ұғымдардың біріне тип
ұғымы жатады.Паскальда программаны құру жолдарын жеңілдету және
көрнекілігін арттыру мақсатымен өңделетін мәліметтерді белгілі бір жүйеде
жинақтап,тұтасымен қарастыру жолдары ойластырылған.Осындай күрделі
мәліметтің типі сол жүйеге кіретін элементтердің қабылдайтын мәндерінің
түрін және жинақтау тәсілін көрсетеді де жүйелі тип құрайды.Егер мәліметтер
жеке дара қарастырылса,онда олар жай типті мәліметтерге жатады.Сонымен
Паскальда қолданылатын типтерді екі топқа бөлуге болады: жай(негізгі) және
жүйелі (күрделі).Жай тип стандартты және жасанды болып бөлінеді. Стандартты
жай типтерге : бүтін(integer), нақты(real), байттық(byte),
логикалық(boolean), символдық (char) типтер жатады.
Жай типтердің real және integer -ден өзгелері реттік (шектелген) тип
деп аталады.Реттік типті шамалардың қабылдай алатын мәндерінің саны
шектелген болады.
Мысалы,логикалық типті шамалар екі мәннің (0,1) бірін,байттық типті
шамалар 256 мәннің (0-255) бірін қабылдай алады.
1-сурет
Стандартты жай типтер
Стандартты жай типтерге бүтін,байттық,нақты,символдық және логикалық
типтер жатады.
Бүтін типпен сипаттау үшін integer қызметші сөзі қолданылады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары: integer;
Байттық тип бүтін тип тәрізді,айырмашылығы мәндері 0-ден 255-ке дейінгі
аралықты қамтиды және byte стандартты айнымалысымен сипатталады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары : byte;
Нақты типті сипаттауға real стандартты айнымалысы алынады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары : real;
Логикалық типті айнымалылар тек қана True (ақиқат) және False (жалған)
мәндерінің бірін қабылдай алады. Бұл тип Boolean стандартты айнымалысымен
сипатталады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары : Boolean;
Логикалық типті айнымалының мәні бір байтқа орналасады.
Символдық тип char стандартты айнымалысымен сипатталады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары : char;
Әр символға сәйкес 0 мен 1 цифрларының тізбегін сол символдың екілік
бейнесі деп атайды.Символдардың бейнесі бір байтқа жазылатындықтан,char
типті шамалардың мәндері бір ғана символ бола алады.Символдық тұрақтылар
екі жағынан да дәйекшеге алынып жазылады.
Жасанды жай типтер
Жоғарыда стандартты жай типтердің түрлерін қарастырдық, сондай-ақ
Паскальда қолданушының өзі тип анықтайтын мүмкіндігі бар,ондай типтерді
жасанды типтер деп атаймыз.Жасанды типтерге атап өту және аралық типтер
жатады.Оларға компьютер жадында бір байт беріледі,сондықтан жасанды типті
шамалардың элементтер саны 256-дан аспауы керек. Бұл типтерді анықтауда
программаның көрнектілігін,түсініктілігін,бекемд ілігін арттырады және
компьютер жадын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Атап өту типі айнымалылардың қабылдай алатын мәндерін тегіс көрсету
арқылы анықталады. Жеке мәндер үтірлермен айырылып,жақшаға алынады.
Жазылуы: Type типтің идентификаторы=(1-ші мән,2-ші мән, ...);
Аралық тип осы типті айнымалылардың қабылдай алатын мәндерінің аралығын
көрсететін екі тұрақты арқылы беріледі.Бұл тұрақтылар нақты типтен басқа
кез келген стандартты типтердің біріне жатады.Бірінші тұрақтының мәні
қашанда екінші тұрақтының мәнінен кіші болуы қажет.
Жазылуы: Type типтің аты=1-тұрақты..2-тұрақты;
Var айнымалылар : тип;
Дәрежелік өрнектер және олардың түрлері
Өрнектердің орындалуы негізгі үш фактормен анықталады :
.Дәрежелік операциямен
.Реттелген операциялық
өрнектермен
.Жақшаларды қолдану
арқылы
Барлық дәрежелік операциялар төрт топқа бөлінеді. I (жоғарғы)
операциялық өрнектер бірінші орындалады. IV (төменгі) операциялық өрнектер
ең соңында орындалады. Тең операциялық өрнектер солдан оңға қарай
орындалады, кейде компилятор генерацияның аса оптимальды реттелген кодына
сәйкес болады. Ал жақшалар жай реттелген операцияның түрін өзгертуге
қолданылады. Жақшалы амалдар ең алдымен жеке операнд ретінде қарастырылады,
ал кейін оның нәтижесін операцияны орындауға қолданылады.
Дәрежелік операциялар
Дәрежесі Операция Операциялық
категориялар
Бірінші + Унарлы операция
(алғашқы)-
not
@
Екінші * Бинарлы
операцияның
div көбейту типі
mod
and
sh1
shr
Үшінші + Бинарлы
- операцияның
or қосылу типі
xor
Төртінші = Бинарлы
(төменгі) операцияның
қатынас типтері
= in
=
Күрделі өрнектерге мысал:
A*(((a-bc)*2+3)(x + y)-d*z)-12(AB) and ((IY) or (YK) and (C in D)
Өрнектердің жіктелуі
Өрнектердің жіктелуі келесі топтарға бөлінеді:
1.Арифметикалық амалдар:
.Унарлы: +, -
.Бинарлы: +,-,*,,div,mod
2.Қатынас амалдары:
=, , ,,=,=
3.Бульдік(логикалық) амалдар:
not,and,or,xor
4.Логикалық разрядты және жылжымалы амалдар:
not ,and ,or ,xor,sh1,shr
5.Қатарлы өрнек (конкатенация)
+
6.Операциялық амалдар:
+,-,*,in,=,=
7.Адресті алу операциясы:
@
Арифметикалық өрнектер
Арифметикалық өрнектерде арифметикалық амалдар қолданылады да, өрнектің
нәтижесі нақты немесе бүтін сандар болады.
Арифметикалық өрнектің қарапайым түрлері: тұрақты,айнымалы және
функция, өрнекке қатысты айнымалылардың мәндері алдын ала анықталуы
қажет.Арифметикалық амалдар integer(бүтін),byte, real(нақты) типті
шамалармен орындалады да, нәтижесінің типі осы шамалардың типіне байланысты
анықталады.
Төменде Паскаль тілінде қолданылатын арифметикалық өрнектер және
олардың орындалу мүмкіндігі кему ретімен көрсетілген:
+,-,*,, div, mod
Қосу(+),алу(-),көбейту(*) және бөлу() амалдары арифметикалық
өрнектерде әдеттегідей орындалады. Бір өрнекте integer,byte,real типті
операндтарды пайдалануға болады.Бөлу өрнегінің нәтижелік типі қашанда нақты
(real),ал қосу,көбейту,алу өрнегінің нәтижелері,егер де операндтардың екеуі
бүтін (байттық) типті болғанда бүтін(байттық),қалған жағдайларда нақты
болады.
+,-,*, түрдегі өрнектердің орындалуы ерекше түсіндірілмейді. Тек
олардың әртүрлі типтерін есте сақтау керек,тип нәтижесі аса қамтылған
болады, бөлу өрнегінің нәтижесі әрдайым нақты сан болады.
div операторының нәтижесі бүтін санақты белгі, нәтиженің тең бүтін
бөлігі ол- бірінші операндтың екінші операндқа бөлінуі.
mod операторының нәтижесі бүтін санақты белгі болады да,қалдық бөлігі
бірінші операндтан екінші операндқа бөлінеді.
Бүтіндей бөлу (div) өрнегі бөліндінің тек қана бүтін бөлігін
анықтайды.Өрнекке қатысты шамалар бүтін (integer) типті болады.
Мысалы: 13 div 5 2
10 div 3
3
5 div 6
0
Қалдық табу (mod) өрнегі бүтін санды санға бөлгендегі қалдықты
анықтайды,өрнектің нәтижесі де бүтін(integer) типті болады.
Мысалы: 11 mod 5 1
10 mod 3
1
14 mod 5
4
Арифметикалық өрнектердің қатесіз жазылуы және нәтиженің дұрыс
табылуы үшін төмендегі ережелерді ескеру қажет:
1. Екі амал қатар жазылмайды(А+ -В өрнегі дұрыс жазылмаған,өрнек А+(-В)
түрінде жазылуы керек).
2. Көрнекілігі жоғары өрнектер бірінші орындалады (мына өрнекте x*y-d4
алдымен көбейту мен бөлу амалдары,сонан соң алу амалы орындалады).
3. Егер барлық амалдардың орындалу көрнекілігі бірдей болса,онда олар
солдан оңға қарай орналасу ретімен біртіндеп орындалады.
4. Алдымен жақшаның ішіндегі амалдар орындалады.
( (a+b)*(c+d) өрнегінде көбейту амалы ең соңынан орындалады).
5. Математикалық мағынасы жоқ өрнекті жазуға болмайды,мысалы, нөлге бөлу,
нөлді логарифмдеу,теріс саннан түбір табу т.с.с.
Логикалық өрнектер
Логикалық өрнектің нәтижесі ақиқат(true) немесе жалған(false)
болады.Логикалық өрнектер -логикалық тұрақты, логикалық айнымалы, логикалық
функциялардан және логикалық қатынас амалдарынан және жақшалардың көмегімен
құрылады.
Қатынас амалдары (=,,,,=,=) арифметикалық өрнектің нәтижелерін
салыстырып, ақиқат немесе жалған екендігін анықтайды.Мысалы: 1411+4-
ақиқат себебі, алдымен арифметикалық өрнектер есептелініп,сонан соң
нәтижелері салыстырылады.Салыстырылатын шамалар файлдық типтен басқа кез
келген типті болады.
Логикалық -өрнектерге қатысты шамалардың типі логикалық болуы қажет.
Амалдардың орындалу көрнекілігі:not,and,or
Паскальда логикалық өрнектер қатынас амалдарынан бұрын орындалады.
Мысалы:А10 and D100 өрнегінде алдымен 10 and B амалы орындалуы
керек, логикалық амал логикалық типті шамалармен орындалатын
болғандықтан,бұл жерде қателік туады,сондықтан амалдардың орындалу ретін
жақшамен көрсеткен жөн, яғни былай жазған дұрыс: (A10) and(B100).
Математикада жиі кездесетін қос теңсіздік -жақша мен логикалық and өрнегі.
Мысалы: 1=x=50 теңсіздігі былайша (1=x) and (x=50)
жазылады.Программалау тілдерінде логикалық өрнектер шартты операторлардың
жұмысын ұйымдастыруда пайдаланады.
Қатынас таңбалары
Қатынас таңбалары математикалық тұрғыдан қарастырылады. Бұл өрнектердің
нәтижесі ретінде бульдік мән (ақиқат,жалған) болып табылады. Қатар
мәндеріне қатынас таңбаларын қолданғанда, солдан оңға қарай ASCII таңбалық
кодымен орындаймыз.
Барлық қатар мәндері, ұзындық өлшеміне тәуелді емес.Алайда,таңбалық тип
сол сияқты қатар тип белгілерімен ұзындықтары арқылы қарастырылады.
Операндтарды салыстырғанда бағытталушы тип тек =(тең) және (тең емес)
өрнектерінде ғана қолданылады. Егер де екі бағытталушы тип дәл сол
объектіге жіберілсе,онда олар тең болады.
өрнектер амалдар операнд типтері нәтижелік
тип
= тең қарапайым бірлескенбульдік
тең емес жолдық немесе
сілтеуші тип
кіші қарапайым бірлескенбульдік
үлкен жолдық немесе
= кіші немесе сілтеуші тип
= тең
үлкен немесе
тең
1.3. Қарапайым операторлар және оларды қолдану
Оператор дегеніміз – белгіл бір шамаларға жүргізілетін
орындалу жолдарын көрсететін нұсқау. Паскальда программаның
негізгі бөлімі нүкте-үтірмен (;) ажыратылып жазылған
операторлар тізбегінен тұрады. Операторлар мынадай екі топқа
бөлінеді:
1.Жай операторлар.
2.Құрама оперторлар.
Жай оператор дегенміз – құрамына басқа операторлар кірмейтін
операторды айтамыз.
BEGIN
Оператор
END.
Жай операторлар
Енгізу-шығару операторлары
Кез-келген программа қандай да бір мәліметтерді өңдеу
негізінде нәтиже береді. Өңделетін мәліметтер сыртқы
құрылымдардан оқылып, компьютер жадына орналастырылады, ал
нәтиже, керсінше, одан сыртқы құрылымға беріледі.
Паскальда қолданушы мен компьютердің мәліметтер алмастыру
процесі программаның параметрлері болып қарастырылатын Input
және Output стандартты файлдарының көмегімен іске асырлады.
Программа өңделетін мәліметтерді Input файлынан оқиды да,
өңделу нәтижесін Output файлына жазады. Стандартты Input файлы
ретінде пернетақта, Output файлы ретінде дисплей тағайындалған.
Олар программаның параметрлерінде көрсетілмеуі де мүмкін.
Жалпы, файлдарадан мәліметтерді оқу және оларға жазу
әрекеттерін Read, Write, Readln, Writeln операторлары орындайды.
Әзірге біз осы операторлардың мәліметтерді клавиатуадан
енгізуге және дисплейге шығаруға пайдалану жолдарын
қарастырамыз.
Оқу операторы (Read) программада өңделетін мәліметтердің
берілген мәндерін оқып, операторда көрсетілген айнымалыларға
меншіктейді. Жазылуы:
Read (айнымалылардың идентификаторлары);
Read(а1,а2,а3,...,аn);
Мұндағы а1,а2,а3,...,аn – айнымалы атаулары, оларды енгізу
оператордың параметрлері деп те атайды. Айнымалылардың
идентификаторлары үтірмен ажыратылады.
Read операторы орындалғанда, программа жұмысын тоқтатып,
мәндердің клавиатурада терілуіне мүмкіндік береді. Мәндер
міндетті түрде операторда айнымалылардың көрсетілуі ретімен
араларына ең болмағанда бір бос орын тасталып теріледі де,
соңынан Enter түймешігі басылады.
Readln операторы Read операторындай, бірақ Readln операторлары
қатар жазылса, әрбір келесі енгізу операторына қажетті мәндер
міндетті түрде жаңа жолдан терілуі керек. Мысал үшін екі
программа үзіндісін және соларға сәйкес айнымалылардың мәндерін
пернетақта теру жолдарын келтірейік:
1) var a,b,c,d:real; 2) var
a,b,c,d:real;
Begin
Begin
Read (a,b);
Readln (a,b);
Read (c,d);
Readln (c,d);
...
...
Бірінші жағдайда a, b, c, d айнымалыларының мәндерін бір жолда
теруге болады, екінші жағдайда a, b айнымалыларының мәндері
терілгеннен кейін (Enter) түймешігі басылып, c, d айнымалыларының
мәндері жаңа жолдан теріледі.
Жазу операторы (Write) өрнектердің нәтижесін экранға шығарады.
Жазылуы:
Write (а1,а2,а2...аn);
Write (өрнектері);
Мұндағы а1,а2,а2...аn – жай айнымалылар немесе апотрофішіне алынған
символдар тобы болуы мүмкін.
Өрнектер (тұрақты, айнымалы, тізбек,...) үтірмен ажыратылады.
Бүтін және нақты сандарды щығару үшін сандардың форматын
беру қажет.
Мысал. Write (555); {өрнек тұрақты түрінде берілген}
Write (a+bc); {өрнектің нәтижесі шығарылады.}
Write (нәтиже,у); { өрнек тізбек және айнымалы
түрінде}
Write (a[i]); {өрнек индексті айнымалы
түрінде}
Writeln операторы Write операторы тәрізді, тек оператордағы соңғы
мәлімет экранға жазылған соң, курсор келесі жолдың басына
орналасады.
Бүтін және нақты сандарды шығару үшін сандардың форматын беру
қажет. Формат айнымалы атынан соң қос нүкте арқылы жазылады. Нақты
сан үшін формат екі саннан тұрады :
1-санға берілетін барлық орын
2- үтірден кейін алынатын бөлшек бөлік саны.
Мысал:
WRITE(Y:5:2)
Мұндағы 5-нәтижеге берілген барлық орын, 2-үтірден соң алынатын
бөлшек бөлік саны.
Жалпы түрде:
Бүтін сан үшін WRITE (N: S) немесе WRITE (‘K=’.N:S)
Мұндаңы S- формат, яғни бүтін санға берілген орын.
Нақты сан үшін :WRITE (‘Y=’. Y:8 :3).
Жалпы түрде:WRITE (Y’.=Y : V: N).
Мұндағы – М барлық сан үшін берілген орын саны, N бөлшек
бөліктің орындарының саны. Егер операторда формат көрсетілмесе, онда
нәтижеде қанша орынды сан алынса, сол сан экранға шығады.
Айталық, Х=7, Ү=15, Z=11, ал, R=450,08 болсын оларды экранға
шығарудың әр түрлі жағдайын көрсетейік.
Оператордың жазылуы: Экранда
wrte (X,У) 715
write (X,’_ _’,Y); 7_ _15
write (‘X=’,X); X:=7
write (X,’ ‘:3,Z); 7 11
write (‘X+Y=’,X+Y); X+Y=22
write (Z,’-соңы‘); 11-соңы
write (‘бітті’); бітті
write (R);
4.5008+2
Меншіктеу операторы
Меншіктеу операторы барлық тілдерде пайдаланылатын негізгі
оператор болып табылады.
“Мені меншікте” деген бұйрықты орындайтын операторды меншіктеу
операторы дейді.
Меншіктеу операторы (:=) берілген өрнектің нәтижесі болатын мәнді
белгілі бір айнымалылығына меншіктейд. Айнымалы меншіктеу белгісінің (:=)
сол жағына , оң жағына жазылады.
Жазылуы :
айнымалы : = өрнек ;
Өрнектің нәтижесі мән айналымы негізінде бір типті болуы керек. Бір
ғана ерекше жағдай – айнымалының нақты, өрнектің бүтін типті болуы. Бұл
жағдайда өрнектің нәтижесінің типі нақты типке өзгертіліп, айнымалыға
меншіктеледі.
Меншіктеу операторының жалпы жазылуы түрі төмендегідей:
W:=Z;
Мұндағы: W- айнымалы атауы, “:=” - меншіктеу белгісі, Z –
арифметикалық өрнек.
Бұл оператор екі міндет атқарады:
1.Айнымалылардың белгілі мәндер бойынша Z – арифметикалық
өрнегінің мәнін есептейді.
2.Есептелген мән W атауына меншіктеледі (жазылады), яғни
мән W-ге сәйкес зерде ұяшығына орналасады. Мұнда әдеттегі теңдік
“=” белгісін шатастырмау керек. Олар тек түр жағынан ғана
емес, мағынасы жағынан да өзгеше. Мысалы, х=9 өрнегі х-тің
мәні 9-ға дегенді білдіреді де, х=х+5 өрнегі дұрыс мағына
бермейді. Ал х:=9 өрнегі х нөмері бар ұяшыққа 9 санын
саламыз дегенді білдіреді. Ендеше х:=x+5 өрнегі дұрыс, өйткені
бұл бұрынғы х ұяшығында тұрған санға
5 санын қосып х шәшігіне қайта орналастыр дегенді білдіреді.
Z={тұрақты, айнымалы атауы, функция, өрнек} – түрінде берілуі
мүмкін.
Мысалы, айнымалылар төмендегідей сипатталсын :
var i, j: integer ;
a, b: real ;
x, y: char ;
I, f : boolen;
онда мына меншіктеу оператоадары орынды :
і:=k + 1d 1vj ;
a:=b\c ;
x : = y:
i: = a=b ;
f = ( a = b ) and c
f : = k *j mod 2;
a : = k*j mod 2;
Соңғы оператордағы өрнектің бүтін типті нәтижесі а нақты типті
айнымалысына меншіктелген. Керісінше, өрнектің нақты типті нәтижесін бүтін
типті айнымалыға меншіктеуге болмайды, яғни 1: *в \ с операторы дұрыс
жазылмаған.
Нақты типті шаманы бүтін типті айнымалыға меншіктеу қажет болған
жағдайда арнайы Round немесе Trunc функцияларын пайдалану керек. Rount
функциясы нақты шаманы дөңгелектеп , бүтін шамаға айналдырады ( Rount (
0,35 ) = 0 , Rount (1,85) = 2, Rount (-3,14) =-3 , Rount (-3,67)= - 4 ).
Trundc функциясы нақты шаманың бүтін бөлігін ғана алып,
бүтін типті шамаға айналдырады (Trunc(0.85)=0,Trunc(-3.14)=-3)
1.4. Тармақталу және таңдау операторлары
Турбо Паскальда оператор екіге бөлінеді: қарапайым және
құрылымдық.
Қарапайым операторға мыналар жатады:
✓ Меншіктеу операторы (:=);
✓ Шартсыз өту операторы (goto);
✓ Процедура кіретін оператор (функция).
Құрылымдық оператор келесі операторлардан тұрады:
✓ Құрама оператор (ол begin деген сөзден басталып, еnd сөзімен
аяқталады);
✓ Шартты оператор (if, case);
✓ Қайталау оператор (repeat, while, for);
✓ Біріктіру операторы (with);
Шартсыз өту операторы
Паскальда шартсыз өту операторын goto операторы және break, continue,
exit, halt процедуралары кіреді. Шартсыз өту операторы программада жиі
қолданылады.
Шартсыз өту операторы (goto) қарапайым оператор. Ол программа жұмысын
өзгертіп тұрады. Шартсыз өту операторының жалпы түрі мынандай:
GOTO таңба
Мұндағы GOTO – Турбо Паскаль тілінде келесі шартты орындайды, ал
таңба - идентификатор немесе 0 ден 9999 дейінгі бүтін сан. Егер
программада бұл оператор болса, онда келесі Label-ға өтеді. Таңбадан кейін
қос нүкте қойылады (таңба:).
Жалпы алғанда таңбаларды программада қолданбаған жөн. Ал егер қажет
болған кезде келесі екі ережені есте сақтау керек:
1) Таңбаларды программаның орындалу ретін тек алға қарай (төмен
қарай) орындалуы керек. Ал программаның ретін кері қарай
орындалуы қажет болса циклді қолдану керек.
2) Таңба мен программаның орындалу ретін өзгертетін оператор ара
қашықтығы жақын болуы тиіс. Олар бір бетте немесе бір экранда
орналасқаны жөн.
Мысалы:
Program esep;
Uses crt;
Label 1;
Var x, y, s, z: real;
Begin clrscr;
Read (x, y); goto 1;
S:=2*x+y;
1: z:=xy;
write (‘s, z =’, s, z);
readkey; end.
Break процедурасы циклді жылдам аяқтауға мүмкіндік береді.
Continue процедурасы жаңа итерациялық циклді бастауға және соңғы
итерацияны аяқтауға мүмкіндік береді.
Exit прцедурасы жұмысты аяқтауға көмектеседі.
Halt (n) процедурасы n кодты программаның жұмысын аяқтауға мүмкіндік
береді (n-бүтін сан). Соңында n коды ERRORLEVEL командасының көмегімен MS
DOS операциясының системасын талдайды.
Тармақталу командасы
Құрылыста қарай күрделі болып саналатын операторлардың (тармақталу,
таңдау, қайталау) бірі тармақталу операторына тоқталайық.
Тармақталу операторы көрсетілген шартқа байланысты құрамына кіретін
операторлардың орындалу орындалмауын қамтамасыз етеді. Паскаль тілінде
шартты көшу операторы if операторы арқылы беріледі.
Жалпы түрі:
If шарт then 1-операторы else 2-операторы;
Мұнда еlse қызметші сөзінің алдына “;” қойылмайды.
Қысқа түрі:
If шарт then операторы;
Шартты оператордың синтаксистикалық диаграммасы төменде көрсетілген.
Берілген оператор келесі бейнеде орындалады. Алдымен if қызметші
сөзімен шарт тексеріледі. Нәтижесі бульдік тип болуы шарт. Егер шарт мәні
true болса, онда then қызметші сөзінен кейінгі оператор орындалады. Егер
шарттың есептеу нәижесі false болса, онда else қызметші сөзінен кейінгі
оператор орындалады. Егер else қызметші сөзінен кейін шарт орындалмаса,
онда басқару шарттан кейінгі операторға беріледі. Шарт қатынас немесе
логикалық өрнектер түрінде жазылады.
If...ten операторының құрылымы 1-суретте көрсетілген:
If шарт
Then Else
оператор 1 операторЕ 1
. .
. .
. .
оператор n операторЕ n
1-сурет. If...then операторының құрылымы
Мысалы:
if xy then max:=y
else
max:=x;
Орындалу кезінде қабаттасқан шартты оператор синтаксистикалық біркелкі
болмауы мүмкін, ол келесі схемада бейнеленген:
if Expr1 then if Expr2 then Stmt1 else Stmt2
Берілген құрылымды келесі жолмен түсіндіреміз:
if Expr1 then
begin
if Expr2 then stmt1
else
stmt2
end;
Қысқаша айтқанда, else қызметші сөзі if қызметші сөзімен тығыз
байланыста.
Тармақталу операторларында шарттар күрделі де болуы мүмкін. Күрделі
шарт логикалық амалдардың (and, not, or) көмегімен құрылады. Мысалы:
Х [0;1] жатады. If (x=0) and (x=1) then writeln (‘жатады’) else
writeln (‘жатпайды’);
Таңдау командасы
Паскаль тілінде көп қолданылатын операторлардың бірі case...of
операторы. Бұл операторы if...then қабаттасқан оператормен тығыз байланыста.
Мәні екіден артық болғанда case...of операторын қолданамыз.
Паскаль тілінде таңдау командасы: case m of
end;
Мұндағы case – жағдай қызметші сөзі;
m – кез келген скалярлық типті айнымалы немесе өрнек, бірақ нақты санды
алуға болмайды. m – сұрыптаушы;
of – бойынша:
m айнымалысының мәні жадқа case операторы орындалмай тұрып енгізілуі
тиіс.
Мысалы:
read(m);
case m of
1: y:=x+1;
2: y:=2*sgrt(x)-x*2;
3: y:=4*sqrt(x)+1;
end;
Мұндағы m – integer немесе шектеулі типке жатады. 1, 2, 3 сандарынан
кейін қос нүкте “:” қойылады. Алдымен m мәні жадта енгізіледі. Сонан соң ол
мына тұрақтыларымен салыстырылады. Егер мән олардың біріне тең болса, онда
сол тұрақтыға сәйкес оператор орындалады. Case оператор жұмысын аяқтайды.
Егер m мәні сұрыптаушы тұрақтының ешқайсысымен тең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЃЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ќ.А.Ясауи атындаѓы Халыќаралыќ ќазаќ-т‰рік университеті
Бағдарламалау және ЕТ кафедрасы
Д И П Л О М Д Ы Ќ Ж ¦ М Ы С
Таќырыбы: “Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта арқылы
ұйымдастыруды программалау”
Орындаѓан: Джузбаева Ш.Ш.
Тобы, студенттіњ
аты-жөні
Ѓылыми жетекшісі: П.ғ.к. аға оқытушы Бекмолдаева Р.Б.
аты-жөні, ѓылыми атаѓы, дєрежесі
Шымкент 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Тарау. Delphi программалау ортасы және Паскаль тілінің басқарушы
конструкцияларының программалаудағы
қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .6
1.1. Delphi программалау ортасын қолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Паскаль тілінде өрнектер мен математикалық амалдарды
программалау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3. Қарапайым операторлар және оларды
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.4. Тармақталу және таңдау
операторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.5. Паскаль тілінің қайталану операторлары және көмекші
программалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 35
1.5.1. Үшін циклінің ұйымдастырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
1.5.2. Әзірге циклін қолданып
программалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
1.5.3. Дейін циклін қолданып программалау
... ... ... ... ... ... ... ... 40
II. Тарау. Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта арқылы ұйымдастыру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..48
2.1. Интерактивті тақта және онымен жұмыс жасау
технологиясы ... ... 48
2.2. Паскаль тілін оқытуда интерактивті тақтаны қолдану
... ... ... ... ... 54
2.3. Паскаль тілін оқыту интерфейсін
программалау ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Кіріспе
Паскаль тілін 1970 жылдарда Цюрих (Швецария) қаласының
жоғарғы техникалық училищесінің профессоры Никлаус Вирт (1968-
1971ж) ұсынған. Ол бұл тілді дүние жүзі алғаш есептеу
машинасын жасаған ұлы француз ғалымы Блез Паскальдың
құрметіне Паскаль деп атаған.
1970 жылы қабылданған стандаррты Паскаль тілі АЛГОЛ,
ФОРТРАН, БЕЙСИК және басқа да тілдерден қалыспайды және
кейінгі нұсқалары жетілдірілген. 1983 жылы Паскаль тілі халықаралық
стандартқа енгізілді.
Сондықтан да қазіргі кезде Паскаль тілі кез-келген
саладағы күрделі есептерді шешу үшін пайдалануға болатын, кең
таралған стандартты программалау тіліне айналды.
Қазіргі кезде Паскаль тілі қолданбалы программалар
жазу үшін және жүйелі программалау тілі ретінде де кеңінен
қолданылады. Сонымен бірге көптеген мини және
макрокомпьютерлерді қамтамасыз ету осы тілде жазылған. Паскаль
тілі бұрын құрылған программалау тілдерінен маңызды
ерекшілігі ол деректер құрылымының концепциясының алгоритм
түсінігімен қатар программалаудың негізінде жатқан
фундаметальды түсініктер қатарына кіруі.
Паскаль тілінде өңдеудің кең тараған жүйелерінің бірі
ретінде Борланд фирмасында шыққан Паскаль тілінің
компиляторы және программалаудың интерактивті ортасы
қарастырлады.
Турбо Паскаль тілінің ерекшеліктері:
-Деректердің құрылысына қарай сандық белгілк және екілік
информация мен жұмыс жүргізуге және күрделі алгоритмді бағдарлама
жасауға қызмет етеді.
-Жүйелік бағдарлама кеңінен қолдануына оның өте тиімді
бағдарламалау құру мүмкіндігіне септігін тигізеді.
Қазіргі уақытта әлемде қоғамның ақпараттық мәдениет деңгейі мемлекеттің
даму көрсеткіштерінің бірі ретінде қарастырылады. Бүгінде жоғары және
үздіксіз білімге деген сұраныстың артуына байланысты білім берудің түрлі
мақсаттағы құрылымдары пайда болуда.
Қазіргі кезде негізінен білім жүйесінің барлық сатылары үшін электронды
оқулықтар жасаумен шұғылданып келеді. Электронды оқулық студенттер және
оқып үйренушілер үшін дайын материал. Студенттер және оқып үйренушілер үшін
электрондық оқулық- жоғарғы оқу орынындағылар өздері толықтырып отыра
алатын және нәтижелік емтиханға дайындалуға көмектесетін мәліметтер базасы
болып келеді. Электронды оқулықтармен жұмыс істеу әрбір студенттің өз
мүмкіндігін есепке ала отырып, оқып үйрену ісін жеке дара жүргізу болып
саналады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта
арқылы ұйымдастыруды программалау электрондық оқулығын құру технологиясын
дайындау. Бұл мақсатқа жету үшін электронды оқулықтар, оларды пайдаланудың
тиімділіктері, қазіргі кездегі электронды оқулық жасауға мүмкіндік беретін
кұралдар, электронды окулық жасауға қойылатын талаптар, тестілеу
технологиясы зертелініп, теориялық мағлұматтар қарастырылады.
Зерттеу объектісі:
- Электрондық оқулықты дайындау технологиялары;
- Паскаль тілінің командалары;
- Delphi визуальды программалау ортасы.
Паскаль тілін оқытуды интерактивті тақта арқылы ұйымдастыруды
программалау электронды оқулығын құруда Delphi визуальды программалау
ортасы мен HTML программалау тілі қолданылды.
Дипломдық жұмыс ЭЕМ – дегі теориялық және практикалық сабақтарға
әдістемелік ілесуші құрал ретінде жасалған, мақсаты оқушыларды Паскаль
тілімен таныстыру және оны меңгерудегі алғашқы дағдыларды дамыту.
Тақырыптық жағынан оқу құралы “Программалау ” курсының бөлімімен
байланысқан.
Практикалық сабақтарда оқушылар теориялық мәліметтерді қолдана білуге
үйренуі және Паскаль тілінің негізгі кезеңдерін:
- таңдау операторларымен жұмыс істеу әдістерін;
- тармақталу операторларымен жұмыс істеу әдістерін;
- қайталану операторларымен жұмыс істеу әдістерін;
- үшін циклімен жұмыс істеу әдістерін;
- әзірше циклімен жұмыс істеу әдістерін;
- дейін циклімен жұмыс істеу әдістерін;
- көмекші программаларымен жұмыс істеу әдістерін талдай білуді
меңгеруі тиіс.
Ќазіргі жас жеткіншектердіњ аќпараттыќ технологияларды жаќсы мењгеруі
керектігі ќоѓамныњ талабынан туындап отыр. Ќазаќстан бєсекеге ќабілетті
елге айналуы ‰шін ењ алдымен азаматтары бєсекеге ќабілетті болуы керек.
Білімді азамат, білікті маман ѓана бєсекеге ќабілетті болатынын ескерсек,
мектептерді компьютерлендіруге, интерактивті таќталармен жабдыќтауѓа кеткен
ќыруар ќаржылар ертењ-аќ еселеп ќайтадыемес пе. Мемлекеттіњ мектептерді
интерактивті таќталармен жараќтандыруѓа ж±мсаѓан мол ќаржысы ±стаздар
ќауымы осынау ѓажайып ќ±ралды тиімді пайдалана білгенде ѓана µтеледі. Елдіњ
ертењін ойлап, Ќазаќстанныњ жарќын болашаѓы ‰шін жас ‰рпаќты білімді азамат
етіп тєрбиелейік, интерактивті таќтаны тиімді пайдаланайыќ!
I. Тарау. Delphi программалау ортасы және Паскаль тілінің басқарушы
конструкцияларының программалаудағы қолданысы
1.1. Delphi программалау ортасын қолдану негіздері
Delphi ортасындағы бағдарламалау екі процестің тығыз әрекеттестігіне
негізделген: бағдарламаның құруын визуалды (яғни оның Windows-терезесін)
көрсету мен бағдарлама кодын жазу. Бағдарлама кодын жазу үшін код терезесі,
ал бағдарламаны құру үшін Delphi ортасының басқа терезелері қолданылады.
Форма терезесінің мазмұнымен бағдарлама кодының арасында тығыз
байланысын Delphi ортасы мұқият бақылап отырады. Мысалы, формадағы жаңа
элемент орналастыруы бағдарлама кодының автоматты түрде өзгеруіне себеп
болады, керісінше бағдарламаның кодына автоматты түрде орналастырылған
кейбір элементтерін алып тастау әрекеттері формадағы сәйкес компоненттердің
жойылуына алып келеді.
Осыны ескере отырып, бағдарламалаушылар жұмысты алдымен қажетті
компоненттерді формаға орналастырудан бастайды, сонан кейін (қажет болса)
жұмыс барысындағы компоненттің бет алысын анықтайтын бағдарламаның
үзіндісін жазады.
Delphi ортасында жұмысты бастамай тұрып, алдымен өз файлдарымызды
сақтайтын жұмыс бумасын-каталогын жасап, ортаны қажетті түрде икемдеп алу
қажет.
Бағдарламалардың жобасын құру барысында көптеген формалар мен модульдер
қолданылуы мүмкін. Сондықтан, осы мәліметтерді табақшадағы файлдар түрінде
бөлек бумада (каталогта) сақтаған жөн. Delphi ортасының кейбір стандартты
іс-әрекеттерін өзгертіп, сол ортаны өз қажеттілігімізге икемдейік.
Мысалы, бағдарламаға енгізілген соңғы өзгерістерді файлда автоматты
түрде сақтайтын тәртіпті орнатуға болады. Ол үшін ToolsEnviroment Options
(ҚұралдарОртаның опциялары) пункттерін таңдап, сұқбаттасу терезесінде
Preferens парағының екпінділігіне көз жеткізіңіз. Осы парақтың жоғарғы сол
бұрышындағы Autosave Options (Автоматты түрде сақтау) тобының Editor Files
(Файлдарды редакторлау) және Desktop ауыстырғыштарын тышқан тетігімен сырт
еткізу арқылы екпінді күйге келтіріңіз.
Компиляциялау жұмыстарын қадағалап отыру тәртібін орнату Compiling and
Running – компиляциялау және іске қосу тобындағы Show Compiler Progress
(Компиляциялау және біріктіру әрекеттерін көрсету) ауыстырғышын екпінді
күйге келтіру арқылы орындалады.
Енді бағдарламаны орындауға болады.Ол үшін негізгі меню жүйесінде-
гі белгіні, немесе F9 пернесін тек басса жеткілікте.
Осындай түрде даярланған бағдарлама компиляциялау (Object Pascal тілінен
машина кодына айналдыру), компоновка (қажетті көмекші ішкі бағдарламалармен
біріктіру) және орындалу (орындалатын файл жадыға жүктеледі және осы файлға
басқару беріледі) кезеңдерін бірден өтейді.
F9 пернесін басқанда, бірден Unit1.pas модульді сақтайтын файл атын
және каталогты анықта деген, Save as... сұқбаттасу терезесі ашылады.
Келісімше файл жүйелік BIN каталогында сақталынады. Бұл каталогта
Delphi ортасының маңызды файлдары орналасады, сондықтан өз файлдарымызды
алдын-ала немесе осы терезеден құрылған My_DELPHI немесе басқаша аталған
каталогта сақтаған жөн.
Модулдердің атын Delphi ортасы Unit1.pas, Unit2.pas т.с.с. деп қоюға
негізделген. Save as... сұхбаттасу терезесі осы атауды өзгертуге мүмкіндік
туғызады, мысалы модулдің атын My_1_U деп өзгертуге болады. Енді Enter
пернесін басқанда, Delphi ортасы бағдарлама жобасының атын анықтауды қажет
етеді. Келісімше Delphi ортасы жобалардың атауларын Project1.dpr,
Project2.dpr және т.с.с. деп қояды. Жобаның анықталған атауы орындалатын
.EXE файлдың аты деп саналады. Модуль кодының және жобаның атаулары бірдей
болмауы тиіс.
а) Бос форма
Жоғарыда айтылғандай, Delphi ортасы жүктелгенде бағдарлама кодының
терезесі Windows ортасының бос терезесінің бастапқы кодынан (яғни минималды
қажетті кодынан) тұрады. Бұл код функционалды толық деп саналады және ол
жұмысқа даяр болып тұрады. FileNew Application опцияларын таңдап,
бағдарламаны іске қосуға болады.
б) Форма қасиеттерін өзгерту
Сонымен, Delphi ортасындағы ең қарапайым қадамды орындап, жай Windows
терезесін құрдық. Өкінішке орай, бұл бағдарлама ешқандай алгоритмді жүзеге
асырмайды. Төмендегі келтірілген мәліметтер осы бағдарламаны қажетті іс-
әрекеттерді орындатуға арналған.
Модуль деп бағдарламаның белгілі бір тәуелсіз бөлігін атайды. Әр жаңа
форма құрылғанда жаңа модуль де жасалады. Жалпы бағдарлама құрамында
көптеген формалар және олармен байланысқан модульдер болуы мүмкін. Delphi
ортасы әр бағдарламаны компиляциялағанда кеңейтілуі PAS, DFM және DCU
файлдарын құрады. PAS-файлында бағдарлама кодының терезесіндегі мәтін
көшірмесі, DFM-файлында форма терезесінің мазмұн анықтамасы, ал DCU-
файлында алдыңғы екі файл мәтінінің машина тіліндегі аудармалары
орналасады. DCU-файлы компилятор жұмысының нәтижесі, енді компоновщик
(біріктіруші) осы файлды өңдейді, нәтижесінде орындалатын немесе жүктелетін
.EXE-файлы құрылады.
в) Формаға компонентті орналастыру
Жаңа компонентті орналастыру амалдары өте оңай орындалады. Ол үшін
компоненттер тақташасындағы бір белгіні, мысалы - Label-ді
(белгі-шағын хабарды шығаруға арналған элемент) белгілеп, форма аумағының
кез келген жерін тышқанмен сырт еткізсе болғаны. Бұл компоненттің мөлшерін,
орын-жайын өзгерту үшін компонентті шектеп тұрған төрт бұрыштарылар
қолданылады .
г) Оқиғаға сезіндіру
Формаға орналастырылған әр компонент өз параметрлерінен басқа оның
сезінетін оқиғалар жиынымен анықталады. Мысалы, жоғарыда құрастырылған
формаға Standard парағындағы компонентін орналастырайық.
Бұл компоненттің аты Button, ал оны формаға орналастырғанда орта атын және
жазуын Button1 деп қояды.
Жұмыс істеп тұрған бағдарламада Button1-ді тышқанның сол жақ батырмасын
сырт еткізгенде OnClick оқиғасы орындалады немесе туады деп саналады.
Бағдарламаны осы оқиғаға сезіндіру үшін Object Pascal тіліндегі Оқиғаны
өңдеуші үзіндіні жазу керек. Бұл үзінді ішкі бағдарлама – процедура түрінде
ұйымдастырылады.
Delphi өз бетімен дайындаманы жасайды. Ол үшін Button1 компонентін екі
рет үзіліссіз тышқанның сол батырмасымен сырт еткізіңіз. Delphi өз бетімен
бағдарламаның интерфейстік бөлігіне procedure Button1Click(Sender:
TObject); деп қосып, бағдарламаның орындалатын бөлігінде процедураның
қабықшасын келесі түрде шығарады .
Терезедегі procedure TForm1.Button1Click (Sender: TObject)
–процедураның тақырыбы. Бұл тақырып procedure арнайы сөзімен басталады,
сонан кейін тұрған құрамды атаудағы TForm1-кластың аты, Button1Click-
процедураның аты. Кластың және процедураның атаулары нүктемен (“.”)
ажыратылады.
Класс деп Delphi ортасындағы үлгі ретінде қолдануға болатын
функционалды толық бағдарламаның үзіндісін атайды. Алдын ала класты құрып
алып, сол кластың көшірмелерін әр түрлі бағдарламаларға немесе бір
бағдарламаның әр түрлі үзінділеріне орналастыруға болады.
Delphi құрамына Inprise корпорациясының жүздеген стандартты кластары
кіреді. Delphi ортасындағы барлық компоненттер белгілі бір кластың құрамына
жатады. Ал формаға орналастырылған нақты бір компоненттің аты алғы буынның
атауы және сандық индекстен тұрады. Delphi ортасындағы барлық кластардың
аты Т әрпінен басталады, мысалы TForm кластың туындыларының атаулары
TForm1, TForm2 және т.с.с. болып келеді. Егер код терезесіндегі мәтінді
басынан қарап шықсақ, онда келесі қатарларды көруге болады:
unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Classes, Graphics, Controls, Forms,
Dialogs;
type
TForm1 = class(Tform)
Label1: TLabel;
Button1: TButton;
procedure Button1Click(Sender: TObject);
private {Private declarations}
public {Public declarations}
end;
var
Form1: TForm1;
TForm1 = class(TForm) қатары TForm1 деген жаңа класты TForm-ның
туындысы ретінде анықтайды. Стандартты TForm – Windows-тің бос терезесін
анықтайды, ал TForm1 – формаға орналастырылған екі компонентті сипаттайды,
олар:
Label1: TLabel; - белгі компоненті;
Button1: TButton; - батырма компоненті;
Бұл анықтамалар Label1 – TLabel, ал Button1 – TButton кластарының
туындылары екенін көрсетеді.
TForm1.Button1Click процедурасының атынан кейін жақшада нақты параметрі
ретінде (Sender: TObject); тұрады. Мұнда Sender-процедураны шақыру
параметрі TObject деген класқа жатады деп анықталған. Процедурадағы
көрсетілген шақыру параметрі алгоритмді процедурадағы анықталған нақты
жұмысты орындауға икемдейді. Осы параметр арқылы Button1Click процедурасы
OnClick оқиғасын қай компонент құрғанын анықтай алады. Процедураның
тақырыбы “; “ таңбасымен аяқталады.
Процедура тақырыбынан кейін тұрған Begin...end; қатарлары процедураның
денесі деп аталады. Енді Begin мен end аралығында Button1 басқармасын
басқандағы орындалатын операторлардың жиынтығын жазуға болады. Операторлар
бір-бірінен “; “ таңбасымен ажыратылады.
Жоғарыдағы формаға орналастырылған Button1-компоненттің атын Label1
сияқты бірден Объектілер бақылаушы терезесінен өзгертуге болады.
Сонымен бірге, осы әрекеттерді динамикалық түрде, яғни бағдарламаның
кодын өзгерту арқылы орындауға болады.
Delphi ортасының компоненттері бағдарлама орындалғандағы көріністің
пішімін анықтайтын бөлек элементтері ретінде қолданылады. Сонымен қатар,
Delphi ортасының көрініспен жұмыс атқармайтын, яғни визуалды емес көптеген
маңызды компоненттері бар. Жалпы дәлірек айтсақ, компонент алдын ала
даярланған бағдарламаның үзіндісі, оны қажет болғанда құрылып жатқан
бағдарламаға ендіруге болады деп түсіну керек.
Бұл тарауда Delphi ортасының компоненттерімен танысайық. Delphi
ортасының құрамына 200-дей компоненттер кіреді.
Кез келген модульдің құрамына келесі бөліктер кіреді:
• Тақырыбы;
• Интерфейстік бөлігі;
• Орындалатын бөлігі;
• Терминатор.
Модуль тақырыбы Unit арнайы сөзінен басталады, сонан соң модуль атауы
және үтірлі нүкте тұрады. Интерфейстік бөлігі Interface түйінді сөзімен, ал
орындалатын бөлігі Implementation-мен басталады. Модульдің терминаторы
бағдарламаның терминаторы сияқты – нүктелі End.
Интерфейстік бөлігінде аталмыш модульді қолданылатын және оның аты Uses
тізімінде көрсетілген барлық модульдер мен бағдарламаларға қол жетерлік
мүмкіндігін туғызатын идентификаторлардың анықтамасы орналасады. Сонымен
қатар, бұл бөлігінде ортақ тұрақтылар, түрлер, айнымалылар және ішкі
бағдарламалар жарияланады. Бұл бөлікте ішкі бағдарламалардың тек қана
көрсетіледі.
Модульдің атауы – оны басқа модульдермен және негізгі бағдарламамен
байланыстыру үшін қолданылады. Модульдің интерфейстік объектілеріне қол
жеткізу үшін бағдарламада қажетті TPU (машина тіліне аударылған) файлдың
атын көрсету керек.
1.2. Паскаль тілінде өрнектер мен математикалық амалдарды
программалау тәсілдері
Амалдар негізінен математикада формуламен сипатталады, ал
программада негізгі анықтауыш ретінде қолданылады. Амалдар өрнектер мен
операндтардан тұрады. Операндтардың санының көптігінен өрнектер унарлы
және бинарлы болып екіге бөлінеді. Унарлы өрнектер тек бір ғана
операндқа ие.
Мысалы :
Амалдар Жауабы
-5 -5
-(-7) 7
жалған Ақиқат
Өрнектер тұрақтылардан,айнымалылардан,станда ртты функциялардан
тұрады.Амалдар(арифметикалық,логика лық,символдық т.б) жай жақшалар
көмегімен құрылады.Амалдарда орындалатын шамаларды операндалар деп
атайды.
Арнайы символдар:
+ қосу {}
фигуралы жақшалар
- алу .
нүкте
* көбейту ,
үтір
бөлу :
қос нүкте
= тең ;
нүктелі үтір
үлкен $
доллар белгісі
кіші
[ ] квадрат жақшалар
( ) жай жақшалар
Программалау тілдерінде бөлінбейтін тұтас таңбалар тізбегі сөз
құрайды.
Көмекші сөздер-алдын ала мағынасы анықталған, тілдің құрамының бір
бөлігі болып табылатын сөздер.
Әдетте программа белгілі бір объектілермен (тұрақтылар,айнымалылар,
функциялар,өрнектер т.б.) әрекет етеді. Программада осы объектілердің
әрқайсысы жеке сөздермен белгіленеді,олардың рөлін айнымалылар атқарады.
Айнымалылар дегеніміз-объектілердің аттары.
Стандартты айнымалылар тілдің құрамына кіретін тұрақтылармен
айнымалылардың типтерін,тұрақты және айнымалы шамаларды,процедуралар мен
функцияларды белгілеу үшін тағайындалады.
Қолданушының айнымалысы белгілі бір ережелерге сүйене
отырып,программа жазу барысында құрастырылады.
Айнымалыны құрастыру ережелері:
1.Айнымалыларды құрастыруға үлкен,кіші латын әріптері,цифрлар және
төменгі сызықша( _ )пайдаланылады (A,b.x1,y1,AZ_1,...)
2.Айнымалыларда тек қана әріптер немесе төменгі сызықша
қолданылады.Бұл ереже таңбалық айнымалыларға қолданылмайды.
3.Екі айнымалының арасына ең болмағанда бір үзіліс
қойылады.(Үзіліссіз жазылған айнымалылар бір айнымалы болып есептеледі).
4.Жалпы айнымалылар ұзындығы 127 таңбадан аспауы керек. Айнымалылар
бір-бірінен алғашқы сегіз таңба арқылы ажыратылады.
Тұрақтылар мен айнымалылар
Программада өңделетін мәліметтер белгілі бір объектілердің мәндері
ретінде қарастырылады,олар тұрақты немесе айнымалы шама болып келеді.
Тұрақтылар дегеніміз-мәндері алдын ала белгілі және программманың
орындалу барысында өзгермейтін шамалар.Тұрақтылар үшін Const қызметші
сөзі қолданылады.
Жазылуы: Constтұрақтының аты=тұрақтының мәні;
Мысал: Const m=10; n=20;
P=’мектеп’;
Кейбір тұрақтылар тілдің құрамына енгенде алдын ала анықтауды
қажет етпейді.
Мысал: P1 мәні 3.14...,Maxint мәні 32767 т.с.с
Айнымалылар дегеніміз- программаның орындалу барысында мәндерін
өзгертуге болатын шамалар.
Айнымалылардың кезекті мәндері компьютер жадында оларға жаңа мән
бергенше ғана сақталады.
Тұрақтылар мен айнымалылар Паскаль тіліне негізделген мәліметтердің бір
типіне жатуы тиіс.Тұрақтылардың типтері олардың берілуіне байланысты және
олар өздігінен анықталады.
Жазылуы: Var айымалы,...:тип айнымалысы ;...
Тип ұғымы
Амалдар мен өрнектерді қарастыру барысыеда тип ұғымы қолданылады.
Программалау тілдерінде ең бір негізгі де маңызды ұғымдардың біріне тип
ұғымы жатады.Паскальда программаны құру жолдарын жеңілдету және
көрнекілігін арттыру мақсатымен өңделетін мәліметтерді белгілі бір жүйеде
жинақтап,тұтасымен қарастыру жолдары ойластырылған.Осындай күрделі
мәліметтің типі сол жүйеге кіретін элементтердің қабылдайтын мәндерінің
түрін және жинақтау тәсілін көрсетеді де жүйелі тип құрайды.Егер мәліметтер
жеке дара қарастырылса,онда олар жай типті мәліметтерге жатады.Сонымен
Паскальда қолданылатын типтерді екі топқа бөлуге болады: жай(негізгі) және
жүйелі (күрделі).Жай тип стандартты және жасанды болып бөлінеді. Стандартты
жай типтерге : бүтін(integer), нақты(real), байттық(byte),
логикалық(boolean), символдық (char) типтер жатады.
Жай типтердің real және integer -ден өзгелері реттік (шектелген) тип
деп аталады.Реттік типті шамалардың қабылдай алатын мәндерінің саны
шектелген болады.
Мысалы,логикалық типті шамалар екі мәннің (0,1) бірін,байттық типті
шамалар 256 мәннің (0-255) бірін қабылдай алады.
1-сурет
Стандартты жай типтер
Стандартты жай типтерге бүтін,байттық,нақты,символдық және логикалық
типтер жатады.
Бүтін типпен сипаттау үшін integer қызметші сөзі қолданылады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары: integer;
Байттық тип бүтін тип тәрізді,айырмашылығы мәндері 0-ден 255-ке дейінгі
аралықты қамтиды және byte стандартты айнымалысымен сипатталады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары : byte;
Нақты типті сипаттауға real стандартты айнымалысы алынады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары : real;
Логикалық типті айнымалылар тек қана True (ақиқат) және False (жалған)
мәндерінің бірін қабылдай алады. Бұл тип Boolean стандартты айнымалысымен
сипатталады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары : Boolean;
Логикалық типті айнымалының мәні бір байтқа орналасады.
Символдық тип char стандартты айнымалысымен сипатталады.
Жазылуы: Var айнымалылардың аттары : char;
Әр символға сәйкес 0 мен 1 цифрларының тізбегін сол символдың екілік
бейнесі деп атайды.Символдардың бейнесі бір байтқа жазылатындықтан,char
типті шамалардың мәндері бір ғана символ бола алады.Символдық тұрақтылар
екі жағынан да дәйекшеге алынып жазылады.
Жасанды жай типтер
Жоғарыда стандартты жай типтердің түрлерін қарастырдық, сондай-ақ
Паскальда қолданушының өзі тип анықтайтын мүмкіндігі бар,ондай типтерді
жасанды типтер деп атаймыз.Жасанды типтерге атап өту және аралық типтер
жатады.Оларға компьютер жадында бір байт беріледі,сондықтан жасанды типті
шамалардың элементтер саны 256-дан аспауы керек. Бұл типтерді анықтауда
программаның көрнектілігін,түсініктілігін,бекемд ілігін арттырады және
компьютер жадын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Атап өту типі айнымалылардың қабылдай алатын мәндерін тегіс көрсету
арқылы анықталады. Жеке мәндер үтірлермен айырылып,жақшаға алынады.
Жазылуы: Type типтің идентификаторы=(1-ші мән,2-ші мән, ...);
Аралық тип осы типті айнымалылардың қабылдай алатын мәндерінің аралығын
көрсететін екі тұрақты арқылы беріледі.Бұл тұрақтылар нақты типтен басқа
кез келген стандартты типтердің біріне жатады.Бірінші тұрақтының мәні
қашанда екінші тұрақтының мәнінен кіші болуы қажет.
Жазылуы: Type типтің аты=1-тұрақты..2-тұрақты;
Var айнымалылар : тип;
Дәрежелік өрнектер және олардың түрлері
Өрнектердің орындалуы негізгі үш фактормен анықталады :
.Дәрежелік операциямен
.Реттелген операциялық
өрнектермен
.Жақшаларды қолдану
арқылы
Барлық дәрежелік операциялар төрт топқа бөлінеді. I (жоғарғы)
операциялық өрнектер бірінші орындалады. IV (төменгі) операциялық өрнектер
ең соңында орындалады. Тең операциялық өрнектер солдан оңға қарай
орындалады, кейде компилятор генерацияның аса оптимальды реттелген кодына
сәйкес болады. Ал жақшалар жай реттелген операцияның түрін өзгертуге
қолданылады. Жақшалы амалдар ең алдымен жеке операнд ретінде қарастырылады,
ал кейін оның нәтижесін операцияны орындауға қолданылады.
Дәрежелік операциялар
Дәрежесі Операция Операциялық
категориялар
Бірінші + Унарлы операция
(алғашқы)-
not
@
Екінші * Бинарлы
операцияның
div көбейту типі
mod
and
sh1
shr
Үшінші + Бинарлы
- операцияның
or қосылу типі
xor
Төртінші = Бинарлы
(төменгі) операцияның
қатынас типтері
= in
=
Күрделі өрнектерге мысал:
A*(((a-bc)*2+3)(x + y)-d*z)-12(AB) and ((IY) or (YK) and (C in D)
Өрнектердің жіктелуі
Өрнектердің жіктелуі келесі топтарға бөлінеді:
1.Арифметикалық амалдар:
.Унарлы: +, -
.Бинарлы: +,-,*,,div,mod
2.Қатынас амалдары:
=, , ,,=,=
3.Бульдік(логикалық) амалдар:
not,and,or,xor
4.Логикалық разрядты және жылжымалы амалдар:
not ,and ,or ,xor,sh1,shr
5.Қатарлы өрнек (конкатенация)
+
6.Операциялық амалдар:
+,-,*,in,=,=
7.Адресті алу операциясы:
@
Арифметикалық өрнектер
Арифметикалық өрнектерде арифметикалық амалдар қолданылады да, өрнектің
нәтижесі нақты немесе бүтін сандар болады.
Арифметикалық өрнектің қарапайым түрлері: тұрақты,айнымалы және
функция, өрнекке қатысты айнымалылардың мәндері алдын ала анықталуы
қажет.Арифметикалық амалдар integer(бүтін),byte, real(нақты) типті
шамалармен орындалады да, нәтижесінің типі осы шамалардың типіне байланысты
анықталады.
Төменде Паскаль тілінде қолданылатын арифметикалық өрнектер және
олардың орындалу мүмкіндігі кему ретімен көрсетілген:
+,-,*,, div, mod
Қосу(+),алу(-),көбейту(*) және бөлу() амалдары арифметикалық
өрнектерде әдеттегідей орындалады. Бір өрнекте integer,byte,real типті
операндтарды пайдалануға болады.Бөлу өрнегінің нәтижелік типі қашанда нақты
(real),ал қосу,көбейту,алу өрнегінің нәтижелері,егер де операндтардың екеуі
бүтін (байттық) типті болғанда бүтін(байттық),қалған жағдайларда нақты
болады.
+,-,*, түрдегі өрнектердің орындалуы ерекше түсіндірілмейді. Тек
олардың әртүрлі типтерін есте сақтау керек,тип нәтижесі аса қамтылған
болады, бөлу өрнегінің нәтижесі әрдайым нақты сан болады.
div операторының нәтижесі бүтін санақты белгі, нәтиженің тең бүтін
бөлігі ол- бірінші операндтың екінші операндқа бөлінуі.
mod операторының нәтижесі бүтін санақты белгі болады да,қалдық бөлігі
бірінші операндтан екінші операндқа бөлінеді.
Бүтіндей бөлу (div) өрнегі бөліндінің тек қана бүтін бөлігін
анықтайды.Өрнекке қатысты шамалар бүтін (integer) типті болады.
Мысалы: 13 div 5 2
10 div 3
3
5 div 6
0
Қалдық табу (mod) өрнегі бүтін санды санға бөлгендегі қалдықты
анықтайды,өрнектің нәтижесі де бүтін(integer) типті болады.
Мысалы: 11 mod 5 1
10 mod 3
1
14 mod 5
4
Арифметикалық өрнектердің қатесіз жазылуы және нәтиженің дұрыс
табылуы үшін төмендегі ережелерді ескеру қажет:
1. Екі амал қатар жазылмайды(А+ -В өрнегі дұрыс жазылмаған,өрнек А+(-В)
түрінде жазылуы керек).
2. Көрнекілігі жоғары өрнектер бірінші орындалады (мына өрнекте x*y-d4
алдымен көбейту мен бөлу амалдары,сонан соң алу амалы орындалады).
3. Егер барлық амалдардың орындалу көрнекілігі бірдей болса,онда олар
солдан оңға қарай орналасу ретімен біртіндеп орындалады.
4. Алдымен жақшаның ішіндегі амалдар орындалады.
( (a+b)*(c+d) өрнегінде көбейту амалы ең соңынан орындалады).
5. Математикалық мағынасы жоқ өрнекті жазуға болмайды,мысалы, нөлге бөлу,
нөлді логарифмдеу,теріс саннан түбір табу т.с.с.
Логикалық өрнектер
Логикалық өрнектің нәтижесі ақиқат(true) немесе жалған(false)
болады.Логикалық өрнектер -логикалық тұрақты, логикалық айнымалы, логикалық
функциялардан және логикалық қатынас амалдарынан және жақшалардың көмегімен
құрылады.
Қатынас амалдары (=,,,,=,=) арифметикалық өрнектің нәтижелерін
салыстырып, ақиқат немесе жалған екендігін анықтайды.Мысалы: 1411+4-
ақиқат себебі, алдымен арифметикалық өрнектер есептелініп,сонан соң
нәтижелері салыстырылады.Салыстырылатын шамалар файлдық типтен басқа кез
келген типті болады.
Логикалық -өрнектерге қатысты шамалардың типі логикалық болуы қажет.
Амалдардың орындалу көрнекілігі:not,and,or
Паскальда логикалық өрнектер қатынас амалдарынан бұрын орындалады.
Мысалы:А10 and D100 өрнегінде алдымен 10 and B амалы орындалуы
керек, логикалық амал логикалық типті шамалармен орындалатын
болғандықтан,бұл жерде қателік туады,сондықтан амалдардың орындалу ретін
жақшамен көрсеткен жөн, яғни былай жазған дұрыс: (A10) and(B100).
Математикада жиі кездесетін қос теңсіздік -жақша мен логикалық and өрнегі.
Мысалы: 1=x=50 теңсіздігі былайша (1=x) and (x=50)
жазылады.Программалау тілдерінде логикалық өрнектер шартты операторлардың
жұмысын ұйымдастыруда пайдаланады.
Қатынас таңбалары
Қатынас таңбалары математикалық тұрғыдан қарастырылады. Бұл өрнектердің
нәтижесі ретінде бульдік мән (ақиқат,жалған) болып табылады. Қатар
мәндеріне қатынас таңбаларын қолданғанда, солдан оңға қарай ASCII таңбалық
кодымен орындаймыз.
Барлық қатар мәндері, ұзындық өлшеміне тәуелді емес.Алайда,таңбалық тип
сол сияқты қатар тип белгілерімен ұзындықтары арқылы қарастырылады.
Операндтарды салыстырғанда бағытталушы тип тек =(тең) және (тең емес)
өрнектерінде ғана қолданылады. Егер де екі бағытталушы тип дәл сол
объектіге жіберілсе,онда олар тең болады.
өрнектер амалдар операнд типтері нәтижелік
тип
= тең қарапайым бірлескенбульдік
тең емес жолдық немесе
сілтеуші тип
кіші қарапайым бірлескенбульдік
үлкен жолдық немесе
= кіші немесе сілтеуші тип
= тең
үлкен немесе
тең
1.3. Қарапайым операторлар және оларды қолдану
Оператор дегеніміз – белгіл бір шамаларға жүргізілетін
орындалу жолдарын көрсететін нұсқау. Паскальда программаның
негізгі бөлімі нүкте-үтірмен (;) ажыратылып жазылған
операторлар тізбегінен тұрады. Операторлар мынадай екі топқа
бөлінеді:
1.Жай операторлар.
2.Құрама оперторлар.
Жай оператор дегенміз – құрамына басқа операторлар кірмейтін
операторды айтамыз.
BEGIN
Оператор
END.
Жай операторлар
Енгізу-шығару операторлары
Кез-келген программа қандай да бір мәліметтерді өңдеу
негізінде нәтиже береді. Өңделетін мәліметтер сыртқы
құрылымдардан оқылып, компьютер жадына орналастырылады, ал
нәтиже, керсінше, одан сыртқы құрылымға беріледі.
Паскальда қолданушы мен компьютердің мәліметтер алмастыру
процесі программаның параметрлері болып қарастырылатын Input
және Output стандартты файлдарының көмегімен іске асырлады.
Программа өңделетін мәліметтерді Input файлынан оқиды да,
өңделу нәтижесін Output файлына жазады. Стандартты Input файлы
ретінде пернетақта, Output файлы ретінде дисплей тағайындалған.
Олар программаның параметрлерінде көрсетілмеуі де мүмкін.
Жалпы, файлдарадан мәліметтерді оқу және оларға жазу
әрекеттерін Read, Write, Readln, Writeln операторлары орындайды.
Әзірге біз осы операторлардың мәліметтерді клавиатуадан
енгізуге және дисплейге шығаруға пайдалану жолдарын
қарастырамыз.
Оқу операторы (Read) программада өңделетін мәліметтердің
берілген мәндерін оқып, операторда көрсетілген айнымалыларға
меншіктейді. Жазылуы:
Read (айнымалылардың идентификаторлары);
Read(а1,а2,а3,...,аn);
Мұндағы а1,а2,а3,...,аn – айнымалы атаулары, оларды енгізу
оператордың параметрлері деп те атайды. Айнымалылардың
идентификаторлары үтірмен ажыратылады.
Read операторы орындалғанда, программа жұмысын тоқтатып,
мәндердің клавиатурада терілуіне мүмкіндік береді. Мәндер
міндетті түрде операторда айнымалылардың көрсетілуі ретімен
араларына ең болмағанда бір бос орын тасталып теріледі де,
соңынан Enter түймешігі басылады.
Readln операторы Read операторындай, бірақ Readln операторлары
қатар жазылса, әрбір келесі енгізу операторына қажетті мәндер
міндетті түрде жаңа жолдан терілуі керек. Мысал үшін екі
программа үзіндісін және соларға сәйкес айнымалылардың мәндерін
пернетақта теру жолдарын келтірейік:
1) var a,b,c,d:real; 2) var
a,b,c,d:real;
Begin
Begin
Read (a,b);
Readln (a,b);
Read (c,d);
Readln (c,d);
...
...
Бірінші жағдайда a, b, c, d айнымалыларының мәндерін бір жолда
теруге болады, екінші жағдайда a, b айнымалыларының мәндері
терілгеннен кейін (Enter) түймешігі басылып, c, d айнымалыларының
мәндері жаңа жолдан теріледі.
Жазу операторы (Write) өрнектердің нәтижесін экранға шығарады.
Жазылуы:
Write (а1,а2,а2...аn);
Write (өрнектері);
Мұндағы а1,а2,а2...аn – жай айнымалылар немесе апотрофішіне алынған
символдар тобы болуы мүмкін.
Өрнектер (тұрақты, айнымалы, тізбек,...) үтірмен ажыратылады.
Бүтін және нақты сандарды щығару үшін сандардың форматын
беру қажет.
Мысал. Write (555); {өрнек тұрақты түрінде берілген}
Write (a+bc); {өрнектің нәтижесі шығарылады.}
Write (нәтиже,у); { өрнек тізбек және айнымалы
түрінде}
Write (a[i]); {өрнек индексті айнымалы
түрінде}
Writeln операторы Write операторы тәрізді, тек оператордағы соңғы
мәлімет экранға жазылған соң, курсор келесі жолдың басына
орналасады.
Бүтін және нақты сандарды шығару үшін сандардың форматын беру
қажет. Формат айнымалы атынан соң қос нүкте арқылы жазылады. Нақты
сан үшін формат екі саннан тұрады :
1-санға берілетін барлық орын
2- үтірден кейін алынатын бөлшек бөлік саны.
Мысал:
WRITE(Y:5:2)
Мұндағы 5-нәтижеге берілген барлық орын, 2-үтірден соң алынатын
бөлшек бөлік саны.
Жалпы түрде:
Бүтін сан үшін WRITE (N: S) немесе WRITE (‘K=’.N:S)
Мұндаңы S- формат, яғни бүтін санға берілген орын.
Нақты сан үшін :WRITE (‘Y=’. Y:8 :3).
Жалпы түрде:WRITE (Y’.=Y : V: N).
Мұндағы – М барлық сан үшін берілген орын саны, N бөлшек
бөліктің орындарының саны. Егер операторда формат көрсетілмесе, онда
нәтижеде қанша орынды сан алынса, сол сан экранға шығады.
Айталық, Х=7, Ү=15, Z=11, ал, R=450,08 болсын оларды экранға
шығарудың әр түрлі жағдайын көрсетейік.
Оператордың жазылуы: Экранда
wrte (X,У) 715
write (X,’_ _’,Y); 7_ _15
write (‘X=’,X); X:=7
write (X,’ ‘:3,Z); 7 11
write (‘X+Y=’,X+Y); X+Y=22
write (Z,’-соңы‘); 11-соңы
write (‘бітті’); бітті
write (R);
4.5008+2
Меншіктеу операторы
Меншіктеу операторы барлық тілдерде пайдаланылатын негізгі
оператор болып табылады.
“Мені меншікте” деген бұйрықты орындайтын операторды меншіктеу
операторы дейді.
Меншіктеу операторы (:=) берілген өрнектің нәтижесі болатын мәнді
белгілі бір айнымалылығына меншіктейд. Айнымалы меншіктеу белгісінің (:=)
сол жағына , оң жағына жазылады.
Жазылуы :
айнымалы : = өрнек ;
Өрнектің нәтижесі мән айналымы негізінде бір типті болуы керек. Бір
ғана ерекше жағдай – айнымалының нақты, өрнектің бүтін типті болуы. Бұл
жағдайда өрнектің нәтижесінің типі нақты типке өзгертіліп, айнымалыға
меншіктеледі.
Меншіктеу операторының жалпы жазылуы түрі төмендегідей:
W:=Z;
Мұндағы: W- айнымалы атауы, “:=” - меншіктеу белгісі, Z –
арифметикалық өрнек.
Бұл оператор екі міндет атқарады:
1.Айнымалылардың белгілі мәндер бойынша Z – арифметикалық
өрнегінің мәнін есептейді.
2.Есептелген мән W атауына меншіктеледі (жазылады), яғни
мән W-ге сәйкес зерде ұяшығына орналасады. Мұнда әдеттегі теңдік
“=” белгісін шатастырмау керек. Олар тек түр жағынан ғана
емес, мағынасы жағынан да өзгеше. Мысалы, х=9 өрнегі х-тің
мәні 9-ға дегенді білдіреді де, х=х+5 өрнегі дұрыс мағына
бермейді. Ал х:=9 өрнегі х нөмері бар ұяшыққа 9 санын
саламыз дегенді білдіреді. Ендеше х:=x+5 өрнегі дұрыс, өйткені
бұл бұрынғы х ұяшығында тұрған санға
5 санын қосып х шәшігіне қайта орналастыр дегенді білдіреді.
Z={тұрақты, айнымалы атауы, функция, өрнек} – түрінде берілуі
мүмкін.
Мысалы, айнымалылар төмендегідей сипатталсын :
var i, j: integer ;
a, b: real ;
x, y: char ;
I, f : boolen;
онда мына меншіктеу оператоадары орынды :
і:=k + 1d 1vj ;
a:=b\c ;
x : = y:
i: = a=b ;
f = ( a = b ) and c
f : = k *j mod 2;
a : = k*j mod 2;
Соңғы оператордағы өрнектің бүтін типті нәтижесі а нақты типті
айнымалысына меншіктелген. Керісінше, өрнектің нақты типті нәтижесін бүтін
типті айнымалыға меншіктеуге болмайды, яғни 1: *в \ с операторы дұрыс
жазылмаған.
Нақты типті шаманы бүтін типті айнымалыға меншіктеу қажет болған
жағдайда арнайы Round немесе Trunc функцияларын пайдалану керек. Rount
функциясы нақты шаманы дөңгелектеп , бүтін шамаға айналдырады ( Rount (
0,35 ) = 0 , Rount (1,85) = 2, Rount (-3,14) =-3 , Rount (-3,67)= - 4 ).
Trundc функциясы нақты шаманың бүтін бөлігін ғана алып,
бүтін типті шамаға айналдырады (Trunc(0.85)=0,Trunc(-3.14)=-3)
1.4. Тармақталу және таңдау операторлары
Турбо Паскальда оператор екіге бөлінеді: қарапайым және
құрылымдық.
Қарапайым операторға мыналар жатады:
✓ Меншіктеу операторы (:=);
✓ Шартсыз өту операторы (goto);
✓ Процедура кіретін оператор (функция).
Құрылымдық оператор келесі операторлардан тұрады:
✓ Құрама оператор (ол begin деген сөзден басталып, еnd сөзімен
аяқталады);
✓ Шартты оператор (if, case);
✓ Қайталау оператор (repeat, while, for);
✓ Біріктіру операторы (with);
Шартсыз өту операторы
Паскальда шартсыз өту операторын goto операторы және break, continue,
exit, halt процедуралары кіреді. Шартсыз өту операторы программада жиі
қолданылады.
Шартсыз өту операторы (goto) қарапайым оператор. Ол программа жұмысын
өзгертіп тұрады. Шартсыз өту операторының жалпы түрі мынандай:
GOTO таңба
Мұндағы GOTO – Турбо Паскаль тілінде келесі шартты орындайды, ал
таңба - идентификатор немесе 0 ден 9999 дейінгі бүтін сан. Егер
программада бұл оператор болса, онда келесі Label-ға өтеді. Таңбадан кейін
қос нүкте қойылады (таңба:).
Жалпы алғанда таңбаларды программада қолданбаған жөн. Ал егер қажет
болған кезде келесі екі ережені есте сақтау керек:
1) Таңбаларды программаның орындалу ретін тек алға қарай (төмен
қарай) орындалуы керек. Ал программаның ретін кері қарай
орындалуы қажет болса циклді қолдану керек.
2) Таңба мен программаның орындалу ретін өзгертетін оператор ара
қашықтығы жақын болуы тиіс. Олар бір бетте немесе бір экранда
орналасқаны жөн.
Мысалы:
Program esep;
Uses crt;
Label 1;
Var x, y, s, z: real;
Begin clrscr;
Read (x, y); goto 1;
S:=2*x+y;
1: z:=xy;
write (‘s, z =’, s, z);
readkey; end.
Break процедурасы циклді жылдам аяқтауға мүмкіндік береді.
Continue процедурасы жаңа итерациялық циклді бастауға және соңғы
итерацияны аяқтауға мүмкіндік береді.
Exit прцедурасы жұмысты аяқтауға көмектеседі.
Halt (n) процедурасы n кодты программаның жұмысын аяқтауға мүмкіндік
береді (n-бүтін сан). Соңында n коды ERRORLEVEL командасының көмегімен MS
DOS операциясының системасын талдайды.
Тармақталу командасы
Құрылыста қарай күрделі болып саналатын операторлардың (тармақталу,
таңдау, қайталау) бірі тармақталу операторына тоқталайық.
Тармақталу операторы көрсетілген шартқа байланысты құрамына кіретін
операторлардың орындалу орындалмауын қамтамасыз етеді. Паскаль тілінде
шартты көшу операторы if операторы арқылы беріледі.
Жалпы түрі:
If шарт then 1-операторы else 2-операторы;
Мұнда еlse қызметші сөзінің алдына “;” қойылмайды.
Қысқа түрі:
If шарт then операторы;
Шартты оператордың синтаксистикалық диаграммасы төменде көрсетілген.
Берілген оператор келесі бейнеде орындалады. Алдымен if қызметші
сөзімен шарт тексеріледі. Нәтижесі бульдік тип болуы шарт. Егер шарт мәні
true болса, онда then қызметші сөзінен кейінгі оператор орындалады. Егер
шарттың есептеу нәижесі false болса, онда else қызметші сөзінен кейінгі
оператор орындалады. Егер else қызметші сөзінен кейін шарт орындалмаса,
онда басқару шарттан кейінгі операторға беріледі. Шарт қатынас немесе
логикалық өрнектер түрінде жазылады.
If...ten операторының құрылымы 1-суретте көрсетілген:
If шарт
Then Else
оператор 1 операторЕ 1
. .
. .
. .
оператор n операторЕ n
1-сурет. If...then операторының құрылымы
Мысалы:
if xy then max:=y
else
max:=x;
Орындалу кезінде қабаттасқан шартты оператор синтаксистикалық біркелкі
болмауы мүмкін, ол келесі схемада бейнеленген:
if Expr1 then if Expr2 then Stmt1 else Stmt2
Берілген құрылымды келесі жолмен түсіндіреміз:
if Expr1 then
begin
if Expr2 then stmt1
else
stmt2
end;
Қысқаша айтқанда, else қызметші сөзі if қызметші сөзімен тығыз
байланыста.
Тармақталу операторларында шарттар күрделі де болуы мүмкін. Күрделі
шарт логикалық амалдардың (and, not, or) көмегімен құрылады. Мысалы:
Х [0;1] жатады. If (x=0) and (x=1) then writeln (‘жатады’) else
writeln (‘жатпайды’);
Таңдау командасы
Паскаль тілінде көп қолданылатын операторлардың бірі case...of
операторы. Бұл операторы if...then қабаттасқан оператормен тығыз байланыста.
Мәні екіден артық болғанда case...of операторын қолданамыз.
Паскаль тілінде таңдау командасы: case m of
end;
Мұндағы case – жағдай қызметші сөзі;
m – кез келген скалярлық типті айнымалы немесе өрнек, бірақ нақты санды
алуға болмайды. m – сұрыптаушы;
of – бойынша:
m айнымалысының мәні жадқа case операторы орындалмай тұрып енгізілуі
тиіс.
Мысалы:
read(m);
case m of
1: y:=x+1;
2: y:=2*sgrt(x)-x*2;
3: y:=4*sqrt(x)+1;
end;
Мұндағы m – integer немесе шектеулі типке жатады. 1, 2, 3 сандарынан
кейін қос нүкте “:” қойылады. Алдымен m мәні жадта енгізіледі. Сонан соң ол
мына тұрақтыларымен салыстырылады. Егер мән олардың біріне тең болса, онда
сол тұрақтыға сәйкес оператор орындалады. Case оператор жұмысын аяқтайды.
Егер m мәні сұрыптаушы тұрақтының ешқайсысымен тең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz