Мемлекеттi басқаруды ақпаратпен қамтамасыз ету жүйесiн қалыптастыру ерекшеліктері
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГIЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ...
3
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫ АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ЖҮЙЕСIН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ... ...
6
Мемлекеттi басқару жүйесiндегi ақпарат ерекшелiктерi ... ... ... . 6
Мемлекеттi басқарудағы ақпарат жүйесiн дамыту мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
Электрондық үкiметтi қалыптастыру ерекшелiктерi ... ... ... ... 22
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСIНIҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
Қазiргi кезеңдегi әлемдiк ақпараттық технологиялардың
даму жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
Қазақстан Республикасындағы Интернет нарығын талдау ... ... . 42
Қазақстанда ақпараттық тауар мен қызмет нарығын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
МЕМЛЕКЕТТIК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫН АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСIН ЖЕТIЛДIРУ ... ... ... ... ... ...
56
Ақпараттық жүйе.экономиканы басқару құралы ретінде ... ... .. 56
Қазақстан Республикасына электронды үкiметтi дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ..
76
3
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫ АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ЖҮЙЕСIН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ... ...
6
Мемлекеттi басқару жүйесiндегi ақпарат ерекшелiктерi ... ... ... . 6
Мемлекеттi басқарудағы ақпарат жүйесiн дамыту мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
Электрондық үкiметтi қалыптастыру ерекшелiктерi ... ... ... ... 22
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСIНIҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
Қазiргi кезеңдегi әлемдiк ақпараттық технологиялардың
даму жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
Қазақстан Республикасындағы Интернет нарығын талдау ... ... . 42
Қазақстанда ақпараттық тауар мен қызмет нарығын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
МЕМЛЕКЕТТIК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫН АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСIН ЖЕТIЛДIРУ ... ... ... ... ... ...
56
Ақпараттық жүйе.экономиканы басқару құралы ретінде ... ... .. 56
Қазақстан Республикасына электронды үкiметтi дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ..
76
Соңғы жылдары есептеуiш техникалардың қарқынды дамуына байланысты мемлекеттi басқарудағы ақпараттық жүйенi қолдану заман талабы. Сондықтан ақпараттық жүйенiң дамуын қарастыру - мемлекеттi басқарудың аспаптық тәсiлi ретiнде өзектi мәселе болып отыр.
Қазақстандағы ақпараттық-техникалық қызмет нарығының қазiргi жағдайын дәлме-дәл анықталған дәрежеде олигополия деп атауға болады, бұл берiлген салада өндiрушiлердiң азғантай санымен сипатталады. Бұндай жағдайда өндiрiс нарығында бәсекелес-фирма әрекетiн болжауға, талдауға талпынуы мүмкiн; басқа өндiрушiлердiң бағытын және жағдайын ескермей бiр-бiрiмен келiсiмге келуi мүмкiн. Нарықтың мұндай күйi Қазақстандағы ақпараттық-техникалық қызмет нарығының әлi жас және даму үшiн келешегiнiң мол екенiн көрсетедi.
Бүгiнде барлық орталық ақпараттандыру саласында және адамзаттың қызмет саласында ғылым мен техниканың қазiргi жетiстiктерiнсiз, телекоммуникацияның қазiргi құралдарынсыз және жаңа ақпараттық технологиясыз қоғамның дамуы мүмкiн емес.
Кеңес үкiметi жылдарындағы ақпараттандыруда тек қана КСРО (соның iшiнде Қазақстанда да) қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн салалар мен орталықтарға, ең алдымен қорғаныс және космос салаларына берiлдi. Халық шаруашылығының қалған салалары әлемдiк үлгiден ерекшеленетiн отандық өндiрiстiк телекоммуникация және байланыстың дәстүрлi құралдарымен жабдықталды. Көп нәрседен артта қалушылық Батыс пен Шығыс арасындағы "темiр жолқыш" әрекетiнiң әсерiнен болды.
Қазақстандағы ақпараттық-техникалық қызмет нарығының қазiргi жағдайын дәлме-дәл анықталған дәрежеде олигополия деп атауға болады, бұл берiлген салада өндiрушiлердiң азғантай санымен сипатталады. Бұндай жағдайда өндiрiс нарығында бәсекелес-фирма әрекетiн болжауға, талдауға талпынуы мүмкiн; басқа өндiрушiлердiң бағытын және жағдайын ескермей бiр-бiрiмен келiсiмге келуi мүмкiн. Нарықтың мұндай күйi Қазақстандағы ақпараттық-техникалық қызмет нарығының әлi жас және даму үшiн келешегiнiң мол екенiн көрсетедi.
Бүгiнде барлық орталық ақпараттандыру саласында және адамзаттың қызмет саласында ғылым мен техниканың қазiргi жетiстiктерiнсiз, телекоммуникацияның қазiргi құралдарынсыз және жаңа ақпараттық технологиясыз қоғамның дамуы мүмкiн емес.
Кеңес үкiметi жылдарындағы ақпараттандыруда тек қана КСРО (соның iшiнде Қазақстанда да) қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн салалар мен орталықтарға, ең алдымен қорғаныс және космос салаларына берiлдi. Халық шаруашылығының қалған салалары әлемдiк үлгiден ерекшеленетiн отандық өндiрiстiк телекоммуникация және байланыстың дәстүрлi құралдарымен жабдықталды. Көп нәрседен артта қалушылық Батыс пен Шығыс арасындағы "темiр жолқыш" әрекетiнiң әсерiнен болды.
1. ҚР Президентiнiң 1997 жылғы 9 желтоқсандағы №3787 "Қазақстан Республикасындағы бiрыңғай ақпараттық кеңiстiктi қалыптастыру" Жарлығы.
2. Иноземцев В.Л. Современное постиндустриальное общество: природа, противоречия, перспективы.-М.Логос, 2000.-С.20-22.
3. Ш.Гольдфингер, Стюарт Т. Интеллектуальный капитал. Новый источник богатсва организаций//Новая постиндустриальная волна на Западе: Антология/Под ред.В.Л.Иноземцева. - М.:Academia, 1999.-С.391.
4. Иноземцев В.Л. Современное постиндустриальное общество:природа, противоречия, перспективы.-М.:Логос, 2000.-С.57.
5. Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура/Под ред.О.И.Шкаратана.-М.:ГУ-ВШЭ, 2000.-С.330.
6. Сарыпбеков Ж.С. Информационная инфраструктура управления экономикой Казахстана/Сб.Модернизация: мировйо опыт и современный Казахстан.-Алматы, 1995.
7. Аренов М.М. Информатизация органов государственной алвсти: состояние и проблемы//Саясат. 1997. № 10.-С.29-33.
8. Шире внедрять новые информационно-коммуникационные технологии в экономику и управление (материалы круглого стола)//Проблемы теории и практики управления.-1997.-№12.-С.21-30.
9. Дятлов С.А. О теории информационной экономики//Общетсво и экономика.-1995, №3.-С.29-39.
10. Садыков Т.У. Основы теории информационной экономики (научная монография).-Алматы: Гылым, 1998. Садыков Т.У. Иной и основы теории информационной экономики//Вестник КазГУ. Серия экономическая.-Алматы, 1998.-№ 10.-С.44-49.
11. Фридман Л., Кузнецова С. Глобализация: развитые и развивающиеся страны//Мировая экономика и международные отношения, № 11, 2000.-С.15-20.
12. Мировая экономика. Экономика зарубежных стран: Учебник/Под ред.д.э.н., проф. Осьмовой.-М.:Флинта:Московский психолого-социальный институт, 2000.-210 с.
13. Корчагин В. и др. На пути в мировое информационное сообщество//Вестник-Телекоммуникация и информатика.-1994, № 6.
14. Моисеев Н. Информационное общество как этап новейшей истории//Свободная мысль.-1996, № 1.-С.76-82.
15. Копылов В.А. Информационное законодательство и информационное общество//Научн-техническая информация. Сер.1.-1997, № 1.-С.12-14.
16. Бралиева Н.Б. Информационная экономика-основа информационного общества/Реформирование казахстанской экономики: уроки, теория и практика: Сб.науч.трудов.-Под общей ред. Н.К.Мамырова.-Алматы: Экономика, 2001.-Вып.1.-С.3-10.
17. Мировая экономика. Экономика зарубежных стран: Учебник/Под ред.д.э.н., проф. Осьмовой.-М.:Флинта:Московский психолого-социальный институт, 2000.-187 с.
18. Дудинска Э., Мизла М. Управленческие информационные системы//Проблемы теории и практики управления.-1996.-№2.-С.115-116.
19. Садыков Т.У. Иной и основы теории информационной экономики//Вестник КазГУ. Серия экономическая.-Алматы, 1998. № 10.
20. Мировая экономика. Экономика зарубежных стран: Учебник/Под ред.д.э.н., проф. Осьмовой.-М.:Флинта:Московский психолого-социальный институт, 2000.-187 с.
21. Бралиева Н.Б., Тимошенко В.Ф., Гагарина Н.Л. Информационные системы бизнеса: Учебное пособие для студентов экономических специальностей.-Алматы:РИК, 1994.-С.100 .
22. Урсул А.Д. Информатизация общетсва и переход к устойчивому развитию цивилизации//РОИВТ, 1993.-С.35-45.
23. Закупень Т. Качественные аспекты информации в органах государственного управления//Проблемы теории и практики управления.-1997, № 6.-С.39.
24. Балацкий Е. Информационный фактор в управлении государственным сектором//Проблемы теории и практики управления.-№ 4.-1999.-С.39.
25. Абдашева С.Б. Влияние несовершенства информации на развитие российского рынка личных сбережений//Проблемы прогнозирования-М.:МАЙК "Наука".-1999, № 1.-С.105.
26. Садыков Т.У. Иной и основы теории информационной экономики//Вестник КазГУ. Серия экономическая.-Алматы, 1998. № 10.
27. Таужанова А. Информационные технологии в финансах:фактор прибыльности//Вестник КазГУ. Серия экономическая.-Алматы, 1999.-№ 2.
28. Бачило И.Л. Информационное обеспечение государственного регулирования в области экономики. Правовые проблемы/Доклад на международной конференции//Информационное общество, вып.2.-М., 1999.-С.19-25.
29. Засурский Я.Н. Информационное общество сегодня и завтра//Информационное общество.-2002, № 4.-С.7-9.
30. Масанов Ж. Қ., Мақұлов Қ.Қ., Бижанова А.С., Есбаева А.Ж. Информатика.-Алматы: Бастау, 2002.-б.112-113.
31. http://www.cio-world.ru/offline/2000/34/.
32. Мелюхин И.С. Информационное общество: истоки, проблемы, тенденции развития.-М.:Изд-во МГУ, 1999.-С.64.
33. Африн Д. Нас всех посчитают. Утопии и антиутопии свободного информационного общества//Эксперт. 2001.-№ 18, 14 мая. С.115.
34. Абдрахманов Б. Пути создания национальной инфраструктуры /Современные информационные технологии и телекоммуникации: корпоративные информационные системы. Проблемы, перспективы развития, практические решения: Сб.научных тр.-Алматы, 1999.-С.3-8.
35. http://intra.rfbr.rfbr.ru/pub/vestnik/V3 99/c c.html4/23/2002.
36. http://www.bdm.ru/archiv/2001/11/60-61.htm.
37. Назарбаев Н.А. "Казахстан-2030".-Алматы, 1997.-20с.
38. Назарбаев Н.А. Вхождение Казахстана в число 50-ти конкурентоспособных стран мира. Послание президента РК к народу Казахстана.-Астана:Елорда, 2006.-15 с.
39. http://www.ptpu.ru/issues/1_01/9_1_01.htm 4/22/2002.
40. Поппель Г., Голдстайн Б. Информационная технология-миллионная прибыль.-М.:Экономика. 1990.
41. http://www.e-government.ru/pub/inf/989914602.html 4/23/2002.
42. http://www.emfy.com/page.php?id=47.
43. Постановление Правительства Республики Казахстан от 4 апреля 2000 года № 492 "О развитии единого информационного простраства в Республике Казахстан и создании ЗАО "Национальные информационные технологии".
44. Елисеева И.И., Юзбашев М.М. Общая теория статистики.-М.:Финансы и статистика,1995.-С.20-38.
45. http://www.actis.kz/experience/Monitoring.1100.pdf.
46. http://www.conf.freenet.kz/pages/2_1_4.htm.
47. Среднесрочный план социально-экономического развития Республики Казахстан на 2005-2007 годы. МБЭП РК. Астана, 2005.
48. http://www.panorama.kz/info/index.asp?yearfolder=200&num=45&NumArticle=27.
49. Бралиева Н.Б., Усиченко Е.В. Формирование рынка информационных продуктов и услуг в Казахстане/Управление, экономика, рынок: межвузовский сборник научных трудов. -Алматы: КазНТУ, 1997.-С.81-85.
50. http://www.mcconnelinternational.org.
2. Иноземцев В.Л. Современное постиндустриальное общество: природа, противоречия, перспективы.-М.Логос, 2000.-С.20-22.
3. Ш.Гольдфингер, Стюарт Т. Интеллектуальный капитал. Новый источник богатсва организаций//Новая постиндустриальная волна на Западе: Антология/Под ред.В.Л.Иноземцева. - М.:Academia, 1999.-С.391.
4. Иноземцев В.Л. Современное постиндустриальное общество:природа, противоречия, перспективы.-М.:Логос, 2000.-С.57.
5. Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура/Под ред.О.И.Шкаратана.-М.:ГУ-ВШЭ, 2000.-С.330.
6. Сарыпбеков Ж.С. Информационная инфраструктура управления экономикой Казахстана/Сб.Модернизация: мировйо опыт и современный Казахстан.-Алматы, 1995.
7. Аренов М.М. Информатизация органов государственной алвсти: состояние и проблемы//Саясат. 1997. № 10.-С.29-33.
8. Шире внедрять новые информационно-коммуникационные технологии в экономику и управление (материалы круглого стола)//Проблемы теории и практики управления.-1997.-№12.-С.21-30.
9. Дятлов С.А. О теории информационной экономики//Общетсво и экономика.-1995, №3.-С.29-39.
10. Садыков Т.У. Основы теории информационной экономики (научная монография).-Алматы: Гылым, 1998. Садыков Т.У. Иной и основы теории информационной экономики//Вестник КазГУ. Серия экономическая.-Алматы, 1998.-№ 10.-С.44-49.
11. Фридман Л., Кузнецова С. Глобализация: развитые и развивающиеся страны//Мировая экономика и международные отношения, № 11, 2000.-С.15-20.
12. Мировая экономика. Экономика зарубежных стран: Учебник/Под ред.д.э.н., проф. Осьмовой.-М.:Флинта:Московский психолого-социальный институт, 2000.-210 с.
13. Корчагин В. и др. На пути в мировое информационное сообщество//Вестник-Телекоммуникация и информатика.-1994, № 6.
14. Моисеев Н. Информационное общество как этап новейшей истории//Свободная мысль.-1996, № 1.-С.76-82.
15. Копылов В.А. Информационное законодательство и информационное общество//Научн-техническая информация. Сер.1.-1997, № 1.-С.12-14.
16. Бралиева Н.Б. Информационная экономика-основа информационного общества/Реформирование казахстанской экономики: уроки, теория и практика: Сб.науч.трудов.-Под общей ред. Н.К.Мамырова.-Алматы: Экономика, 2001.-Вып.1.-С.3-10.
17. Мировая экономика. Экономика зарубежных стран: Учебник/Под ред.д.э.н., проф. Осьмовой.-М.:Флинта:Московский психолого-социальный институт, 2000.-187 с.
18. Дудинска Э., Мизла М. Управленческие информационные системы//Проблемы теории и практики управления.-1996.-№2.-С.115-116.
19. Садыков Т.У. Иной и основы теории информационной экономики//Вестник КазГУ. Серия экономическая.-Алматы, 1998. № 10.
20. Мировая экономика. Экономика зарубежных стран: Учебник/Под ред.д.э.н., проф. Осьмовой.-М.:Флинта:Московский психолого-социальный институт, 2000.-187 с.
21. Бралиева Н.Б., Тимошенко В.Ф., Гагарина Н.Л. Информационные системы бизнеса: Учебное пособие для студентов экономических специальностей.-Алматы:РИК, 1994.-С.100 .
22. Урсул А.Д. Информатизация общетсва и переход к устойчивому развитию цивилизации//РОИВТ, 1993.-С.35-45.
23. Закупень Т. Качественные аспекты информации в органах государственного управления//Проблемы теории и практики управления.-1997, № 6.-С.39.
24. Балацкий Е. Информационный фактор в управлении государственным сектором//Проблемы теории и практики управления.-№ 4.-1999.-С.39.
25. Абдашева С.Б. Влияние несовершенства информации на развитие российского рынка личных сбережений//Проблемы прогнозирования-М.:МАЙК "Наука".-1999, № 1.-С.105.
26. Садыков Т.У. Иной и основы теории информационной экономики//Вестник КазГУ. Серия экономическая.-Алматы, 1998. № 10.
27. Таужанова А. Информационные технологии в финансах:фактор прибыльности//Вестник КазГУ. Серия экономическая.-Алматы, 1999.-№ 2.
28. Бачило И.Л. Информационное обеспечение государственного регулирования в области экономики. Правовые проблемы/Доклад на международной конференции//Информационное общество, вып.2.-М., 1999.-С.19-25.
29. Засурский Я.Н. Информационное общество сегодня и завтра//Информационное общество.-2002, № 4.-С.7-9.
30. Масанов Ж. Қ., Мақұлов Қ.Қ., Бижанова А.С., Есбаева А.Ж. Информатика.-Алматы: Бастау, 2002.-б.112-113.
31. http://www.cio-world.ru/offline/2000/34/.
32. Мелюхин И.С. Информационное общество: истоки, проблемы, тенденции развития.-М.:Изд-во МГУ, 1999.-С.64.
33. Африн Д. Нас всех посчитают. Утопии и антиутопии свободного информационного общества//Эксперт. 2001.-№ 18, 14 мая. С.115.
34. Абдрахманов Б. Пути создания национальной инфраструктуры /Современные информационные технологии и телекоммуникации: корпоративные информационные системы. Проблемы, перспективы развития, практические решения: Сб.научных тр.-Алматы, 1999.-С.3-8.
35. http://intra.rfbr.rfbr.ru/pub/vestnik/V3 99/c c.html4/23/2002.
36. http://www.bdm.ru/archiv/2001/11/60-61.htm.
37. Назарбаев Н.А. "Казахстан-2030".-Алматы, 1997.-20с.
38. Назарбаев Н.А. Вхождение Казахстана в число 50-ти конкурентоспособных стран мира. Послание президента РК к народу Казахстана.-Астана:Елорда, 2006.-15 с.
39. http://www.ptpu.ru/issues/1_01/9_1_01.htm 4/22/2002.
40. Поппель Г., Голдстайн Б. Информационная технология-миллионная прибыль.-М.:Экономика. 1990.
41. http://www.e-government.ru/pub/inf/989914602.html 4/23/2002.
42. http://www.emfy.com/page.php?id=47.
43. Постановление Правительства Республики Казахстан от 4 апреля 2000 года № 492 "О развитии единого информационного простраства в Республике Казахстан и создании ЗАО "Национальные информационные технологии".
44. Елисеева И.И., Юзбашев М.М. Общая теория статистики.-М.:Финансы и статистика,1995.-С.20-38.
45. http://www.actis.kz/experience/Monitoring.1100.pdf.
46. http://www.conf.freenet.kz/pages/2_1_4.htm.
47. Среднесрочный план социально-экономического развития Республики Казахстан на 2005-2007 годы. МБЭП РК. Астана, 2005.
48. http://www.panorama.kz/info/index.asp?yearfolder=200&num=45&NumArticle=27.
49. Бралиева Н.Б., Усиченко Е.В. Формирование рынка информационных продуктов и услуг в Казахстане/Управление, экономика, рынок: межвузовский сборник научных трудов. -Алматы: КазНТУ, 1997.-С.81-85.
50. http://www.mcconnelinternational.org.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГIЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫ АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ЖҮЙЕСIН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ... ... 6
1.1. Мемлекеттi басқару жүйесiндегi ақпарат ерекшелiктерi ... ... ... .6
1.2. Мемлекеттi басқарудағы ақпарат жүйесiн дамыту
мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3. Электрондық үкiметтi қалыптастыру ерекшелiктерi ... ... ... ... 22
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ
ЖҮЙЕСIНIҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1. Қазiргi кезеңдегi әлемдiк ақпараттық технологиялардың
даму жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Қазақстан Республикасындағы Интернет нарығын талдау ... ... . 42
2.3. Қазақстанда ақпараттық тауар мен қызмет нарығын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
3. МЕМЛЕКЕТТIК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫН АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ЖҮЙЕСIН ЖЕТIЛДIРУ ... ... ... ... ... ... 56
3.1. Ақпараттық жүйе-экономиканы басқару құралы ретінде ... ... .. 56
3.2. Қазақстан Республикасына электронды үкiметтi дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... .. 76
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГIЛЕУЛЕР
АТҚ - ақпараттық-техникалық қызмет
ТМД - Тәуелсiз мемлекеттер достастығы
МБАЖ - мемлекеттi басқарудың ақпараттық жүйесi
ЭЕМ - электронды есептеуiш машинасы
ЖЕАЖ - жоспарланған есептегi автоматтандыру жүйесi
МБСЖ - мемлекеттi басқарудағы ситуациялық жүйелер
NRP-National Performance Review
IS - Information Society
АТ - ақпараттық технологиялар
АКТ - ақпаратты-коммуникациялық технологиялар
ДЖ - деректердi жiберу
ЭҚҚО - Электрбайланыстың Құжатты Құрама Одағы
РҚИТО - Ресей Қоғамдық Интернет-Технологиялық Орталығы
IREX - International Research and Education Board
АБЖ - автоматтандырылған басқару жүйелерi
АЖО - автоматтандырылған жұмыс орны
АӨҚ - ақпараттық өнiмдер және қызметтер
АҚИ - Ауқымды ақпараттық инфрақұрылым
ҚҚС - қосымша құн салығы
ЖIӨ - жалпы iшкi өнiм
ДЭЕМ - дербес электронды есептеуiш машина
КIРIСПЕ
Соңғы жылдары есептеуiш техникалардың қарқынды дамуына байланысты
мемлекеттi басқарудағы ақпараттық жүйенi қолдану заман талабы. Сондықтан
ақпараттық жүйенiң дамуын қарастыру - мемлекеттi басқарудың аспаптық тәсiлi
ретiнде өзектi мәселе болып отыр.
Қазақстандағы ақпараттық-техникалық қызмет нарығының қазiргi жағдайын
дәлме-дәл анықталған дәрежеде олигополия деп атауға болады, бұл берiлген
салада өндiрушiлердiң азғантай санымен сипатталады. Бұндай жағдайда өндiрiс
нарығында бәсекелес-фирма әрекетiн болжауға, талдауға талпынуы мүмкiн;
басқа өндiрушiлердiң бағытын және жағдайын ескермей бiр-бiрiмен келiсiмге
келуi мүмкiн. Нарықтың мұндай күйi Қазақстандағы ақпараттық-техникалық
қызмет нарығының әлi жас және даму үшiн келешегiнiң мол екенiн көрсетедi.
Бүгiнде барлық орталық ақпараттандыру саласында және адамзаттың қызмет
саласында ғылым мен техниканың қазiргi жетiстiктерiнсiз,
телекоммуникацияның қазiргi құралдарынсыз және жаңа ақпараттық
технологиясыз қоғамның дамуы мүмкiн емес.
Кеңес үкiметi жылдарындағы ақпараттандыруда тек қана КСРО (соның
iшiнде Қазақстанда да) қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн салалар мен
орталықтарға, ең алдымен қорғаныс және космос салаларына берiлдi. Халық
шаруашылығының қалған салалары әлемдiк үлгiден ерекшеленетiн отандық
өндiрiстiк телекоммуникация және байланыстың дәстүрлi құралдарымен
жабдықталды. Көп нәрседен артта қалушылық Батыс пен Шығыс арасындағы "темiр
жолқыш" әрекетiнiң әсерiнен болды.
Сондай-ақ, қоғамда орталықтанған саяси басқарудың қатал жағдайы және
халық шаруашылығын экономикалық басқару басылып қалған ақпарат ағымының
одан әрi жоғалуына, ақпараттық инфрақұрылымының орталықта "тұйықталып
қалуына" әкелдi.
Одақ ыдырағаннан кейiн пайда болған жаңа тәуелсiз мемлекеттер кадр,
технология, қаржы мәселелерiне қатысты өзiндiк ақпарат кеңiстiгiн құруда
өткiр мұқтаждықтармен кездестi.
Қазақстан да осы орайда, қиын жағдайға тап болды. Бiр жағынан,
Қазақстан құрылғаннан бастап ұзақ жылдар бойы Ресей Федерациясымен терең
экономикалық интеграцияда болуынан және Одақтың басқа республикаларымен
жалпы одақтық еңбек бөлiнiсiнiң орнауынан, екiншi жағынан - алып
территориядағы өз аудандары арасында көлiк қатынасының және ақпараттық
қамтамасыз етiлудiң нашарлауынан.
Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары қиын
экономикалық дағдарыспен сипатталады: ұзаққа созылған құлдырау кезiндегi
экономикалық байланыстың үзiлуi экономиканың нақты бөлiмi болып табылды.
Құнсызданудың күшеюi және бюджет тапшылығының төменгi дәрежеге жетуi халық
тұрмысын нашарлатты. Мұндай жағдайда экономиканы басқарудың ақпараттық
жүйесiн дамыту мәселелерiне аса көңiл аударылмады.
Тек соңғы жылдары экономикалық реформаның жүзеге асуы нәтижесiнде
экономиканың бiрте-бiрте көтерiлiп, тұрақтауына әкелдi.
Телекоммуникация және байланыс, көiлк инфрақұрылымының дамуы үшiн
сыртқы және iшкi қорлар пайда болды. Елдiң ақпараттық қауiпсiздiгi туралы
шараларды өңдеу, бiрыңғай ақпараттық кеңiсiтктi құру жайындағы үкiмет
шешiмдерi жүзеге асырыла бастады. Бiрақ мұның бәрi ұйымдастыру ретiндегi
шаралар болып табылады, ал тәжiрибе жүзiнде жүзеге асыру үдерiстерi ендi
басталуда, сондықтан да бұл салада шешiлмеген мәселелер көп.
Атап айтқанда, экономиканың жеке салаларын ақпараттандыруға
бағытталған тар көлемдегi iс-әрекеттер мемлекеттi басқарудың ақпараттық
жүйесiнiң (МБАЖ) дамуын толықтай қамтамасыз ете алмайды. Бұл мәселенi
кешендi түрде дамыту қажет.
Бүгiнде ең бастысы-дамудың нарықтық жағдайында маңызды болып
есептелетiн, ақпараттық технологиялық және техникалық құралдардың ұсынысы
мен сұраным негiзiнде мемлекеттi басқарудың ақпараттық жүйесiнiң қажеттi
көлемiн болжайтын және ғылыми-әдiстемелiк негiзде талдайтын құралдар
тәжiрибе түрiнде пайдалынылмаған.
Мемлекеттi басқарудың ақпараттық жүйесiн реформалаудағы шың қажеттiлiк
пен маңызды мұқтаждық, олардың қалпын халықаралық үлгiге сәйкестендiру және
нарықтық жағдайда шаруашылықтандыру дипломдық тақырыбын таңдауға, оның
мақсатын, мiндетiн және бағытын зерттеуге негiзделдi.
1.МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫ АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ЖҮЙЕСIН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1.Мемлекеттi басқару жүйесiндегi ақпарат ерекшелiктерi
Ақпараттық технологияларды дамыту тұрғысында және қоғам мен
экономикаға деген ақпараттық-үрдiстердiң ықпалын күшейту, берiлген оқиғаны
қамтитын теориялық тұжырымдаманы қайта қарауға және қайта мағынасын ұсынуға
әкелiп соғады. Постиндустриялды қоғамның (Д.Рисмен, Д.Бэлл) және жаңа
индустриалды қоғамның пiкiрi (Дж.Гэлбрейт) бiрте-бiрте жйүелiк қоғам мен
ақпараттық қоғам тұжырымдамасына қарай жаңарып отырды.
Қазiргi қоғамды талдайтын теориялық амалды сипаттай отырып, алдымен
"ақпарат" және "бiлiм" ұғымдары арасындағы ерекшелiктерге көңiл аудару
керек. Бұл ерекшелiк Дж.Ходжсон арқылы мынадай мағынада түсiндiрiледi:
Ақпарат-белгiлi бiр мағынасы бар мәлiметтер жиынтығы. Ал бiлiм - ақпаратты
қолдану өнiмi.
Калифорния (АҚШ) университетiнiң профессоры, көрнектi әлеуметтанушы
М.Кастельс "бiлiм" ұғымының тұрғысында Д.Бэлл берген анықтамаға сүйенедi:
"Бiлiм - жүйеленген түрiне қарай әлдебiр қатынас құралы арқылы басқаларға
жеткiзiлген дәлелдi пайымадулар немесе тәжiрибе қорытындыларының дерегi мен
пiкiрi жөнiнде айтылғандардың бiрiккен жиынтығы". Ол "ақпарат" ұғымына
келгенде М.Пордың сөзiн келтiредi: "Ақпарат дегенiмiз ұйымдастырылған және
берiлген мәлiметтер".
М.Кастельс дамудың ақпаратты тәсiлiмен өндiру мен орналастыру
барысындағы энергияны қолдануды децентрализациялау мүмкiндiгi және
өнiмдiлiктiң басты қозғалтқышы - жаңа энергия көзi болып есептелетiн
дамудың индустриалды тәсiлiн алмастыру туралы айтады, ол қатынас белгiлерi
мен ақпараттарды өңдеудi, бiлiмдi тарату технологиясын өнiмдiлiктiң басты
көзi деп санайды. Мұнымен бiрге М.Кастельс "ақпараттық қоғам" және
"Ақпараттанған қоғам", "ақпараттық экономика", "ақпараттанған экономика"
ұғымдарының арасындағы ерекшеiлктердi келтiредi. "Ақпараттық қоғам" терминi
қоғамдағы ақпараттың ролiне көңiл аудартады, бiрақ М.Кастельстiң көзқарасы
бойынша, ақпарат әр уақытта мағынаға ие болған бiлiмнiң таралуы секiлдi кең
көлемдегi сөз. "Ақпараттанған қоғам" өнiмдiлiктiң негiзi болатын ақпаратты
беру, тарату, өңдеу секiлдi қазiргi қоғамға тән термин.
Ақпараттанғандық - осы экономикадағы өнiмдiлiк және бәсекелестiк
мүмкiндiк тудыратын себептер не қозғаушы күштер, бiрiншi кезекте, бiлiмге
негiзделген ақпаратты өңдеу, тиiмдi қолдану және оларды тарату мүмкiндiгiне
тәуелiд. Жаһандандыру-экономикалық қызметтiң негiзгi түрлерi өндiрiс,
тұтыну және тауар мен табыс айналымы, сондай-ақ оларды құрайтын (кпаитал,
еңбек, өнiм, басқару, ақпарат, технология, нарық) экономикалық себептермен
байланысты тармақталған жүйенi тiкелей үздiксiз қолдану жаһандандыру
көлемiнде ұйымдастырылуда.
Америка әлеуметтанушысы Р.Кроуфорд "бiлiм" және "ақпарат" ұғымын
ажырата отырып, былай деп жазды: "Бiлiм-қызметтiң нақты түрiне ақпаратты
қолдану мүмкiндiгi".
Француз экономисi Ж.Сапир ақпаратты былай деп есептейдi
"хабарландырудан үзiндi ретiнде алып пайдаланылған, нақты бiлiмге қосылған
кез-келген мәлiмет". Және әрi қарай:"Ақпарат ұйымның тапсырмасын
орындаушының қолына тимегендiктен, оны атуып алу мүмкiндiгi өңдеудiң
маңыздылығына жол бередi. Бiлiмдi ақпаратқа қатысты түсiндiргенде орта
жағдайы туралы ұсыныс жиынтығы деуге болады. Олай болса, "ақпарат
экономикасынан" "бiлiм экономикасына" көшу керек".
Ресей экономисi В.Иноземцев қазiргi шаруашылық жүйесi қатысында "бiлiм
экономикасы" терминiн қолданып, "қоғамның маңызды өндiрiстiк ресурсын дұрыс
мәнiнде қатысты ақпараттан немесе өндiрiс және технологиялық процестердiң
мәлiметтер жиынына, адамзаттың санасынан тыс ақпаратты меңгеруiнен тұрады"
деп көрсетедi.
Дәл осындай дәрежеде жапон экономисi Т.Сакаий өз пiкiрiн бiлдiрдi:
"Қазiргi ақпараттық технологияға және оның қоғамға әсерiн қарастыра отырып,
бұл әсердiң алдындағы көрсетiлген техникалық жаңалықтардан ерекшелiктерiнiң
негiзiн белгiледi. Бүрынғы уақытат ойлап табылған жаңалықтар (электр, жаңа
материалдар) материалдық игiлiк өнiмдiлiгiнiң сандық көрсеткiшiнiң артуына
мүмкiндiк туғызды; керiсiнше, қазiргi ақпарат технологиясы ақпараттық
қызмет аясының материалдық игiлiкке тәуелдi болуын төмендетуге бағытталған;
алынған бiлiм құндылығының мәнiн ұлғайту жолындағы жетiстiктердi бекiтетiн
инновация осындай сипатта болды".
Көрiп отырғандай, бұл жерде қоршаған ортада болып жатқан өзгерiстердi
талдау кезiндегi бiлiмнiң ролi анықталады.
Мысалы, Д.Т.Куа қазiргi өзгерiстердiң негiзiндегi бiлiмге белгiлi бiр
тiлдiң жүйесiнде көңiл аудара отырып, "бiлiмге неiгзделген экономика"
терминiн қолданды. Кейбiр батыс ғалымдары қазiргi қоғамды ақпараттық емес,
ғылым қоғамы деп атауды жөн көрдi, мысалы, немiс ғалымы Р.Крайбихтiң "Ғылым
қоғамы: Галилейден жоғары технологиялық төңкерiске дейiн" деп аталатын
еңбегiнде көрiнiс тапты. Қалыптасқан жаңа қоғамды әр түрлi атайды:
мегақоғам (В.Кувалдин), ақпарат және байланыс қоғамы (И.Ниинилуто),
техноқоғам (Б.Гейтс), электрондық-сандық қоғам (Д.Тапскотт) және т.б.
Барлық осы баяндамаларда ақпараттық технологиялардың анықталған мағынасы
және өтiп жатқан процестердiң жаһандануы көрсетiлген.
Америка әлеуметтанушысы Д.Рисмен "постиндустриалды қоғам" терминi
пайда болғаннан кейiн, өзiнiң белгiлi мақалаларына қосып жазды. Басқа
жағдайда оны өзге американдық әлеуметтанушысы Д.Белл 1959 ж. Зальцбургтегi
халықаралық әлеуметтанушылар семинарындағы сөйлеген сөзiнде алғаш рет бұл
ұғымды қазiр де қолданып жүрген мағынада пайдаланды. Технологиялық
компонент мәнiнiң өскендiгiнен, ал негiзгi өнiмдi функция ғылым мен бiлiмге
ығысқандығынан, индустриалды бөлiм өзiнiң басымдылық ролiн жоғалтқан кезде,
қоғамды осы термин мен белгiлеуге болады.
Постиндустриалды теория аясында авторлар қатары жаңа технологиялық
өркендеуден туындаған белгi сипатына көңiл аудартады, әрi постриндустриалды
теорияны жақтаушылар ақпараттық технологияны мысалға алып, болып жатқан
технологиялық өзгерiстердiң мәнiн көрсетедi.
В.Иноземцев қазiргi постиндустриалды қоғамның негiзгi үш белгiсiн
бөлiп көрсетедi.
1)ақпараттық игiлiктi тұтыну құрылымында игеру бойынша экономикалық
өсудiң шектеу қорын жойды;
2)тұрғындардың көп бөлiгiн жоғары технологиялық тауар өндiрiсi мен
қызметiне және өнеркәсiп өнiмiн өндiретiн елдерге деген тәуелдiлiктi
төмендету салдарына елiктiру;
3)экономикалық өсудiң жаңа сапасының ең тиiмдi жинақ түрi, адамдардың
өз мүмкiндiктерiн дамыту, ал ең табысты инвестиция-адамдардың инвестициясы.
Ғылыми бiлiм және технологиялық прогресс айқынырақ көрiнетiн
ақпараттық қоғам теориясы бiртiндеп қалыптасын келедi. 1969 жылдардың бас
көзiнде АҚШ-та Ф.Махлуп және Жапонияда Т.Умесао "ақпараттық қоғам" терминiн
ғылымға енгiздi.
Бұл кездерi ақпараттық технология даумын жалғастыруда және қоғам
өмiрiнiң барлық жағына әсерiн қалдыруды. Ақпараттық қоғамды қалыптастыру
процесiн үш сатыға бөлуге болады: 1945 жылғы алғаш пайда болған ЭЕМ құру,
микропроцессормен жұмыс iстейтiн компьютерлердi құру және мобильдiк
байланыстың дамуы. 1970 жылдары Жапонияда жапон экономисi И.Мосуданың
юасшылығымен 2000 жылға дейiнгi ұлттық пiкiр-ақпараттық қоғам Жобасы
талданды. Бiлiм, ақпарат және өңдеу қоғам дамуын шешетiн қозғаушы күш болып
саналды.
Әсiресе, И.Мосуда ақпараттық қоғамды материалдық құндылықтарға
қарағанда, ақпараттық құндылықтарды тiрек ететiн қоғам ретiнде және
материалдық түрдегi капиталға қарағанда, бiлiмге жiберiлген капиталды
бағалайтын экономика түрiнде қарастырады. Американдық экономист В.Мартин
ақпараттық қоғамды : "...өмiр сапасы, әлеуметтiк өзгерiс мүмкiндiгi және
экономикалық дамуды көп дәрежеде ақпаратқа, оны қолдануға тәуелдi қоғам"
деп қарастырады. л әрi қарай аппараттық қоғамның бес критерийлерiн
келтiредi:
1)экономикалық, ақпараттық бөлiмiн В.Мартиннiң қарастыруы бойынша,
бiрiншiден, ақпараттық қоғамға қарай қозғалыс ретiнде, ал екiншiден,
қазiргi экономикалық өмiрдiң құрамды бөлiгi ретiнде;
2)технологиялық: берiлген критерий жеке адамның барлық iс-әрекетiне
қаншалықты технология енгiзiлетiнiн көрсетедi;
3)әлеуметтiк: жеке адамдардың әлеуметтiк iс-әрекетi ақпараттық
технология әсерiнен өзгередi;
4)саяси: қатардағы азаматтар басқаруға тiкелей қатыса алатын жаһандық
жиын өткiзудiң өзiндiк түрiн қалыптастыруда;
5)мәдени: ғаламдық көлемде мәдениеттiң өзара әрекетi мен өзара
араласуы болады.
Осылайша, ақпараттық қоғамның теориясын қалыптастыру кезiнде,
қоғамдағы ақпараттық өнiмдердi өндiру материалдық құндылықтарды игеруге
қарағанда жоғарырақ болуы заңды болып саналды. Ақпараттық қоғамның негiзгi
теориясы З.Бжезинский, Д.Белл, О.Тоффлер еңбектерiнде айтылған. 1970-1980
жылдары И.Масуда, американ экономисi М.Порот, британ экономисi Т.Стондьер
және басқалар ақпараттық қоғам теориясының дамуына елеулi үлес қосты.
В.Иноземцев, Т.Умесао, И.Масуда және Т.Сакайяның кейiнгi
еңбектерiндегi ақпараттық қоғамды зерттеудегi жапон ғалымдарының ерекше
әсерiн көрсеттi: бұдан былай ақпараттық қоғам теориясы постиндустриалды
тұжырымдаманың құрамды бөлiгi ретiнде қарастырылады. Кейбiр авторлар
"постиндустриалды қоғам" және "ақпараттық қоғам" терминдерiн синоним
түрiнде қолданады.
Әрi қарай бiз "ақпараттық қоғам" ұғымын қолданамыз. Ақпараттық
қоғамдық теорияны жақтаушылар оның пайда болуын экономиканың төртiншi
бөлiгiнiң ауыл шаруашылығына, өнеркәсiпке, қызмет саласына басымдылық
танытуымен байланыстырды, ал индустриалды қоғамның негiзi болып табылатын
капитал мен еңбек, ақпараттық қоғамның негiзi болып саналатын ақпаратқа жол
бередi.
Теориямен келiсе отырып, ақпараттық қоғам мен индустриалды қоғам
арасындағы ерекшелiктердi байқауға болады. Ақпараттық қоғамда ең алдымен,
өндiрiстi ұйымдастыру түрi өзгертiледi. Ендi индустриалдық қоғамдағыдай
өндiрiстiң шоғырлануының керегi жоқ. Ақпараттық технологиялар көмегiмен
алшақ орналасқан өндiрiстiк процестердi iрi экономикалық орталықтан басқара
алады. О.Тоффлер қазiргi технологияға негiзделген (қолөнер кәсiбiнiң) жаңа
түрiне жақындауымыз мүмкiн деген пiкiр айтады.
Ақпараттық қоғамда кеңселiк басқарудың мәнi төмендейдi және жұмысшылар
өз функциясын өздiгiнен атқарады, ал әрбiр ұйымдасқан бiрлiк белгiлi бiр
мiндеттi шешуге бағытталады. Құндылық жүйесi алмасады, мұнда қоғам
компаниялардан тек экономикалық емес, әлеуметтiк мәселенi шешудi талап
етедi.
Тұтынушылар құқығын қорғайтын қоғамның белсендiлiгi артып, олардың
қызметi әр түрлi тұтынушылардың талабын ескеретiндей болады.
Ақпараттық қоғам теориясы ХХ ғ. аяғында қалыптасқан С.Берковиц,
С.Вассерман, Б.Веллман, Д.Ноук, П.Марсден, К.Фауст, Л.Фриман және
басқалардың еңбектерiндегi әлеуметтiк жүйе тұжырымдамасымен үздiксiз
байланыста. В.Веллман және С.Берковиц "...әлеуметтiк құрылымды тораптардың
жиынтығы (немесе әлеуметтiк жүйеге қатысушылардың) және олардың өзара
әрекетiн қамтамасыз ететiн бөлiмдер жиынтығы" деп белгiлеп көрсетедi.
Жүйелiк зерттеулердiң әдiстемелiк қарқындылығы өте жоғары, бұл белгiлi
бiр түрде ұжым мен үй шаруашылығы арасындағы өзара қатынасты құру
мүмкiндiгiн бередi, сондай-ақ макродеңгейдегi секiлдi микродеңгейлiк
мәлiметтерге сүйенедi, сондықтан әлеуметтанудағы желiлiк зерттеу жүйесiнiң
дамуы үшiн негiз болады.
Желiлiк тәсiл жан-жақты мағынаға ие, оның төңiрегiнде пәнаралық
сипатта талдау жүргiзуге болады. Техникалық жетiстiктердi негiзге ала
отырып қарастырғанда, болып жатқан ғаламдық өзгертулер талдауын былай
ерекшелеуге болады: Ақпараттық төңкерiс адамзат қызметiнiң барлық аймағын
қамтыған сәтiнде, мәдениеттi, қоғам ен жаңа экономиканың бой түзеуiндегi
қиындықтарды талдау-менiң пайымдауым болып табылады.
М.Кастельс қазiргi ғаламдық қоғамды желiлiк құрылымды қоғам деп
көрсетедi, бiрiншiден, олардың барлығын қамтитын, екiншiден, анықтайтын
сипатта, "құрылым билiгi билiк құрылымынан күштiрек болғанда" , сол не
басқа жүйеге арналған дәйек қоғамдағы өзгерiс және маңызды билiк көз
болады.
Ақпараттың ақпараттық технология әсерiн анықтайтын және олардың
желiлiк құрылым арқылы iске асуына тән сипаты үшiн жаңа капиталистiк
экономика түрiндегi ғаламдануды мәселе ретiнде қарастыруға болады. Өзара
қарым-қатынастың дәстүрлi түрiн ығыстыратын қоғамдағы алдыңғы қатарлы
орынды ғаламдық желiлiк құрылымда ақпарат қаншалықты басымдық танытса, оны
қолдану соншалықты жаңаратынын қазiргi қоғам ерекшелiгi ретiнде анықтаймыз.
Желi децентрализацияланған басқару жүйесi ретiнде маңызды мәнге ие.
Желiлiк принцип бойынша фирмалар өзiнiң iшкi және сыртқы байланыстарын
құрады, бұл тәрiздi процестер әр түрлi мәдени және ұлттық контекстерде
өтедi. Әдетте экономикалық талдау желiсi аймағында олардың функционалды
мiндеттерi арқылы анықталады. Мысалы, В.Мартин былай деп жазды:
"...телекоммуникация желiсi осы кездегi қазiргi экономикалық жүйенiң
инфрақұрылымының негiзгi түрi болып табылады, сондай-ақ ақпараттық
экономикадағы экономикалық жүйенi қайта құру үшiн керектi алғы шарт болып
табылады".
Американдық экономист А.С.Норман былай деп белгiледi: "Компьютер және
компьютер саласындағы жетiстiктер әлеуметтiк жүйке жүйесiн құрады, мұнда
ақпараттық объектiлердiң барлық типi арасындағы әрекеттесу және сақтау
бiрыңғайланған негiзде қамтамасыз етiлген". Осыған орай әлеуметтiк жүйке
жүйесi тұрғысында А.С.Норман атап айтқанда желiнi, контексiне тиiстi
американдық экономист Г.Малган айтқандай: "Желi ақпараттық немесе
постиндустриалды қоғамның негiзгi ұйымдастыру түрiне айналды" түсiнедi.
Осылайша, жүйе салалардың дамуына ықпал ететiн, белгiлi бiр қоғамдық
ережелердi қамтитын, құқық-нормалар жиынтығы ретiнде қарастырылады, осыған
орай Интернет әлемдiк шаруашылықты жаһандандыратын негiз болып саналатын
бiрыңғай байланыс желiлерiнiң жүйесi ретiнде баяндалады.
Желi қарым-қатынастың барлық түрiн: отбасы желiсi, кәсiпорын желiсi,
иерархиялық желiлер қамтығандықтан, жаңадан пайда болған сөздердiң жiктелуi
желiдегi негiзгi бастау болады. М.Кастальстiң пiкiрiс бойынша желi
дегенiмiз ғаламдық бәсекелестiк және мемлекеттiң технологиялық құралдары
(телекоммуникация желiсi, компьютер бағдарламамен қамтамасыз ету және т.б.)
қатарындаңы iске асатын ең маңызды бөлiгi. Ол орташа тiршiлiк ету ұзақтығы
мен ерекше шектен тыс ұдайы өндiрудi бақылау мүмкiндiгiнiң артуына
негiзделген желiлiк қоғам жағдайында, тiршiлiк айналымы төңiрегiндегi
биологиялық, әлеуметтiк, қалыпты көзқарастардыжоюды ұсынады. Бұл ақпараттық
экономика, соның iшiнде экономикалық айналым жағдайындағы айналымды
төмендететiн немесе жоятын пiкiрге деген жалпы ықпал болып есептеледi.
Ақпарат басқаларына қарағанда кез-келген бөгет шекарасынан өте алатын
қор болып есептеледi, сондықтан да, әлемдiк жаһандану процесiн таратушы
бола алады. Ақпараттық қорды iске асыру оны желiлiк құрылымда орындау
арқылы жүзеге асады. Ақпарат дамудың барлық басқа да қорларына қарағанда
бiрден-бiр орын алатын ерекше, арнайы қор болып табылады.
Ақпараттық игiлiк қасиетi желiлiк секiлдi дәстүрлi экономикалық теория
ұсынысын жоққа шығарады, мұндағы құндылық игiлiктiң сиреуiне байланысты
және игiлiк мөлшерiнiң ұлғаюынан оның құндылығы төмендейдi. Керiсiнше,
өндiрiлген игiлiктiң өсуi ұлғайған көлемде оны қолдану құндылығының өсуiне
әкеледi.
Әдетте, желiлiк күштi әсер және желi құндылығының сызықтық емес өсуi
бiрден туындамайды, ол желiге белгiлi бiр қатысушылар мөлшерiнiң қосылып,
толғаннан кейiн пайда болды. Бұл интернетке қатысты болғанда нақты
бақыланады: электрондық алғашқы хабарлама 1969 жылы жөнелтiлдi, бiрақ
интернеттiң белсендi таралуы 1990 жылдары басталды. Бұл жерде ең қиыны-
желiге ие интернетке қосылушылар санының қаншалықты дәрежеде болу
керектiгiн анықтау.
Мемлекеттiк басқаруды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында ақпараттың
желiлiк игiлiк қасиетiмен қатам қоғамдық игiлiк қасиетiн иемденетiнiн
ескерген жөн, осыған байланысты қоғамдық игiлiктiң тұтынудағы бәсекелестiк
және жойылып кетуiн болдырмау секiлдi ерекше сипаты тән. Мысалы, В.Мартин
ақпаратты қарастыра отырып, әсiресе ақпараттың қоғамдық игiлiкпен
үйлесiтiгiне көңiл аударып, тiкелей көрсетедi: "Ақпарат-бұл қоғамдық
игiлiк, мұнда көбiсi сол, не басқа ақпаратқа бiр мезетте ие болады, осыған
орай жеке адамдағы ақпараттық деректiң болуы басқа адамдардың ақпаратты
иемдену дәрежесiн төмендетпейдi".
Сондай-ақ, американ экономистерi М.Хэллгрен, А.Макадаме ақпаратты
қоғамдық игiлiк деп атайды. Ақпарат қоғамның игiлiгi саналғандықтан, қалай
болғанда да қоғамдық игiлiктi иемденедi, демек ақпаратқа қатысты қоғамдық
игiлiкке тән мынадай мәселелер туындайды: игiлiктi бағалау мәселесi,
бағаның құрылу мәселесi, игiлiктi тарату мәселесi "рұқсаты жоқтарды"
айқындау мәселесi. Интернеттiң әрi қарай да коммерциялануына байланысты
мәселелермен қатар, оны шешумен қандай институттар айналысады деген мәселе
де өте орынды болып табылады.
Желiлiк және қоғамдық игiлiктер қасиетiмен қатар ақпаратқа тән бiрден-
бiр сипаттар бар. Көбiнесе, ақпарат кеңiстiктен тыс, яғни оның басқа бiр
бөiлктерiнде өмiр сүредi, бұл уақытта оны қолдану мүмкiндiгi қиындай
түседi.
Ақпаратты сату бiржақты жүргiзiледi. Егер заңға қайшы келмесе бiр
ақпаратты бiрнеше рет сатуға болады. Сондай-ақ, сатылған ақпарат сатушының
меншiгiнде қала бередi, яғни, игiлiк үйренiскен иелiгiнен
шығарылмағандықтан қарапайым сатып алу-сату актiсiндей бола алмайды.
Осылайша, ақпарат та басқа игiлiк секiлдi оңай жекешеленбейдi.
Дегенмен, ақпаратты жекешелендiру мүмкiн еместiгi туралы
көзқарастардың күдiгiн сейiлтетiн басқа пiкiрлер де бар. Ж.Сапир ақпарат
пен "белгi" ұғымдарын араластыруға болмайды, деп жазады:"Белгi бар екенiн
мойындамауға болмайды. Онсыз ақпараттың берiлуi мүмкiн емес". Құрамында бар
және алынған бiлiмдi қосып тiркеуде ақпарат және белгiнi теңдестiру,
ақпаратты иемдену мен белгiнi алуды теңдестiру (жiберуқабылдау сызба
нұсқасы төңiрегiндегi белгi) тәсiлiнiң өзi қате. Белгiнi талдау белгiлi бiр
уақытты талап етедi, белгi мүлде нақты бола алмайды, ол әрбiр субъектiге әр
түрлi әсер етуi мүмкiн, сондықтан белгiнi дұрыс талдау мен бағалауға
ақпаратты иемдену дәрежесi тәуелдi болады, демек ақпаратты жекешелендiру
белгiнi тарататын арналарға байланысты емес екендiгiн, бiрақ алынған
ақпарат көзi мәлiметiнiң дұрыстығын тексеруге құқығы бар екенiн көрсетедi.
Өткен уақытқа байланысты ақпарат бiр мезетте құнсыздып, ақпараттық
өнiм материалдық өнiмге қарағанда жарамсыз болып қалады, яғни моральдiк
тозуға ұшырауы мүмкiн.
Әдетте, ақпаратты iс-тәжiрибеде қолданбайынша, оның құндылығын көбiне
анықтау қиын.
Мемлекеттi басқару мақсаты үшiн ақпараттық қор секiлдi өзгеше, сирек
қордың түрiн талдағанда осылардың барлығын ескеру қажет, осылайша мәлiмет
ерекшелiктерiнiң баға құрылуына емес, сонымен бiрге ақпараттық қордың салық
жинағына да, бұған қатысты меншiк құқығын заң жүзiнде қорғауды iске асыру,
сондай-ақ ақпарат нарығында сауда келiсiмiнiң жағдайына ықпалын тигiзуiн
анықтаған жөн.
Материалдық-заттық қордың технологиялық және ой-өрiс сипатындағы
қормен араласуынан шыққан белгiлi бiр нәрсеге көңiл аударуын, назар салуын
ақпараттық қоғамға арналған зерттеулерде айту қажет. Әлемдiк экономиканың
жаһандану дәуiрiнде ақпараттық технология негiзгi елеулi роль атқарады, оны
еңбек, капитал, табиғи қор, кәсiпорын қатарына бесiншi фактор ретiнде қосу
жайында тенденция пайда болады.
Алайда, өндiрiс процесiнде технологиялық және ақпараттық элемент
мәнiнiң өсуi тәрiздi көпфакторлы қиын модельдер де кездеседi. Американдық
экономистер М.Боскин мен Л.Лау осындай зерттеу негiзiнде мынадай
қорытындыға келедi, дамыған индустриалды елдердегi экономиканың өсуiндегi
техникалық жетiлуi орташа 40% құрайды, ал қалған 60% еңбек пен капиталға
шағылады, бұл жерде техникалық жетiстiк деп бiрiншi кезеңде жаңа ақпараттық
технологияны енгiзудi айтады.
Ақпараттық қор дамудың жоғары жылдамдығымен сипатталатынына ерекше
көңiл аударған жөн. Алғашқы бағдарламалы электрондық компьютер 1946 жылы
құрылды, ал микропроцессор-1971 жылы ашылды. Ақпараттық технологияның
таралуы мен даму негiзi белгiлi Мур заңында жатыр.
Г.Мур Intel технологиясының инженерi 1965 ж. өзiнде әрбiр 18 ай сайын,
яғни, бiр жарым жыл сайын кремний чипiнiң процессинг қуаты өсетiнiн болжап
айтқан болатын. Бұл ұзақ уақытқа созылып келдi және жалғасуда.
Сурет 1. Мур заңының эмпиристикалық жүзеге асу диаграммасы.
Параллель түрде компьютер бағасының төмендеуi, байланыс шығындарының
құлдырауы, бiрыңғай желiге қосылатын тұтынушылар санының өсуi пайда болды.
Ақпараттың жеке, белгiлi бiр түрiн сөз еткенде, ақпараттық қордың екi
жақтылығы бiр жағынан жоғарыда көрсетiлгендей молшылыққа, ал екiншi жағынан
ақпараттың белгiлi бiр түрлерiмен шектелген түрде байланысты болады.
Француз экономисi Ш.Гольдфингер былай деп жазған: "Ақпарат әрқашан өте көп.
Экономикалық қызметтiң әрбiр түрi оны тұтыну жағдайына қарағанда көбiрек
өндiредi". Берiлген жағдайда орасан зор көлемдегi ақпарат жөнiнде және оны
көшiру, үлкен көлемде ұлғайту мүмкiндiгi туралы тезистер бар.
Бiрақ микроэкономика бойынша стандартты курста оның дәстүрлi
баяндалуында ақпарат шектелген қор болып табылады. Сондықтан, жаңа
технологияларды таратуға және ақпараттық кеңiстiктi пайдаланудың жаңа
мүмкiндiктерiне байланысты ой-өрiс мүмкiндiгiнiң құқықтық қорғау мәселесiне
орын беруi қиынға соғады. Ақпараттық технология әлемдiк экономикалық
қуатты, қарқынды дамып келе жатқан сала болып табылады.
Бiлiмдi қолдану және өндiрiспен үздiксiз байланысты саланың үлесi iшкi
бiлiк өнiмi бойынша АҚШ-та 1990 ж. соңына қарай 60% құрады.
Ешбiр дамыған ел әлемдiк ақпараттық кеңiстiктiң бiр бөлiгi боудан бас
тартпайды. Эксперттер техникалық жағынан Интернет қашан болмасын 600
млн.компьютер желiсiне жетедi деп есептейдi.
Қазiргi уақытта мемлекеттi басқару мақсатында елеулi мәнге ие болған
ең жан жақты ақпарат: саяси экономикалық, қаржылық, ғылыми-техникалық.
Әлемдiк нарықтың аясы мен экономикалық қызметтiң көлемi ұлғаюда, ақша мен
iске асатын бөлiм мәнi өсуде және осы кезде ұзақ мерзiмдi, сондай-ақ, қысқа
мерзiмдi жоспардағы шешiмдi қабылдау үшiн, көлемi өсiп келе жатқан әр алуан
ақпаратты қабылдауға үнемi рұқсат керек болады. Тез дамып келе жатқан
әлемдiк ақпарат технологиясының нарығымен бiрге халықаралық ақпарат нарығы
да өсуде, ал ақпарат үнемi жаңартуды қажет ететiн, қымбат тұратын құнды
тауар болмақ.
1.2.Мемлекеттi басқарудағы ақпарат жүйесiн дамыту мәселелерi
ҚР реформасы дамуының қазiргi кезеңiнде экономиканы мемлекеттiк
басқарудағы ақпараттанған жүйесi маңызды болып табылады. Экономикадағы
басқару процесiн ақпараттандыру мәселесi бүгiнде баспасөз беттерiнде
кеңiнен айтылуда. Мысалы, В.Решетников былай деп жазады: "Ғылым мен
техниканың қарқынды дамуын бағалай отырып, қоғамның алға басу шапшаңдығының
төмендемейтiнiн түсiнуге болады. Жаңа бiлiм мен технологияға дайын емес
мемлекеттер, экономикалық және әлеуметтiк деңгейi жағынан әлемде алдыңғы
қатарлы орынға ие бола алмайды".
Өткен ғасырдың басты жетiстiгi-алынған қорытындыларды күрделi ой-
өрiстiк талдаудан өткiзетiн және үлкен көлемдi есептеу эксперименттерiн
жүргiзетiн есептеуiш техниканың ойлап табылуы. Басқару шешiмдерiн дайындау
мен қабылдау кезiнде дұрыс қабылдабаған шешiм, дамудың экономикалық жолын
таңдағанда, миллиондаған адамдар өмiрiне керi әсерiн тигiзуi мүмкiн.
Есептеу экспериментi мен модельдеудi техникалық құптау секiлдi,
басқару және экономикаға жаңа технологияларды енгiзу көзқарасы мұндай
байланыста маңызды болып табылады. Ғаламдық жүйенi басқаруды, оның iшiнде
экономика мен бақаруда есептеу эксперименттерiн жүргiзудi жүзеге асыру
есептеудiң үлкен қуатын талап етедi. Мұндай есептердi шешуде ақпаратты
талдау, тiкелей өңдеу, жинақтау супер ЭВМ класына жататын компьютерлердi
қолдану арқылы орындалады. Басқару шешiмдерiн дайындауды жасырын түрде
сақтауды ұйғарады, бiрақ шетелдiк өндiрiстегi супер ЭЕМ жасауды қамтамасыз
ету қиын.
Ақпараттық қоғам ерекшелiктерi қатарынан келесi белгiлердi атап айтуға
болады:
-тұрғындардың мамандық деңгейiмен жоғары бiлiмдi қолдауға мүмкiндiк
беретiн, қоғамның ой-өрiсi мен ғылыми күш-жiгерiн арттыруды ұдайы өндiретiн
бiлiм жүйесiнiң өсiңкi дамуының болуы;
-жаңа технология төңiрегiнде құрастырып өндiру және зерттеу жүргiзуге
мүмкiндiк беретiн орнықты ғылым бөлiмiнiң бар болуы;
-дәстүрлi элементтермен (кiтапхана, мұрағат) бiрге көптеген есептеуiш
бекеттерi, мамандандырылған бекеттер, жергiлiктi желi мен жеке компьютер,
сондай-ақ, ақпараттық арна мен қатынас жүйесiн құрайтын ақпараттарды беру,
сақтау, өңдеу, жинақтау бойынша ерекше экономика бөлiмiнiң болуы;
-тез әрекет ететiн, сыртқы құрылғылармен жабдықталған,
бағдарламалармен қамтамасыз етiлген, еске сақтайтын тез үдегiш параметрлерi
бар сенiмдi де, қымбат емес компьютерлердiң көптеп өндiрiлуi;
-қызметтiң барлық саласына адамдардың тұрмысы мен қоғамдық қызметiне,
өндiрiстi ұйымдастыруға қатысатын машиналардың, құрылғылардың, аспаптардың
және басқа элементтер тиiмдiлiгiн шапшаң арттыратын процессорлардың
ендiрiлуi мен жаппай өндiрiлуi;
-байланыстың әр алуан түрлерiнiң тармақталған желiсiнiң
қалыптастырылуы және ақпараттық құралдар жиынтығының болуы.
Ақпаратты өңдеу, тарату жылдамдығы мен сенiмдiлiгi, жүйе және ақпарат
құралдарымен қамтамасыз етiлу деңгейi ақпараттық қоғам дамуы дәрежесiнiң
басты көрсеткiшi саналады. Мысалы, дамыған елдерде желiлiк, радио- және
спутниктiк байланыспен қамтамасыз етiлу жоғары дәрежеге жеткен. Осылайша,
Германияда тұрғындардың 82 млн.адамына 45 млн.жуық абоненттiк номер
тiркелген, Ұлыбританияда бұл көрсеткiш 60 млн.сәйкес 30,2 млн., Канадада-29
млн. және 18 млн., Гонконгте 5,8 млн. және 3 млн. адам.
Тiптi, Чили, Колумбия, Пәкiстан, Таиланд және баса дамыған елдердiң
өзiнде автоматты телефон жүйесi жедел қарқынмен дамуда. Сонымен 90-шы
дылдары АҚШ-та тұрғындардың 1000 адамына 319 компьютерден, Германияда-152,
Италияда-87, Ресейде-11.
Қазiргi әлемдегi кез-келген елдiң алатын орны сол қоғамның ақпараттық
процеске қосылу дәрежесiмен анықталады.
Осылайша, АҚШ, Канада, ЕО-қа мүше елдер, Оңтүстiк-Шығыс Азияның кейбiр
елдерi ақпараттық қоғам құруға қадам басты, ал Жапония болса, 2002 дж.
дейiн жаппай ақпараттық қоғам құру және елдiң жаппай ақпараттануы жөнiнде 5
жылдық бағдарламасын ұсынды. Бұл елдердегi мемлекеттiк ұйымдар мен
мемлекеттiк емес ұйымдағы бiлiм мен ғылымды қаржыландырудың тұрақты өсуiн
белгiлеуге болады. Мұны әлемдiк бизнестiң таңдаулы тобының және әр түрлi
саладағы корпорацияны жүргiзетiн басшылықтың ақпараттық, қоғамдағы "жаңа
экономикалық тәртiптiң" маңыздылығын айқын түсiнуiмен жеткiзуге болады. Бұл
бұдан былай бәсекелестiк мүмкiндiгiнiң ұйым мен басқарма нәтижесiне,
байланыстың дамыған құралдарының бар болуына, тапсырыс берушi мен серiктес
арасындағы бiрлестiктiң болуына кәсiптiк жинақталған бiлiм көлемi мен
оларды қарқынды пайдалануға қаншалықты тәуелдi болса, материалдық қорға да
соншалықты тәуелдi бола бастайтынын бiлдiредi.
Осылайша, қоғамның ақпараттану дәрежесiн бейнелейтiн басқа да
көрсеткiштердiң бар екенiн бiлдiруге болады. Бұл - тұрғындардың бiлiм
деңгейi, еңбек қорындағы мамандар деңгейi және мамандар дайындау мен
бiлiктiлiгiн көтеру жүйесiнiң болуы, ғылымның даму деңгейi, ақпараттық
саланың дамуына мемлекеттiң ақша қаражатын жұмсау деңгейi.
Сонымен, ақпараттау дәрежесi қандай-да бiр шексiз көрсеткiшке ие бола
алмайды. Жалпы әлемдiк даму тұжырымдамасы және ұлттық экономиканы жаңарту
жағдайын құру жөнiнде әр түрлi елдердiң күш салуының ұлттық табыс шамасын
көрсететiн жиынтық көптеген жеке өлшеу аспаптары арқылы кескiнделедi.
Ақпараттандыру ғаламдық сипатта бола тұрып, өзi ғаламдық көлемдегi,
яғни, әлемдiк экономиканы жаһандандырудағы шаруашылық қызметте ұлттар
арасындағы деректердi тасымаладу негiздегi байланыс түрi болып табылады.
Мұндайда ақпараттық қоғамның экономикалық бiрлiгi ретiнде алға басатын
жаңа типтегi ұйымдар мен мекемелер және қайта инженерлiк мекемелердi құру
туралы аса қажеттiлiк туындайды.
Белгiлi американ менеджерi Ли Якокка шешiм қабыладуда ақпаратты 95%
сәйкес аймаққа орналастыру керек екенiн мақұлдайды. Қалған 5 пайызы
(этропия) шешiм қабылдау кезiндегi қауiп-қатерге әкеледi. Олар сондай-ақ
кейбiр авторлардың толық аппараттанушылықты белгiсiздiктi тануға
ұмтылушылықты асықтыратын шығармашылық әуесқойлықты шектейдi деп
есептейтiнiн атап көрсетедi.
Дамып келе жатқан мекемелердiң менеджерлерi өзiнiң жұмыс уақытының
орташа есеппен алғанда 30% ақпарат iздестiруге жұмсауға мәжбүр. Э.Дудинск
пен М.Мизлдiң есептеуiнше, қазiргi кезде, бұдан он жыл бұрынғыға қарағанда
олардың қарамағында арнайы ақпараттың 60% жинақталған. Бiрақ, шешiм
қабылдауға кеткен уақыт 3 есеге қысқарды.
Олар көбiнесе, ақпарат пен басқару арасындағы байланысты шартты
пирамида түрiнде анықтайды (сурет 2), мұнда ақпараттық, нақтылық және
басқару жүйесiндегi әр түрлi деңгейдегi тұтынушылардың қажеттiлiгiн
қанағаттандыру дәрежесi бейнеленедi.
Сурет 2. Ақпараттық пирамида.
Бүгiнде болып жатқан өзгерiстер басқару жүйесiн жетiлдiру үшiн,
болашаққа бағытталған тiкелей жүзеге асыратын басқаруды стратегиялық
басқаруға ауыстырып қою қажетiлiгiн туғызып, негiзгi әсер ақпараттық
пирамиданың шыңына орналасуына сәйкес келедi.
Ақпарат көлеiм мен оның элементiнiң байланыс саны арасында тiкелей
тәуелдiлiк бар. Басқару үшiн қажеттi ақпарат көлемi арифметикалық
прогрессия жағынан өскен шағында, оның элементтерiнiң мүмкiн болатын
үйлестiк саны геометриялық прогрессия жағдайында ұлғаяды. Мысалы, қолда бар
ақпараттық элементтердiң әр бiрi басқасымен байланысып, байланыстың жалпы
саны 45-ке тең болса, 1 мың элемент кезiнде бұл сан 500 мыңға жетедi.
Осыдан, ақпаратты өңдеуге кеткен шығынды ауыстыру, салыстыру, сондай-ақ
шешiм қабылдауды қоса есептеп қайта бағалау қажет.
Көбiнесе басқару деңгейiнiң мөлшерiн қысқарту арқылы ұйымдастыру
құрылым өзгерту жолымен бұл мәселенi шешуге болады. Э.Дудинска және М.Мизла
пiкiрiне толығымен қосылып, осыған байланысты жүйе бөлiмiнiң санымен қоса,
жоғалтқан және дұрыс талқыланбаған ақпарат көлемi, жұмыс iстеушiлер мен
қате жiберетiн орындаушылар саны, мәлiметтер арасындағы байланыста саны
азаяды. Мұның нәтижесiнде басқару тиiмдiлiгi толығымен ұлғаяды. Ақпарат
көлемiнiң өсуiнен басқару деңгейлер мөлшерiнiң артуы мiндеттi емес. Мысалы,
80-шi жылдары "Pore" компаниясы 17 деңгейден құралған кезде, ал "Toyota"-5
деңгейден құралған.
Ақпаратқа деген көптеген жоғары талаптар шешiм қабылдау кезiнде
көрсетiледi. Сонымен бiрге, күнделiктi iс-тәжiрибеде мәлiмет, ақпарат,
бiлiм тәрiздi ұғымдар синоним ретiнде қарастырылады. Шын мәнiнде бұлар,
шешiм қабылдау процесiндегi бiлiм мен мәлiметтер функциясының кескiнi
ретiнде бекiтiледi. Басқару қызметiндегi ақпаратпен қамтамасыз етудiң
тиiмдiлiгi шешiм қабыладу процесiнiң ерекшелiктерiмен анықталады.
Қазақстан ғалымы Т.Садықовтың айтуынша, ақпарат жетекшi экономикалық
қорға айналуда, ендiгi жерде рухани, заттық емес өндiрiске ден қойылып, оны
тұтыну инновациялық сипатқа ие делiнген. Дамыған елдерде ақпараттық
экономикаға қатысты жинақтар туындап тез арада дамуда, осыдан келiп,
экономикалық қызмет пен заңдылықты ерекшелеп көрсетуге тура келедi.
Ақпараттық қоғамның дамуының және қалыптасуының негiзi бола отырып,
ақпараттық экономика өзiнiң қасиетi жағынан ғаламдық сипатқа ие.
Ғылыми экономикалық ақпаратты кодпен хабарлау немесе алғашқы күйiне
қайта түрлендiру процестерi ақпараттық қоғам жағдайында бiлiм көлемiн жыл
сайын екi еселену дәрежесiне жеткiзедi. Сондықтан, ақпараттық ұлғайған
көлемiн меңгеруге қазiргi ғылыми-технологиялық және экономикалық өмiрдiң
қарқынымен артта қалмас үшiн кез келген жеке адамға, мамандарға,
қызметкерлерге өзiнiң бiлiмiн үздiксiз жетiлдiру қажет.
Бұл ақпараттың негiзгi бастамасы өмiрге енген жағдайда, жоғары
ақпараттық мәдениет пен дамыған тармақталған ақпараттық қызмет нарығы
жеткiлiктi болғанда орындалады.
Мұндай дамудың бағыты арқасында, ақпараттық қоғам ұлттық мемлекеттiң
шегiнен шығып, ғаламдық жалпы планеталық нарық қауымдастығымен бiрiгедi.
Професоор В.П.Колесов және профессор М.Н.Осьмова "Ақпараттандыру ғаламдық
сипатқа ие бола отырып, өзi ғаламдық көлемде ұлттар арасындағы шаруашылық
қызметтi тасымалдау, яғни әлемдiк экономиканы жаһандандырудың қозғалтқышына
айналады" деп, көрсеткен. Қазiргi ақпараттық-нарықтық қатынаста жүзеге
асырылған ақпараттық өнiмдi тұтыну және өндiру ақпараттық қоғамды
қалыптастырудың қозғаушы күшi болып табылады.
Ақпараттық өнiм феноменiн Ю.Шрейдер, Н.Б.Бралиева, В.Ф.Тимошенко және
т.б. ғалымдар зерттеуде.
Ақпараттық өнiм ретiнде "өндiрiстiк-шаруашылық қызмет туралы берiлген
мәлiметтердi, бiлiмнiң әр түрлi көзқарастарды, дәстүрлi жолмен, не
электрондық техника көмегiмен алынған өнер туындыларын, басқа да ақпарттар
мен ермек түрлерiн" қарастыруға болады.
Ақпараттық қоғам және оның негiзi-ақпараттық экономиканың қалыптасу
мәселесiнiң талқылау дәрежесiн аша отырып, оның бүкiл жағына тоқталуға
тура келедi. Ғылыми зерттеулерде көрсетiлгендей нақты мәселе ұйымдасқан
және ақпараттық басқару, технологиялық, ғылыми-техникалық төңкерiстiң
әлеуметтiк-экономикалық салдарын талдаудан және оқып бiлуден басталады.
Т.У.Садықов бұдан он жыл бұрын Д.Бенигер нұсқағандай, мұндай түрдегi ғылыми
зерттеудiң бағытындағы 77 әдiстi белгiледi. Бұл зерттеулер көбiнесе
философиялық, әлеуметтiк және жалпы экономикалық сипатта болады. Осы
жұмыстардың барлығы экономикалық процестiң даму құрылымындағы ақпараттың
өсiп келе жатқан iс-тәжiрибелiк құндылығын сызып көрсетедi және кейiнiрек,
Т.Закупень, Е.Балацкий, С.Б.Абдашева және басқалары осы ойды жоққа
шығарады.
Ақпараттық экономикалық, iс-тәжiрибелiк және теориялық мәселелердi
жалпы қарастыру тұрғысынан алғанда, ақпарат теориясы төңiрегiндегi ежелгi
зерттеулерге қарасты белгiлеуге болады. Техника-экономикалық және
ұйымдастыру-басқару құрылымындағы ақпаратты ғылыми талдауды оны қабылдау-
беру көзқарасын алғаш математиктер және байланыс, телекоммуникация
мамандары өткiздi. Бәрiнен бұрын бұлар ақпараттық математикалық және
статистикалық теориялар. Бұл теориялар ақпаратты оның сандық сипаттары
тұрғысынан қарастырады. Берiлген ақпараттардың сапасы (нақтылығы мен
дәлдiгi) туралы техникалық бөгеттер мен кедергiлердiң әсерi қарастырылды.
Бұл ХХ ғасырдың 30 жылдары болды. "Ақпарат" категориясы ғалымдар мен
мамандардың көңiлiн аудартады. Сонымен бiрге, сол кезден берi ғалымдардың
ойын әуреге салған К.Шеннонның белгiлi формуласы толық iске аспай, техника-
экономикалық процестерде ақпарттарды талдау үшiн қолданылмады.
Кейiнiрек ақпараттың басқа да теориялары пайда болды. Мысалы:
аглоритмдiк, прагматикалық, психологиялық, семантикалық, синтаксистiк,
топологиялық, кибернетикалық, динамикалық, экономикалық және басқалары.
Ақпараттық теорияны талдай отырып, келесiдей сипаттық белгiлеуге
тоқталуға болады, әсiресе, көптеген теорияның iшiнде "адамсыз және
парасатпен ұйымдастырылған адам қоғамынсыз ақпараттың болуы да мүмкiн емес"-
делiнген ертеден қарастырылған сипаттауды қадет етпейтiн жорамалды қабылдау
керек. Басқа теориялар мысалы, ақпараттың динамикалық және ақпараттық
теориялары ақпаратты кеңiнен және тереңiнен қарастырады, басқаша айтқанда
ақпараттық процестердi адам санасынан тыс, тәуелсiз зерттейдi.
Бiрiншiден, 30-жылдары ақпаратты сақату және беру төңiрегiнде техника-
экономикалық және ұйымдастыру сипатындағы зерттеулер басталды. Сонымен
қатар ғылым мен iс-тәжiрибенiң басқа саласындағы ақпаратты зерттеуге күш
жұмсалды. Ақпарат категория ретiнде философтардың назарынан тыс қалған жоқ.
Сондықтан, екiншiден ақпаратты талдау философия-экономикалық және
әдiстемелiк жағынан жүргiзiлдi. Қоғамды, экономиканы, ақпаратты субъектiлеу
мен объектiлеу тұрғысында ақпараттың тәуелдiлiгi және атрибуттың қасиетi
туралы ғылыми пiкiр-таластар өткiзiлуде.
Алайда, ақпарат қоғамдық өндiрiстi ұйымдастыруда және басқаруда iс-
тәжiрибелiк мағынаға ие болғанда, өнеркәсiптiң дамуы сол уақытта сондай
дәрежеге жетедi.
Үшiншiден, экономика саласының дамуын бағдарламалау, нарықтық реттеу,
талдау, тiркеу, бақылау, жоспарлау секiлдi басқарудың әр түрлi түрлерiнiң
тиiмдiлiгiн арттыруда, ақпараттың өңдеу қорытындыларын қолдану мақсатында,
оны қайта құру көзқарасында ақпаратты зерттеу басталады.
Төртiншiден, ақпарат теориялық және iс-тәжiрибелiк жағынан көз алдында
өсiп, қоғам санасында жалпы ғылыми категорияға айналды.
Ғылыми ақпараттық жағынан алғанда өндiрiсте ақпаратты қолдану,
қоғамдық өндiрiсте және тұтынуда жалғыз, жалпы, жалпы көлемдi фактор деп
түсiнедi. Басқаша айтқанда, ақпарат, дәстүрлi еңбектiң, шикiзаттың,
материалдық, энергетикалық, таиғи,¸ қаржылық, технологиялық, ұйымдасқан
және басқа қорлардың сапасын жаңа қазiргi заманға сай өте жоғары деңгейге
көтередi.
Осыалйша, ақпараттық қор бiрыңғай жақты бола тұрып екi ұшты сипатта
болады: бiр жағынан ол алғашқы құрылған күйiнде аса ақпараттық болуы
мүмкiн, ал екiншi жағынан, өзгерген не басқа түрге енген экономикалық
потенциалдың әр алуан түрiнде көрiнедi.
Сонымен қатар, Т.У.Садықов экономикадағы ақпарат деп толып жатқан
дәлiрек айтқанда оның есепсiз көптеген туынды түрлерi, мысалы, озық
ақпараттық жаңа технологияны, ақпараттық мәдениеттi, ақпараттық қатынасты,
ақпараттық заңдарды, ақпараттық қарама-қайшылықты, ақпараттық ойлау
тәсiлiн, ақпараттық өмiр салтын, ақпараттық постиндустрияны, жеке тұлғаның
ақпараттық - ой-өрiстiк қызметiн, ақпаратты адам, ақпараттық-тауарлық
өндiрiстi, ақпараттық сұранысты, экономикалық өсу және ұдайы өндiрудi
ақпараттық-өнiмдi инновациялық түрi деп түсiнуге болады деп қорытындылайды.
Керектi ақпаратқа ие болу арқылы көбiнесе кез келген мекеменiң
тиiмдiлiгiмен табыс мөлшерiн анықтайды. Сондай-ақ, технологияның берiлуi,
ақпараттың өңделуi көбiнесе есептеу техникасы мен байланыс құралдарының
қарқынды өсуiне қамтамасыз етедi деп есептейдi. Ақпараттық технологияның
тез өсуiне және оның берiлуi қызметiне қарамастан, кейбiр салаларында
(әсiресе қаржы нарығы, байланыс құралдары, бағдарламамен қамтамасыз ету
нарығы және басқа) олардың дамуының бiрқалыпты қарқыны байқалады. Басқа
салаларында, мысалы, көмiрсутегi өнiмi нарығында бiздiң елiмiз жағдайында
iс жүзiнде ақпаратты өңдеудiң компьютерлiк технологиясы қолданылмайды және
мұны мәселе ретiнде қарастырған жөн.
Мықты желiлiк байланыстар және таратылған желiлер қатынасы негiзiнде
қызмет ететiн ақпараттық технологиялар саласында ауқымды ақпараттық
инфрақұрылымды құру мақсатында желiлердi бiрiктiру негiзгi тенденция болып
табылады.
Дамудың бұл бағыты ақпаратты жеткiзудiң жоғары жылдамдығын
пайдаланатын теле- және компьютерлендiрудiң рөлiн ұлғайтады.
Сүранысы үздiксiз өсiп келе жатқан ақпараттық қызмет берiлген нарықтың
қорытынды қозғаушы күшi болып есептеледi, және бұл бизнес саласының
ақпараттың кең көлемiн тұтынатынына қарамастан, басқа аймақтарда да
жүргiзiледi.
Ақпараттық қызмет нарығының жұмыс iстеуi бөлiнген қаржы деңгейiне
тiкелей байланысты. Бөлiнген капиталдан жоғарғы табысты алуда ақпараттық
қызмет, не болғанда да, ақпараттық технологияның басқа үш саласына: құрал-
жабдықты жеткiзiп тұрушы және қызмет көрсетушi, байланыс пен бизнес
қызметiн қамтамасыз етушi, сондай-ақ ақпараттық өнiм құруда өзiндiк құнына
үстеме бағаны қосып есептеумен түсiндiредi.
Ақпаратты технологияны қолданудағы даму бағытының жоланы, бағалау мен
негiзгi қызметтегi ақпараттың рөлiне жоғары басышлықтың қатысын бiлу
зерттеу мақсаты болып табылады. Iрi компанияларда бәсекелестiк мүмкiдiк
тудыратын стратегиялық қозғаушы күш болып табылатын қандай да бiр
ақпараттың дәрежесiн белгiлеу болып табылады. Сондай-ақ ұлтаралық компания
жетекшiлерi бизнестi стратегиялық жоспарлау процесiне ақпараттық
технологияны қосады ма, соны бiлу қажет.
Әр түрлi әлеуметтiк жүйенi және алғашқы кезекте экономика саласын
ақпаратпен қамтамасыз ету мәселесiне жаңа түсiнiкпен қарау ақпараттық
қоғамды қалыптастыру деп есептеледi. Егер ақпаратпен қамтамасыз етудi
ақпараттық қордың, ақпараттық жүйенiң, коммуникация және ақпараттық
инфрақұрылымның басқа объектiлерiнiң жиынтығы деп түсiнсек, онда
экономиканы мемлекеттiк басқару процесiнде осы күш-жiгердi қолдануды қалай
жақсартуға болады деген сұрақ туады. Экономиканы мемлекеттiк басқаруды
ақпараттандыру, мемлекеттiң өзiндiк дамуын жiктеумен түсiндiрiледi:
ақпараттық төңкерiс жағдайында мемлекет рөлi күшейе ме, әлде төмендей ме,
экономика секiлдi күрделi жүйеге қатысты ақпараттық қоғамдағы мемлекеттiң
реттегiш рөлi қандай болмақ.
Виртуалды ақпараттық қоғам көлемiнiң өсуi және мемлекеттiк басқару
жүйесiнде құқықтық мәселе шешiм қолдану мен меңгеру бiрте-бiрте айқындала
түсуде. Бiрақ, виртуалды және нақты әлем арасындағы өзара қатынас, нақты
процестi тұтынуда бiрдеңенi алғаш ойлап табу туралы сөз қозғалады деп
жалғастырады И.Л.Бачило. Ғаламдық желiдегi ақпараттың жинақталу жетiстiгi,
материалдық ретiнде қоғам өмiрiнде маңызды қажеттiлiк болып табылатын
ақпаратқа деген сұранысты алып тастамайды. Дегенмен, интернет маңызды,
пайдалы ақпарат көзi, ақпараттық технологияларды тарату, басқару аймағы,
көп процестердi жеңiлдететiн, қарапайымдандыратын болып табылғанмен, ол
қоғам өмiрiн қамтамасыз ететiн өнiм мен өндiрiстiң орнын алмастыра алмайды.
Осы оймен ақпараттық қоғам түсiнiгiнiң дәлдiгiн бiлген пайдалы деп
түсiндiредi И.Л.Бачило бұл нақты шындықты өзгертедi деп белгiлемейдi ол.
"Ақпараттық қоғам-бұл постиндустриалды кезеңнiң ширегiн басынан
өткiзген, өнеркәсiптiң құрсауынан босанған қазiргi әлеумет сипаты, дұрысын
айтқанда қасиетi. Тек экономика, мәдениет, саясат қана емес, сана мен
түсiнiкте өзгередi. Тек соңғы екi саладағы өзгеiрстер қоғамды ақпараттық
ете алады".
Дәл осы орайда, ф.ғ.д., профессор Я.Н.Засурский 2001 жылы Мәскеуде
Кремль алаңында өткен "Ресей болашағы-ХХI ғасырдың ақпараттық қоғамын құру"
атты Бүкiл Ресейлiк конференцияда келесi пiкiр келтiрген: "Әлем әлдеқашан
ақпараттық қоғамда өмiр сүрiп жатыр. Ақпараттық қоғамның дамуы, үш қозғаушы
күшпен шектелген". Бiрiншi-байланыс құралдарын қолдануға, екiншiсi-
компьютердi қолдануға; үшiншi-Интернеттi қолдануға рұқсат. Әрi қарай, бiз
ақпараттық қоғамға жақындағанда, кейде адамзат өз өмiрiнен күтетiн, уақыт
пен кеңiстiк басқа сипатқа ие болатын өзгерiстердi бағалаймыз,-деп
есептейдi Засурский Я.Н. Өндiрiс пен басқаруда басқа қатынастар құрылуда.
Ақпараттық-коммуникация технологиясы басқару аппаратының икемдiлiгiн
арттыруға, әкiмшiлiк қор дамуының жаңа болашағын құруға, әрбiр нақты
адамның қолдануына мүмкiнiдк бередi. "Ақпараттық қоғам адамды икемдi етiп
өзiнiң пiкiрiн қорытуына, ғылыми техниканың дамуына жаңа жетiстiктер мен ой-
пiкiрлер қосуына мүмкiндiк бередi. Бiрақ, ақпараттық ғасырдың артықшылығын
iске асыру үшiн көлденең және желiлiк құрылымның дамуы мен басқаруын
децентрализациялау талап етедi". Әсiресе, осындай құрылымдар әр бiр адамның
ынтасын арттырып, қоғамға пайда келтiретiн жаңа ойлардың тууына мүмкiндiк
бередi.
РҒА академигi Н.Н.Моисеев: Ұжымдық Сананы адамзаттың саналы адам
түрiнде дамуы кезiнде тiрегi болып, оның жетiлу мақсатында күшi саналып,
адамзат тарихындағы кезеңге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГIЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫ АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ЖҮЙЕСIН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ... ... 6
1.1. Мемлекеттi басқару жүйесiндегi ақпарат ерекшелiктерi ... ... ... .6
1.2. Мемлекеттi басқарудағы ақпарат жүйесiн дамыту
мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3. Электрондық үкiметтi қалыптастыру ерекшелiктерi ... ... ... ... 22
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ
ЖҮЙЕСIНIҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1. Қазiргi кезеңдегi әлемдiк ақпараттық технологиялардың
даму жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Қазақстан Республикасындағы Интернет нарығын талдау ... ... . 42
2.3. Қазақстанда ақпараттық тауар мен қызмет нарығын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
3. МЕМЛЕКЕТТIК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫН АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ЖҮЙЕСIН ЖЕТIЛДIРУ ... ... ... ... ... ... 56
3.1. Ақпараттық жүйе-экономиканы басқару құралы ретінде ... ... .. 56
3.2. Қазақстан Республикасына электронды үкiметтi дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... .. 76
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГIЛЕУЛЕР
АТҚ - ақпараттық-техникалық қызмет
ТМД - Тәуелсiз мемлекеттер достастығы
МБАЖ - мемлекеттi басқарудың ақпараттық жүйесi
ЭЕМ - электронды есептеуiш машинасы
ЖЕАЖ - жоспарланған есептегi автоматтандыру жүйесi
МБСЖ - мемлекеттi басқарудағы ситуациялық жүйелер
NRP-National Performance Review
IS - Information Society
АТ - ақпараттық технологиялар
АКТ - ақпаратты-коммуникациялық технологиялар
ДЖ - деректердi жiберу
ЭҚҚО - Электрбайланыстың Құжатты Құрама Одағы
РҚИТО - Ресей Қоғамдық Интернет-Технологиялық Орталығы
IREX - International Research and Education Board
АБЖ - автоматтандырылған басқару жүйелерi
АЖО - автоматтандырылған жұмыс орны
АӨҚ - ақпараттық өнiмдер және қызметтер
АҚИ - Ауқымды ақпараттық инфрақұрылым
ҚҚС - қосымша құн салығы
ЖIӨ - жалпы iшкi өнiм
ДЭЕМ - дербес электронды есептеуiш машина
КIРIСПЕ
Соңғы жылдары есептеуiш техникалардың қарқынды дамуына байланысты
мемлекеттi басқарудағы ақпараттық жүйенi қолдану заман талабы. Сондықтан
ақпараттық жүйенiң дамуын қарастыру - мемлекеттi басқарудың аспаптық тәсiлi
ретiнде өзектi мәселе болып отыр.
Қазақстандағы ақпараттық-техникалық қызмет нарығының қазiргi жағдайын
дәлме-дәл анықталған дәрежеде олигополия деп атауға болады, бұл берiлген
салада өндiрушiлердiң азғантай санымен сипатталады. Бұндай жағдайда өндiрiс
нарығында бәсекелес-фирма әрекетiн болжауға, талдауға талпынуы мүмкiн;
басқа өндiрушiлердiң бағытын және жағдайын ескермей бiр-бiрiмен келiсiмге
келуi мүмкiн. Нарықтың мұндай күйi Қазақстандағы ақпараттық-техникалық
қызмет нарығының әлi жас және даму үшiн келешегiнiң мол екенiн көрсетедi.
Бүгiнде барлық орталық ақпараттандыру саласында және адамзаттың қызмет
саласында ғылым мен техниканың қазiргi жетiстiктерiнсiз,
телекоммуникацияның қазiргi құралдарынсыз және жаңа ақпараттық
технологиясыз қоғамның дамуы мүмкiн емес.
Кеңес үкiметi жылдарындағы ақпараттандыруда тек қана КСРО (соның
iшiнде Қазақстанда да) қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн салалар мен
орталықтарға, ең алдымен қорғаныс және космос салаларына берiлдi. Халық
шаруашылығының қалған салалары әлемдiк үлгiден ерекшеленетiн отандық
өндiрiстiк телекоммуникация және байланыстың дәстүрлi құралдарымен
жабдықталды. Көп нәрседен артта қалушылық Батыс пен Шығыс арасындағы "темiр
жолқыш" әрекетiнiң әсерiнен болды.
Сондай-ақ, қоғамда орталықтанған саяси басқарудың қатал жағдайы және
халық шаруашылығын экономикалық басқару басылып қалған ақпарат ағымының
одан әрi жоғалуына, ақпараттық инфрақұрылымының орталықта "тұйықталып
қалуына" әкелдi.
Одақ ыдырағаннан кейiн пайда болған жаңа тәуелсiз мемлекеттер кадр,
технология, қаржы мәселелерiне қатысты өзiндiк ақпарат кеңiстiгiн құруда
өткiр мұқтаждықтармен кездестi.
Қазақстан да осы орайда, қиын жағдайға тап болды. Бiр жағынан,
Қазақстан құрылғаннан бастап ұзақ жылдар бойы Ресей Федерациясымен терең
экономикалық интеграцияда болуынан және Одақтың басқа республикаларымен
жалпы одақтық еңбек бөлiнiсiнiң орнауынан, екiншi жағынан - алып
территориядағы өз аудандары арасында көлiк қатынасының және ақпараттық
қамтамасыз етiлудiң нашарлауынан.
Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары қиын
экономикалық дағдарыспен сипатталады: ұзаққа созылған құлдырау кезiндегi
экономикалық байланыстың үзiлуi экономиканың нақты бөлiмi болып табылды.
Құнсызданудың күшеюi және бюджет тапшылығының төменгi дәрежеге жетуi халық
тұрмысын нашарлатты. Мұндай жағдайда экономиканы басқарудың ақпараттық
жүйесiн дамыту мәселелерiне аса көңiл аударылмады.
Тек соңғы жылдары экономикалық реформаның жүзеге асуы нәтижесiнде
экономиканың бiрте-бiрте көтерiлiп, тұрақтауына әкелдi.
Телекоммуникация және байланыс, көiлк инфрақұрылымының дамуы үшiн
сыртқы және iшкi қорлар пайда болды. Елдiң ақпараттық қауiпсiздiгi туралы
шараларды өңдеу, бiрыңғай ақпараттық кеңiсiтктi құру жайындағы үкiмет
шешiмдерi жүзеге асырыла бастады. Бiрақ мұның бәрi ұйымдастыру ретiндегi
шаралар болып табылады, ал тәжiрибе жүзiнде жүзеге асыру үдерiстерi ендi
басталуда, сондықтан да бұл салада шешiлмеген мәселелер көп.
Атап айтқанда, экономиканың жеке салаларын ақпараттандыруға
бағытталған тар көлемдегi iс-әрекеттер мемлекеттi басқарудың ақпараттық
жүйесiнiң (МБАЖ) дамуын толықтай қамтамасыз ете алмайды. Бұл мәселенi
кешендi түрде дамыту қажет.
Бүгiнде ең бастысы-дамудың нарықтық жағдайында маңызды болып
есептелетiн, ақпараттық технологиялық және техникалық құралдардың ұсынысы
мен сұраным негiзiнде мемлекеттi басқарудың ақпараттық жүйесiнiң қажеттi
көлемiн болжайтын және ғылыми-әдiстемелiк негiзде талдайтын құралдар
тәжiрибе түрiнде пайдалынылмаған.
Мемлекеттi басқарудың ақпараттық жүйесiн реформалаудағы шың қажеттiлiк
пен маңызды мұқтаждық, олардың қалпын халықаралық үлгiге сәйкестендiру және
нарықтық жағдайда шаруашылықтандыру дипломдық тақырыбын таңдауға, оның
мақсатын, мiндетiн және бағытын зерттеуге негiзделдi.
1.МЕМЛЕКЕТТI БАСҚАРУДЫ АҚПАРАТПЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ЖҮЙЕСIН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1.Мемлекеттi басқару жүйесiндегi ақпарат ерекшелiктерi
Ақпараттық технологияларды дамыту тұрғысында және қоғам мен
экономикаға деген ақпараттық-үрдiстердiң ықпалын күшейту, берiлген оқиғаны
қамтитын теориялық тұжырымдаманы қайта қарауға және қайта мағынасын ұсынуға
әкелiп соғады. Постиндустриялды қоғамның (Д.Рисмен, Д.Бэлл) және жаңа
индустриалды қоғамның пiкiрi (Дж.Гэлбрейт) бiрте-бiрте жйүелiк қоғам мен
ақпараттық қоғам тұжырымдамасына қарай жаңарып отырды.
Қазiргi қоғамды талдайтын теориялық амалды сипаттай отырып, алдымен
"ақпарат" және "бiлiм" ұғымдары арасындағы ерекшелiктерге көңiл аудару
керек. Бұл ерекшелiк Дж.Ходжсон арқылы мынадай мағынада түсiндiрiледi:
Ақпарат-белгiлi бiр мағынасы бар мәлiметтер жиынтығы. Ал бiлiм - ақпаратты
қолдану өнiмi.
Калифорния (АҚШ) университетiнiң профессоры, көрнектi әлеуметтанушы
М.Кастельс "бiлiм" ұғымының тұрғысында Д.Бэлл берген анықтамаға сүйенедi:
"Бiлiм - жүйеленген түрiне қарай әлдебiр қатынас құралы арқылы басқаларға
жеткiзiлген дәлелдi пайымадулар немесе тәжiрибе қорытындыларының дерегi мен
пiкiрi жөнiнде айтылғандардың бiрiккен жиынтығы". Ол "ақпарат" ұғымына
келгенде М.Пордың сөзiн келтiредi: "Ақпарат дегенiмiз ұйымдастырылған және
берiлген мәлiметтер".
М.Кастельс дамудың ақпаратты тәсiлiмен өндiру мен орналастыру
барысындағы энергияны қолдануды децентрализациялау мүмкiндiгi және
өнiмдiлiктiң басты қозғалтқышы - жаңа энергия көзi болып есептелетiн
дамудың индустриалды тәсiлiн алмастыру туралы айтады, ол қатынас белгiлерi
мен ақпараттарды өңдеудi, бiлiмдi тарату технологиясын өнiмдiлiктiң басты
көзi деп санайды. Мұнымен бiрге М.Кастельс "ақпараттық қоғам" және
"Ақпараттанған қоғам", "ақпараттық экономика", "ақпараттанған экономика"
ұғымдарының арасындағы ерекшеiлктердi келтiредi. "Ақпараттық қоғам" терминi
қоғамдағы ақпараттың ролiне көңiл аудартады, бiрақ М.Кастельстiң көзқарасы
бойынша, ақпарат әр уақытта мағынаға ие болған бiлiмнiң таралуы секiлдi кең
көлемдегi сөз. "Ақпараттанған қоғам" өнiмдiлiктiң негiзi болатын ақпаратты
беру, тарату, өңдеу секiлдi қазiргi қоғамға тән термин.
Ақпараттанғандық - осы экономикадағы өнiмдiлiк және бәсекелестiк
мүмкiндiк тудыратын себептер не қозғаушы күштер, бiрiншi кезекте, бiлiмге
негiзделген ақпаратты өңдеу, тиiмдi қолдану және оларды тарату мүмкiндiгiне
тәуелiд. Жаһандандыру-экономикалық қызметтiң негiзгi түрлерi өндiрiс,
тұтыну және тауар мен табыс айналымы, сондай-ақ оларды құрайтын (кпаитал,
еңбек, өнiм, басқару, ақпарат, технология, нарық) экономикалық себептермен
байланысты тармақталған жүйенi тiкелей үздiксiз қолдану жаһандандыру
көлемiнде ұйымдастырылуда.
Америка әлеуметтанушысы Р.Кроуфорд "бiлiм" және "ақпарат" ұғымын
ажырата отырып, былай деп жазды: "Бiлiм-қызметтiң нақты түрiне ақпаратты
қолдану мүмкiндiгi".
Француз экономисi Ж.Сапир ақпаратты былай деп есептейдi
"хабарландырудан үзiндi ретiнде алып пайдаланылған, нақты бiлiмге қосылған
кез-келген мәлiмет". Және әрi қарай:"Ақпарат ұйымның тапсырмасын
орындаушының қолына тимегендiктен, оны атуып алу мүмкiндiгi өңдеудiң
маңыздылығына жол бередi. Бiлiмдi ақпаратқа қатысты түсiндiргенде орта
жағдайы туралы ұсыныс жиынтығы деуге болады. Олай болса, "ақпарат
экономикасынан" "бiлiм экономикасына" көшу керек".
Ресей экономисi В.Иноземцев қазiргi шаруашылық жүйесi қатысында "бiлiм
экономикасы" терминiн қолданып, "қоғамның маңызды өндiрiстiк ресурсын дұрыс
мәнiнде қатысты ақпараттан немесе өндiрiс және технологиялық процестердiң
мәлiметтер жиынына, адамзаттың санасынан тыс ақпаратты меңгеруiнен тұрады"
деп көрсетедi.
Дәл осындай дәрежеде жапон экономисi Т.Сакаий өз пiкiрiн бiлдiрдi:
"Қазiргi ақпараттық технологияға және оның қоғамға әсерiн қарастыра отырып,
бұл әсердiң алдындағы көрсетiлген техникалық жаңалықтардан ерекшелiктерiнiң
негiзiн белгiледi. Бүрынғы уақытат ойлап табылған жаңалықтар (электр, жаңа
материалдар) материалдық игiлiк өнiмдiлiгiнiң сандық көрсеткiшiнiң артуына
мүмкiндiк туғызды; керiсiнше, қазiргi ақпарат технологиясы ақпараттық
қызмет аясының материалдық игiлiкке тәуелдi болуын төмендетуге бағытталған;
алынған бiлiм құндылығының мәнiн ұлғайту жолындағы жетiстiктердi бекiтетiн
инновация осындай сипатта болды".
Көрiп отырғандай, бұл жерде қоршаған ортада болып жатқан өзгерiстердi
талдау кезiндегi бiлiмнiң ролi анықталады.
Мысалы, Д.Т.Куа қазiргi өзгерiстердiң негiзiндегi бiлiмге белгiлi бiр
тiлдiң жүйесiнде көңiл аудара отырып, "бiлiмге неiгзделген экономика"
терминiн қолданды. Кейбiр батыс ғалымдары қазiргi қоғамды ақпараттық емес,
ғылым қоғамы деп атауды жөн көрдi, мысалы, немiс ғалымы Р.Крайбихтiң "Ғылым
қоғамы: Галилейден жоғары технологиялық төңкерiске дейiн" деп аталатын
еңбегiнде көрiнiс тапты. Қалыптасқан жаңа қоғамды әр түрлi атайды:
мегақоғам (В.Кувалдин), ақпарат және байланыс қоғамы (И.Ниинилуто),
техноқоғам (Б.Гейтс), электрондық-сандық қоғам (Д.Тапскотт) және т.б.
Барлық осы баяндамаларда ақпараттық технологиялардың анықталған мағынасы
және өтiп жатқан процестердiң жаһандануы көрсетiлген.
Америка әлеуметтанушысы Д.Рисмен "постиндустриалды қоғам" терминi
пайда болғаннан кейiн, өзiнiң белгiлi мақалаларына қосып жазды. Басқа
жағдайда оны өзге американдық әлеуметтанушысы Д.Белл 1959 ж. Зальцбургтегi
халықаралық әлеуметтанушылар семинарындағы сөйлеген сөзiнде алғаш рет бұл
ұғымды қазiр де қолданып жүрген мағынада пайдаланды. Технологиялық
компонент мәнiнiң өскендiгiнен, ал негiзгi өнiмдi функция ғылым мен бiлiмге
ығысқандығынан, индустриалды бөлiм өзiнiң басымдылық ролiн жоғалтқан кезде,
қоғамды осы термин мен белгiлеуге болады.
Постиндустриалды теория аясында авторлар қатары жаңа технологиялық
өркендеуден туындаған белгi сипатына көңiл аудартады, әрi постриндустриалды
теорияны жақтаушылар ақпараттық технологияны мысалға алып, болып жатқан
технологиялық өзгерiстердiң мәнiн көрсетедi.
В.Иноземцев қазiргi постиндустриалды қоғамның негiзгi үш белгiсiн
бөлiп көрсетедi.
1)ақпараттық игiлiктi тұтыну құрылымында игеру бойынша экономикалық
өсудiң шектеу қорын жойды;
2)тұрғындардың көп бөлiгiн жоғары технологиялық тауар өндiрiсi мен
қызметiне және өнеркәсiп өнiмiн өндiретiн елдерге деген тәуелдiлiктi
төмендету салдарына елiктiру;
3)экономикалық өсудiң жаңа сапасының ең тиiмдi жинақ түрi, адамдардың
өз мүмкiндiктерiн дамыту, ал ең табысты инвестиция-адамдардың инвестициясы.
Ғылыми бiлiм және технологиялық прогресс айқынырақ көрiнетiн
ақпараттық қоғам теориясы бiртiндеп қалыптасын келедi. 1969 жылдардың бас
көзiнде АҚШ-та Ф.Махлуп және Жапонияда Т.Умесао "ақпараттық қоғам" терминiн
ғылымға енгiздi.
Бұл кездерi ақпараттық технология даумын жалғастыруда және қоғам
өмiрiнiң барлық жағына әсерiн қалдыруды. Ақпараттық қоғамды қалыптастыру
процесiн үш сатыға бөлуге болады: 1945 жылғы алғаш пайда болған ЭЕМ құру,
микропроцессормен жұмыс iстейтiн компьютерлердi құру және мобильдiк
байланыстың дамуы. 1970 жылдары Жапонияда жапон экономисi И.Мосуданың
юасшылығымен 2000 жылға дейiнгi ұлттық пiкiр-ақпараттық қоғам Жобасы
талданды. Бiлiм, ақпарат және өңдеу қоғам дамуын шешетiн қозғаушы күш болып
саналды.
Әсiресе, И.Мосуда ақпараттық қоғамды материалдық құндылықтарға
қарағанда, ақпараттық құндылықтарды тiрек ететiн қоғам ретiнде және
материалдық түрдегi капиталға қарағанда, бiлiмге жiберiлген капиталды
бағалайтын экономика түрiнде қарастырады. Американдық экономист В.Мартин
ақпараттық қоғамды : "...өмiр сапасы, әлеуметтiк өзгерiс мүмкiндiгi және
экономикалық дамуды көп дәрежеде ақпаратқа, оны қолдануға тәуелдi қоғам"
деп қарастырады. л әрi қарай аппараттық қоғамның бес критерийлерiн
келтiредi:
1)экономикалық, ақпараттық бөлiмiн В.Мартиннiң қарастыруы бойынша,
бiрiншiден, ақпараттық қоғамға қарай қозғалыс ретiнде, ал екiншiден,
қазiргi экономикалық өмiрдiң құрамды бөлiгi ретiнде;
2)технологиялық: берiлген критерий жеке адамның барлық iс-әрекетiне
қаншалықты технология енгiзiлетiнiн көрсетедi;
3)әлеуметтiк: жеке адамдардың әлеуметтiк iс-әрекетi ақпараттық
технология әсерiнен өзгередi;
4)саяси: қатардағы азаматтар басқаруға тiкелей қатыса алатын жаһандық
жиын өткiзудiң өзiндiк түрiн қалыптастыруда;
5)мәдени: ғаламдық көлемде мәдениеттiң өзара әрекетi мен өзара
араласуы болады.
Осылайша, ақпараттық қоғамның теориясын қалыптастыру кезiнде,
қоғамдағы ақпараттық өнiмдердi өндiру материалдық құндылықтарды игеруге
қарағанда жоғарырақ болуы заңды болып саналды. Ақпараттық қоғамның негiзгi
теориясы З.Бжезинский, Д.Белл, О.Тоффлер еңбектерiнде айтылған. 1970-1980
жылдары И.Масуда, американ экономисi М.Порот, британ экономисi Т.Стондьер
және басқалар ақпараттық қоғам теориясының дамуына елеулi үлес қосты.
В.Иноземцев, Т.Умесао, И.Масуда және Т.Сакайяның кейiнгi
еңбектерiндегi ақпараттық қоғамды зерттеудегi жапон ғалымдарының ерекше
әсерiн көрсеттi: бұдан былай ақпараттық қоғам теориясы постиндустриалды
тұжырымдаманың құрамды бөлiгi ретiнде қарастырылады. Кейбiр авторлар
"постиндустриалды қоғам" және "ақпараттық қоғам" терминдерiн синоним
түрiнде қолданады.
Әрi қарай бiз "ақпараттық қоғам" ұғымын қолданамыз. Ақпараттық
қоғамдық теорияны жақтаушылар оның пайда болуын экономиканың төртiншi
бөлiгiнiң ауыл шаруашылығына, өнеркәсiпке, қызмет саласына басымдылық
танытуымен байланыстырды, ал индустриалды қоғамның негiзi болып табылатын
капитал мен еңбек, ақпараттық қоғамның негiзi болып саналатын ақпаратқа жол
бередi.
Теориямен келiсе отырып, ақпараттық қоғам мен индустриалды қоғам
арасындағы ерекшелiктердi байқауға болады. Ақпараттық қоғамда ең алдымен,
өндiрiстi ұйымдастыру түрi өзгертiледi. Ендi индустриалдық қоғамдағыдай
өндiрiстiң шоғырлануының керегi жоқ. Ақпараттық технологиялар көмегiмен
алшақ орналасқан өндiрiстiк процестердi iрi экономикалық орталықтан басқара
алады. О.Тоффлер қазiргi технологияға негiзделген (қолөнер кәсiбiнiң) жаңа
түрiне жақындауымыз мүмкiн деген пiкiр айтады.
Ақпараттық қоғамда кеңселiк басқарудың мәнi төмендейдi және жұмысшылар
өз функциясын өздiгiнен атқарады, ал әрбiр ұйымдасқан бiрлiк белгiлi бiр
мiндеттi шешуге бағытталады. Құндылық жүйесi алмасады, мұнда қоғам
компаниялардан тек экономикалық емес, әлеуметтiк мәселенi шешудi талап
етедi.
Тұтынушылар құқығын қорғайтын қоғамның белсендiлiгi артып, олардың
қызметi әр түрлi тұтынушылардың талабын ескеретiндей болады.
Ақпараттық қоғам теориясы ХХ ғ. аяғында қалыптасқан С.Берковиц,
С.Вассерман, Б.Веллман, Д.Ноук, П.Марсден, К.Фауст, Л.Фриман және
басқалардың еңбектерiндегi әлеуметтiк жүйе тұжырымдамасымен үздiксiз
байланыста. В.Веллман және С.Берковиц "...әлеуметтiк құрылымды тораптардың
жиынтығы (немесе әлеуметтiк жүйеге қатысушылардың) және олардың өзара
әрекетiн қамтамасыз ететiн бөлiмдер жиынтығы" деп белгiлеп көрсетедi.
Жүйелiк зерттеулердiң әдiстемелiк қарқындылығы өте жоғары, бұл белгiлi
бiр түрде ұжым мен үй шаруашылығы арасындағы өзара қатынасты құру
мүмкiндiгiн бередi, сондай-ақ макродеңгейдегi секiлдi микродеңгейлiк
мәлiметтерге сүйенедi, сондықтан әлеуметтанудағы желiлiк зерттеу жүйесiнiң
дамуы үшiн негiз болады.
Желiлiк тәсiл жан-жақты мағынаға ие, оның төңiрегiнде пәнаралық
сипатта талдау жүргiзуге болады. Техникалық жетiстiктердi негiзге ала
отырып қарастырғанда, болып жатқан ғаламдық өзгертулер талдауын былай
ерекшелеуге болады: Ақпараттық төңкерiс адамзат қызметiнiң барлық аймағын
қамтыған сәтiнде, мәдениеттi, қоғам ен жаңа экономиканың бой түзеуiндегi
қиындықтарды талдау-менiң пайымдауым болып табылады.
М.Кастельс қазiргi ғаламдық қоғамды желiлiк құрылымды қоғам деп
көрсетедi, бiрiншiден, олардың барлығын қамтитын, екiншiден, анықтайтын
сипатта, "құрылым билiгi билiк құрылымынан күштiрек болғанда" , сол не
басқа жүйеге арналған дәйек қоғамдағы өзгерiс және маңызды билiк көз
болады.
Ақпараттың ақпараттық технология әсерiн анықтайтын және олардың
желiлiк құрылым арқылы iске асуына тән сипаты үшiн жаңа капиталистiк
экономика түрiндегi ғаламдануды мәселе ретiнде қарастыруға болады. Өзара
қарым-қатынастың дәстүрлi түрiн ығыстыратын қоғамдағы алдыңғы қатарлы
орынды ғаламдық желiлiк құрылымда ақпарат қаншалықты басымдық танытса, оны
қолдану соншалықты жаңаратынын қазiргi қоғам ерекшелiгi ретiнде анықтаймыз.
Желi децентрализацияланған басқару жүйесi ретiнде маңызды мәнге ие.
Желiлiк принцип бойынша фирмалар өзiнiң iшкi және сыртқы байланыстарын
құрады, бұл тәрiздi процестер әр түрлi мәдени және ұлттық контекстерде
өтедi. Әдетте экономикалық талдау желiсi аймағында олардың функционалды
мiндеттерi арқылы анықталады. Мысалы, В.Мартин былай деп жазды:
"...телекоммуникация желiсi осы кездегi қазiргi экономикалық жүйенiң
инфрақұрылымының негiзгi түрi болып табылады, сондай-ақ ақпараттық
экономикадағы экономикалық жүйенi қайта құру үшiн керектi алғы шарт болып
табылады".
Американдық экономист А.С.Норман былай деп белгiледi: "Компьютер және
компьютер саласындағы жетiстiктер әлеуметтiк жүйке жүйесiн құрады, мұнда
ақпараттық объектiлердiң барлық типi арасындағы әрекеттесу және сақтау
бiрыңғайланған негiзде қамтамасыз етiлген". Осыған орай әлеуметтiк жүйке
жүйесi тұрғысында А.С.Норман атап айтқанда желiнi, контексiне тиiстi
американдық экономист Г.Малган айтқандай: "Желi ақпараттық немесе
постиндустриалды қоғамның негiзгi ұйымдастыру түрiне айналды" түсiнедi.
Осылайша, жүйе салалардың дамуына ықпал ететiн, белгiлi бiр қоғамдық
ережелердi қамтитын, құқық-нормалар жиынтығы ретiнде қарастырылады, осыған
орай Интернет әлемдiк шаруашылықты жаһандандыратын негiз болып саналатын
бiрыңғай байланыс желiлерiнiң жүйесi ретiнде баяндалады.
Желi қарым-қатынастың барлық түрiн: отбасы желiсi, кәсiпорын желiсi,
иерархиялық желiлер қамтығандықтан, жаңадан пайда болған сөздердiң жiктелуi
желiдегi негiзгi бастау болады. М.Кастальстiң пiкiрiс бойынша желi
дегенiмiз ғаламдық бәсекелестiк және мемлекеттiң технологиялық құралдары
(телекоммуникация желiсi, компьютер бағдарламамен қамтамасыз ету және т.б.)
қатарындаңы iске асатын ең маңызды бөлiгi. Ол орташа тiршiлiк ету ұзақтығы
мен ерекше шектен тыс ұдайы өндiрудi бақылау мүмкiндiгiнiң артуына
негiзделген желiлiк қоғам жағдайында, тiршiлiк айналымы төңiрегiндегi
биологиялық, әлеуметтiк, қалыпты көзқарастардыжоюды ұсынады. Бұл ақпараттық
экономика, соның iшiнде экономикалық айналым жағдайындағы айналымды
төмендететiн немесе жоятын пiкiрге деген жалпы ықпал болып есептеледi.
Ақпарат басқаларына қарағанда кез-келген бөгет шекарасынан өте алатын
қор болып есептеледi, сондықтан да, әлемдiк жаһандану процесiн таратушы
бола алады. Ақпараттық қорды iске асыру оны желiлiк құрылымда орындау
арқылы жүзеге асады. Ақпарат дамудың барлық басқа да қорларына қарағанда
бiрден-бiр орын алатын ерекше, арнайы қор болып табылады.
Ақпараттық игiлiк қасиетi желiлiк секiлдi дәстүрлi экономикалық теория
ұсынысын жоққа шығарады, мұндағы құндылық игiлiктiң сиреуiне байланысты
және игiлiк мөлшерiнiң ұлғаюынан оның құндылығы төмендейдi. Керiсiнше,
өндiрiлген игiлiктiң өсуi ұлғайған көлемде оны қолдану құндылығының өсуiне
әкеледi.
Әдетте, желiлiк күштi әсер және желi құндылығының сызықтық емес өсуi
бiрден туындамайды, ол желiге белгiлi бiр қатысушылар мөлшерiнiң қосылып,
толғаннан кейiн пайда болды. Бұл интернетке қатысты болғанда нақты
бақыланады: электрондық алғашқы хабарлама 1969 жылы жөнелтiлдi, бiрақ
интернеттiң белсендi таралуы 1990 жылдары басталды. Бұл жерде ең қиыны-
желiге ие интернетке қосылушылар санының қаншалықты дәрежеде болу
керектiгiн анықтау.
Мемлекеттiк басқаруды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында ақпараттың
желiлiк игiлiк қасиетiмен қатам қоғамдық игiлiк қасиетiн иемденетiнiн
ескерген жөн, осыған байланысты қоғамдық игiлiктiң тұтынудағы бәсекелестiк
және жойылып кетуiн болдырмау секiлдi ерекше сипаты тән. Мысалы, В.Мартин
ақпаратты қарастыра отырып, әсiресе ақпараттың қоғамдық игiлiкпен
үйлесiтiгiне көңiл аударып, тiкелей көрсетедi: "Ақпарат-бұл қоғамдық
игiлiк, мұнда көбiсi сол, не басқа ақпаратқа бiр мезетте ие болады, осыған
орай жеке адамдағы ақпараттық деректiң болуы басқа адамдардың ақпаратты
иемдену дәрежесiн төмендетпейдi".
Сондай-ақ, американ экономистерi М.Хэллгрен, А.Макадаме ақпаратты
қоғамдық игiлiк деп атайды. Ақпарат қоғамның игiлiгi саналғандықтан, қалай
болғанда да қоғамдық игiлiктi иемденедi, демек ақпаратқа қатысты қоғамдық
игiлiкке тән мынадай мәселелер туындайды: игiлiктi бағалау мәселесi,
бағаның құрылу мәселесi, игiлiктi тарату мәселесi "рұқсаты жоқтарды"
айқындау мәселесi. Интернеттiң әрi қарай да коммерциялануына байланысты
мәселелермен қатар, оны шешумен қандай институттар айналысады деген мәселе
де өте орынды болып табылады.
Желiлiк және қоғамдық игiлiктер қасиетiмен қатар ақпаратқа тән бiрден-
бiр сипаттар бар. Көбiнесе, ақпарат кеңiстiктен тыс, яғни оның басқа бiр
бөiлктерiнде өмiр сүредi, бұл уақытта оны қолдану мүмкiндiгi қиындай
түседi.
Ақпаратты сату бiржақты жүргiзiледi. Егер заңға қайшы келмесе бiр
ақпаратты бiрнеше рет сатуға болады. Сондай-ақ, сатылған ақпарат сатушының
меншiгiнде қала бередi, яғни, игiлiк үйренiскен иелiгiнен
шығарылмағандықтан қарапайым сатып алу-сату актiсiндей бола алмайды.
Осылайша, ақпарат та басқа игiлiк секiлдi оңай жекешеленбейдi.
Дегенмен, ақпаратты жекешелендiру мүмкiн еместiгi туралы
көзқарастардың күдiгiн сейiлтетiн басқа пiкiрлер де бар. Ж.Сапир ақпарат
пен "белгi" ұғымдарын араластыруға болмайды, деп жазады:"Белгi бар екенiн
мойындамауға болмайды. Онсыз ақпараттың берiлуi мүмкiн емес". Құрамында бар
және алынған бiлiмдi қосып тiркеуде ақпарат және белгiнi теңдестiру,
ақпаратты иемдену мен белгiнi алуды теңдестiру (жiберуқабылдау сызба
нұсқасы төңiрегiндегi белгi) тәсiлiнiң өзi қате. Белгiнi талдау белгiлi бiр
уақытты талап етедi, белгi мүлде нақты бола алмайды, ол әрбiр субъектiге әр
түрлi әсер етуi мүмкiн, сондықтан белгiнi дұрыс талдау мен бағалауға
ақпаратты иемдену дәрежесi тәуелдi болады, демек ақпаратты жекешелендiру
белгiнi тарататын арналарға байланысты емес екендiгiн, бiрақ алынған
ақпарат көзi мәлiметiнiң дұрыстығын тексеруге құқығы бар екенiн көрсетедi.
Өткен уақытқа байланысты ақпарат бiр мезетте құнсыздып, ақпараттық
өнiм материалдық өнiмге қарағанда жарамсыз болып қалады, яғни моральдiк
тозуға ұшырауы мүмкiн.
Әдетте, ақпаратты iс-тәжiрибеде қолданбайынша, оның құндылығын көбiне
анықтау қиын.
Мемлекеттi басқару мақсаты үшiн ақпараттық қор секiлдi өзгеше, сирек
қордың түрiн талдағанда осылардың барлығын ескеру қажет, осылайша мәлiмет
ерекшелiктерiнiң баға құрылуына емес, сонымен бiрге ақпараттық қордың салық
жинағына да, бұған қатысты меншiк құқығын заң жүзiнде қорғауды iске асыру,
сондай-ақ ақпарат нарығында сауда келiсiмiнiң жағдайына ықпалын тигiзуiн
анықтаған жөн.
Материалдық-заттық қордың технологиялық және ой-өрiс сипатындағы
қормен араласуынан шыққан белгiлi бiр нәрсеге көңiл аударуын, назар салуын
ақпараттық қоғамға арналған зерттеулерде айту қажет. Әлемдiк экономиканың
жаһандану дәуiрiнде ақпараттық технология негiзгi елеулi роль атқарады, оны
еңбек, капитал, табиғи қор, кәсiпорын қатарына бесiншi фактор ретiнде қосу
жайында тенденция пайда болады.
Алайда, өндiрiс процесiнде технологиялық және ақпараттық элемент
мәнiнiң өсуi тәрiздi көпфакторлы қиын модельдер де кездеседi. Американдық
экономистер М.Боскин мен Л.Лау осындай зерттеу негiзiнде мынадай
қорытындыға келедi, дамыған индустриалды елдердегi экономиканың өсуiндегi
техникалық жетiлуi орташа 40% құрайды, ал қалған 60% еңбек пен капиталға
шағылады, бұл жерде техникалық жетiстiк деп бiрiншi кезеңде жаңа ақпараттық
технологияны енгiзудi айтады.
Ақпараттық қор дамудың жоғары жылдамдығымен сипатталатынына ерекше
көңiл аударған жөн. Алғашқы бағдарламалы электрондық компьютер 1946 жылы
құрылды, ал микропроцессор-1971 жылы ашылды. Ақпараттық технологияның
таралуы мен даму негiзi белгiлi Мур заңында жатыр.
Г.Мур Intel технологиясының инженерi 1965 ж. өзiнде әрбiр 18 ай сайын,
яғни, бiр жарым жыл сайын кремний чипiнiң процессинг қуаты өсетiнiн болжап
айтқан болатын. Бұл ұзақ уақытқа созылып келдi және жалғасуда.
Сурет 1. Мур заңының эмпиристикалық жүзеге асу диаграммасы.
Параллель түрде компьютер бағасының төмендеуi, байланыс шығындарының
құлдырауы, бiрыңғай желiге қосылатын тұтынушылар санының өсуi пайда болды.
Ақпараттың жеке, белгiлi бiр түрiн сөз еткенде, ақпараттық қордың екi
жақтылығы бiр жағынан жоғарыда көрсетiлгендей молшылыққа, ал екiншi жағынан
ақпараттың белгiлi бiр түрлерiмен шектелген түрде байланысты болады.
Француз экономисi Ш.Гольдфингер былай деп жазған: "Ақпарат әрқашан өте көп.
Экономикалық қызметтiң әрбiр түрi оны тұтыну жағдайына қарағанда көбiрек
өндiредi". Берiлген жағдайда орасан зор көлемдегi ақпарат жөнiнде және оны
көшiру, үлкен көлемде ұлғайту мүмкiндiгi туралы тезистер бар.
Бiрақ микроэкономика бойынша стандартты курста оның дәстүрлi
баяндалуында ақпарат шектелген қор болып табылады. Сондықтан, жаңа
технологияларды таратуға және ақпараттық кеңiстiктi пайдаланудың жаңа
мүмкiндiктерiне байланысты ой-өрiс мүмкiндiгiнiң құқықтық қорғау мәселесiне
орын беруi қиынға соғады. Ақпараттық технология әлемдiк экономикалық
қуатты, қарқынды дамып келе жатқан сала болып табылады.
Бiлiмдi қолдану және өндiрiспен үздiксiз байланысты саланың үлесi iшкi
бiлiк өнiмi бойынша АҚШ-та 1990 ж. соңына қарай 60% құрады.
Ешбiр дамыған ел әлемдiк ақпараттық кеңiстiктiң бiр бөлiгi боудан бас
тартпайды. Эксперттер техникалық жағынан Интернет қашан болмасын 600
млн.компьютер желiсiне жетедi деп есептейдi.
Қазiргi уақытта мемлекеттi басқару мақсатында елеулi мәнге ие болған
ең жан жақты ақпарат: саяси экономикалық, қаржылық, ғылыми-техникалық.
Әлемдiк нарықтың аясы мен экономикалық қызметтiң көлемi ұлғаюда, ақша мен
iске асатын бөлiм мәнi өсуде және осы кезде ұзақ мерзiмдi, сондай-ақ, қысқа
мерзiмдi жоспардағы шешiмдi қабылдау үшiн, көлемi өсiп келе жатқан әр алуан
ақпаратты қабылдауға үнемi рұқсат керек болады. Тез дамып келе жатқан
әлемдiк ақпарат технологиясының нарығымен бiрге халықаралық ақпарат нарығы
да өсуде, ал ақпарат үнемi жаңартуды қажет ететiн, қымбат тұратын құнды
тауар болмақ.
1.2.Мемлекеттi басқарудағы ақпарат жүйесiн дамыту мәселелерi
ҚР реформасы дамуының қазiргi кезеңiнде экономиканы мемлекеттiк
басқарудағы ақпараттанған жүйесi маңызды болып табылады. Экономикадағы
басқару процесiн ақпараттандыру мәселесi бүгiнде баспасөз беттерiнде
кеңiнен айтылуда. Мысалы, В.Решетников былай деп жазады: "Ғылым мен
техниканың қарқынды дамуын бағалай отырып, қоғамның алға басу шапшаңдығының
төмендемейтiнiн түсiнуге болады. Жаңа бiлiм мен технологияға дайын емес
мемлекеттер, экономикалық және әлеуметтiк деңгейi жағынан әлемде алдыңғы
қатарлы орынға ие бола алмайды".
Өткен ғасырдың басты жетiстiгi-алынған қорытындыларды күрделi ой-
өрiстiк талдаудан өткiзетiн және үлкен көлемдi есептеу эксперименттерiн
жүргiзетiн есептеуiш техниканың ойлап табылуы. Басқару шешiмдерiн дайындау
мен қабылдау кезiнде дұрыс қабылдабаған шешiм, дамудың экономикалық жолын
таңдағанда, миллиондаған адамдар өмiрiне керi әсерiн тигiзуi мүмкiн.
Есептеу экспериментi мен модельдеудi техникалық құптау секiлдi,
басқару және экономикаға жаңа технологияларды енгiзу көзқарасы мұндай
байланыста маңызды болып табылады. Ғаламдық жүйенi басқаруды, оның iшiнде
экономика мен бақаруда есептеу эксперименттерiн жүргiзудi жүзеге асыру
есептеудiң үлкен қуатын талап етедi. Мұндай есептердi шешуде ақпаратты
талдау, тiкелей өңдеу, жинақтау супер ЭВМ класына жататын компьютерлердi
қолдану арқылы орындалады. Басқару шешiмдерiн дайындауды жасырын түрде
сақтауды ұйғарады, бiрақ шетелдiк өндiрiстегi супер ЭЕМ жасауды қамтамасыз
ету қиын.
Ақпараттық қоғам ерекшелiктерi қатарынан келесi белгiлердi атап айтуға
болады:
-тұрғындардың мамандық деңгейiмен жоғары бiлiмдi қолдауға мүмкiндiк
беретiн, қоғамның ой-өрiсi мен ғылыми күш-жiгерiн арттыруды ұдайы өндiретiн
бiлiм жүйесiнiң өсiңкi дамуының болуы;
-жаңа технология төңiрегiнде құрастырып өндiру және зерттеу жүргiзуге
мүмкiндiк беретiн орнықты ғылым бөлiмiнiң бар болуы;
-дәстүрлi элементтермен (кiтапхана, мұрағат) бiрге көптеген есептеуiш
бекеттерi, мамандандырылған бекеттер, жергiлiктi желi мен жеке компьютер,
сондай-ақ, ақпараттық арна мен қатынас жүйесiн құрайтын ақпараттарды беру,
сақтау, өңдеу, жинақтау бойынша ерекше экономика бөлiмiнiң болуы;
-тез әрекет ететiн, сыртқы құрылғылармен жабдықталған,
бағдарламалармен қамтамасыз етiлген, еске сақтайтын тез үдегiш параметрлерi
бар сенiмдi де, қымбат емес компьютерлердiң көптеп өндiрiлуi;
-қызметтiң барлық саласына адамдардың тұрмысы мен қоғамдық қызметiне,
өндiрiстi ұйымдастыруға қатысатын машиналардың, құрылғылардың, аспаптардың
және басқа элементтер тиiмдiлiгiн шапшаң арттыратын процессорлардың
ендiрiлуi мен жаппай өндiрiлуi;
-байланыстың әр алуан түрлерiнiң тармақталған желiсiнiң
қалыптастырылуы және ақпараттық құралдар жиынтығының болуы.
Ақпаратты өңдеу, тарату жылдамдығы мен сенiмдiлiгi, жүйе және ақпарат
құралдарымен қамтамасыз етiлу деңгейi ақпараттық қоғам дамуы дәрежесiнiң
басты көрсеткiшi саналады. Мысалы, дамыған елдерде желiлiк, радио- және
спутниктiк байланыспен қамтамасыз етiлу жоғары дәрежеге жеткен. Осылайша,
Германияда тұрғындардың 82 млн.адамына 45 млн.жуық абоненттiк номер
тiркелген, Ұлыбританияда бұл көрсеткiш 60 млн.сәйкес 30,2 млн., Канадада-29
млн. және 18 млн., Гонконгте 5,8 млн. және 3 млн. адам.
Тiптi, Чили, Колумбия, Пәкiстан, Таиланд және баса дамыған елдердiң
өзiнде автоматты телефон жүйесi жедел қарқынмен дамуда. Сонымен 90-шы
дылдары АҚШ-та тұрғындардың 1000 адамына 319 компьютерден, Германияда-152,
Италияда-87, Ресейде-11.
Қазiргi әлемдегi кез-келген елдiң алатын орны сол қоғамның ақпараттық
процеске қосылу дәрежесiмен анықталады.
Осылайша, АҚШ, Канада, ЕО-қа мүше елдер, Оңтүстiк-Шығыс Азияның кейбiр
елдерi ақпараттық қоғам құруға қадам басты, ал Жапония болса, 2002 дж.
дейiн жаппай ақпараттық қоғам құру және елдiң жаппай ақпараттануы жөнiнде 5
жылдық бағдарламасын ұсынды. Бұл елдердегi мемлекеттiк ұйымдар мен
мемлекеттiк емес ұйымдағы бiлiм мен ғылымды қаржыландырудың тұрақты өсуiн
белгiлеуге болады. Мұны әлемдiк бизнестiң таңдаулы тобының және әр түрлi
саладағы корпорацияны жүргiзетiн басшылықтың ақпараттық, қоғамдағы "жаңа
экономикалық тәртiптiң" маңыздылығын айқын түсiнуiмен жеткiзуге болады. Бұл
бұдан былай бәсекелестiк мүмкiндiгiнiң ұйым мен басқарма нәтижесiне,
байланыстың дамыған құралдарының бар болуына, тапсырыс берушi мен серiктес
арасындағы бiрлестiктiң болуына кәсiптiк жинақталған бiлiм көлемi мен
оларды қарқынды пайдалануға қаншалықты тәуелдi болса, материалдық қорға да
соншалықты тәуелдi бола бастайтынын бiлдiредi.
Осылайша, қоғамның ақпараттану дәрежесiн бейнелейтiн басқа да
көрсеткiштердiң бар екенiн бiлдiруге болады. Бұл - тұрғындардың бiлiм
деңгейi, еңбек қорындағы мамандар деңгейi және мамандар дайындау мен
бiлiктiлiгiн көтеру жүйесiнiң болуы, ғылымның даму деңгейi, ақпараттық
саланың дамуына мемлекеттiң ақша қаражатын жұмсау деңгейi.
Сонымен, ақпараттау дәрежесi қандай-да бiр шексiз көрсеткiшке ие бола
алмайды. Жалпы әлемдiк даму тұжырымдамасы және ұлттық экономиканы жаңарту
жағдайын құру жөнiнде әр түрлi елдердiң күш салуының ұлттық табыс шамасын
көрсететiн жиынтық көптеген жеке өлшеу аспаптары арқылы кескiнделедi.
Ақпараттандыру ғаламдық сипатта бола тұрып, өзi ғаламдық көлемдегi,
яғни, әлемдiк экономиканы жаһандандырудағы шаруашылық қызметте ұлттар
арасындағы деректердi тасымаладу негiздегi байланыс түрi болып табылады.
Мұндайда ақпараттық қоғамның экономикалық бiрлiгi ретiнде алға басатын
жаңа типтегi ұйымдар мен мекемелер және қайта инженерлiк мекемелердi құру
туралы аса қажеттiлiк туындайды.
Белгiлi американ менеджерi Ли Якокка шешiм қабыладуда ақпаратты 95%
сәйкес аймаққа орналастыру керек екенiн мақұлдайды. Қалған 5 пайызы
(этропия) шешiм қабылдау кезiндегi қауiп-қатерге әкеледi. Олар сондай-ақ
кейбiр авторлардың толық аппараттанушылықты белгiсiздiктi тануға
ұмтылушылықты асықтыратын шығармашылық әуесқойлықты шектейдi деп
есептейтiнiн атап көрсетедi.
Дамып келе жатқан мекемелердiң менеджерлерi өзiнiң жұмыс уақытының
орташа есеппен алғанда 30% ақпарат iздестiруге жұмсауға мәжбүр. Э.Дудинск
пен М.Мизлдiң есептеуiнше, қазiргi кезде, бұдан он жыл бұрынғыға қарағанда
олардың қарамағында арнайы ақпараттың 60% жинақталған. Бiрақ, шешiм
қабылдауға кеткен уақыт 3 есеге қысқарды.
Олар көбiнесе, ақпарат пен басқару арасындағы байланысты шартты
пирамида түрiнде анықтайды (сурет 2), мұнда ақпараттық, нақтылық және
басқару жүйесiндегi әр түрлi деңгейдегi тұтынушылардың қажеттiлiгiн
қанағаттандыру дәрежесi бейнеленедi.
Сурет 2. Ақпараттық пирамида.
Бүгiнде болып жатқан өзгерiстер басқару жүйесiн жетiлдiру үшiн,
болашаққа бағытталған тiкелей жүзеге асыратын басқаруды стратегиялық
басқаруға ауыстырып қою қажетiлiгiн туғызып, негiзгi әсер ақпараттық
пирамиданың шыңына орналасуына сәйкес келедi.
Ақпарат көлеiм мен оның элементiнiң байланыс саны арасында тiкелей
тәуелдiлiк бар. Басқару үшiн қажеттi ақпарат көлемi арифметикалық
прогрессия жағынан өскен шағында, оның элементтерiнiң мүмкiн болатын
үйлестiк саны геометриялық прогрессия жағдайында ұлғаяды. Мысалы, қолда бар
ақпараттық элементтердiң әр бiрi басқасымен байланысып, байланыстың жалпы
саны 45-ке тең болса, 1 мың элемент кезiнде бұл сан 500 мыңға жетедi.
Осыдан, ақпаратты өңдеуге кеткен шығынды ауыстыру, салыстыру, сондай-ақ
шешiм қабылдауды қоса есептеп қайта бағалау қажет.
Көбiнесе басқару деңгейiнiң мөлшерiн қысқарту арқылы ұйымдастыру
құрылым өзгерту жолымен бұл мәселенi шешуге болады. Э.Дудинска және М.Мизла
пiкiрiне толығымен қосылып, осыған байланысты жүйе бөлiмiнiң санымен қоса,
жоғалтқан және дұрыс талқыланбаған ақпарат көлемi, жұмыс iстеушiлер мен
қате жiберетiн орындаушылар саны, мәлiметтер арасындағы байланыста саны
азаяды. Мұның нәтижесiнде басқару тиiмдiлiгi толығымен ұлғаяды. Ақпарат
көлемiнiң өсуiнен басқару деңгейлер мөлшерiнiң артуы мiндеттi емес. Мысалы,
80-шi жылдары "Pore" компаниясы 17 деңгейден құралған кезде, ал "Toyota"-5
деңгейден құралған.
Ақпаратқа деген көптеген жоғары талаптар шешiм қабылдау кезiнде
көрсетiледi. Сонымен бiрге, күнделiктi iс-тәжiрибеде мәлiмет, ақпарат,
бiлiм тәрiздi ұғымдар синоним ретiнде қарастырылады. Шын мәнiнде бұлар,
шешiм қабылдау процесiндегi бiлiм мен мәлiметтер функциясының кескiнi
ретiнде бекiтiледi. Басқару қызметiндегi ақпаратпен қамтамасыз етудiң
тиiмдiлiгi шешiм қабыладу процесiнiң ерекшелiктерiмен анықталады.
Қазақстан ғалымы Т.Садықовтың айтуынша, ақпарат жетекшi экономикалық
қорға айналуда, ендiгi жерде рухани, заттық емес өндiрiске ден қойылып, оны
тұтыну инновациялық сипатқа ие делiнген. Дамыған елдерде ақпараттық
экономикаға қатысты жинақтар туындап тез арада дамуда, осыдан келiп,
экономикалық қызмет пен заңдылықты ерекшелеп көрсетуге тура келедi.
Ақпараттық қоғамның дамуының және қалыптасуының негiзi бола отырып,
ақпараттық экономика өзiнiң қасиетi жағынан ғаламдық сипатқа ие.
Ғылыми экономикалық ақпаратты кодпен хабарлау немесе алғашқы күйiне
қайта түрлендiру процестерi ақпараттық қоғам жағдайында бiлiм көлемiн жыл
сайын екi еселену дәрежесiне жеткiзедi. Сондықтан, ақпараттық ұлғайған
көлемiн меңгеруге қазiргi ғылыми-технологиялық және экономикалық өмiрдiң
қарқынымен артта қалмас үшiн кез келген жеке адамға, мамандарға,
қызметкерлерге өзiнiң бiлiмiн үздiксiз жетiлдiру қажет.
Бұл ақпараттың негiзгi бастамасы өмiрге енген жағдайда, жоғары
ақпараттық мәдениет пен дамыған тармақталған ақпараттық қызмет нарығы
жеткiлiктi болғанда орындалады.
Мұндай дамудың бағыты арқасында, ақпараттық қоғам ұлттық мемлекеттiң
шегiнен шығып, ғаламдық жалпы планеталық нарық қауымдастығымен бiрiгедi.
Професоор В.П.Колесов және профессор М.Н.Осьмова "Ақпараттандыру ғаламдық
сипатқа ие бола отырып, өзi ғаламдық көлемде ұлттар арасындағы шаруашылық
қызметтi тасымалдау, яғни әлемдiк экономиканы жаһандандырудың қозғалтқышына
айналады" деп, көрсеткен. Қазiргi ақпараттық-нарықтық қатынаста жүзеге
асырылған ақпараттық өнiмдi тұтыну және өндiру ақпараттық қоғамды
қалыптастырудың қозғаушы күшi болып табылады.
Ақпараттық өнiм феноменiн Ю.Шрейдер, Н.Б.Бралиева, В.Ф.Тимошенко және
т.б. ғалымдар зерттеуде.
Ақпараттық өнiм ретiнде "өндiрiстiк-шаруашылық қызмет туралы берiлген
мәлiметтердi, бiлiмнiң әр түрлi көзқарастарды, дәстүрлi жолмен, не
электрондық техника көмегiмен алынған өнер туындыларын, басқа да ақпарттар
мен ермек түрлерiн" қарастыруға болады.
Ақпараттық қоғам және оның негiзi-ақпараттық экономиканың қалыптасу
мәселесiнiң талқылау дәрежесiн аша отырып, оның бүкiл жағына тоқталуға
тура келедi. Ғылыми зерттеулерде көрсетiлгендей нақты мәселе ұйымдасқан
және ақпараттық басқару, технологиялық, ғылыми-техникалық төңкерiстiң
әлеуметтiк-экономикалық салдарын талдаудан және оқып бiлуден басталады.
Т.У.Садықов бұдан он жыл бұрын Д.Бенигер нұсқағандай, мұндай түрдегi ғылыми
зерттеудiң бағытындағы 77 әдiстi белгiледi. Бұл зерттеулер көбiнесе
философиялық, әлеуметтiк және жалпы экономикалық сипатта болады. Осы
жұмыстардың барлығы экономикалық процестiң даму құрылымындағы ақпараттың
өсiп келе жатқан iс-тәжiрибелiк құндылығын сызып көрсетедi және кейiнiрек,
Т.Закупень, Е.Балацкий, С.Б.Абдашева және басқалары осы ойды жоққа
шығарады.
Ақпараттық экономикалық, iс-тәжiрибелiк және теориялық мәселелердi
жалпы қарастыру тұрғысынан алғанда, ақпарат теориясы төңiрегiндегi ежелгi
зерттеулерге қарасты белгiлеуге болады. Техника-экономикалық және
ұйымдастыру-басқару құрылымындағы ақпаратты ғылыми талдауды оны қабылдау-
беру көзқарасын алғаш математиктер және байланыс, телекоммуникация
мамандары өткiздi. Бәрiнен бұрын бұлар ақпараттық математикалық және
статистикалық теориялар. Бұл теориялар ақпаратты оның сандық сипаттары
тұрғысынан қарастырады. Берiлген ақпараттардың сапасы (нақтылығы мен
дәлдiгi) туралы техникалық бөгеттер мен кедергiлердiң әсерi қарастырылды.
Бұл ХХ ғасырдың 30 жылдары болды. "Ақпарат" категориясы ғалымдар мен
мамандардың көңiлiн аудартады. Сонымен бiрге, сол кезден берi ғалымдардың
ойын әуреге салған К.Шеннонның белгiлi формуласы толық iске аспай, техника-
экономикалық процестерде ақпарттарды талдау үшiн қолданылмады.
Кейiнiрек ақпараттың басқа да теориялары пайда болды. Мысалы:
аглоритмдiк, прагматикалық, психологиялық, семантикалық, синтаксистiк,
топологиялық, кибернетикалық, динамикалық, экономикалық және басқалары.
Ақпараттық теорияны талдай отырып, келесiдей сипаттық белгiлеуге
тоқталуға болады, әсiресе, көптеген теорияның iшiнде "адамсыз және
парасатпен ұйымдастырылған адам қоғамынсыз ақпараттың болуы да мүмкiн емес"-
делiнген ертеден қарастырылған сипаттауды қадет етпейтiн жорамалды қабылдау
керек. Басқа теориялар мысалы, ақпараттың динамикалық және ақпараттық
теориялары ақпаратты кеңiнен және тереңiнен қарастырады, басқаша айтқанда
ақпараттық процестердi адам санасынан тыс, тәуелсiз зерттейдi.
Бiрiншiден, 30-жылдары ақпаратты сақату және беру төңiрегiнде техника-
экономикалық және ұйымдастыру сипатындағы зерттеулер басталды. Сонымен
қатар ғылым мен iс-тәжiрибенiң басқа саласындағы ақпаратты зерттеуге күш
жұмсалды. Ақпарат категория ретiнде философтардың назарынан тыс қалған жоқ.
Сондықтан, екiншiден ақпаратты талдау философия-экономикалық және
әдiстемелiк жағынан жүргiзiлдi. Қоғамды, экономиканы, ақпаратты субъектiлеу
мен объектiлеу тұрғысында ақпараттың тәуелдiлiгi және атрибуттың қасиетi
туралы ғылыми пiкiр-таластар өткiзiлуде.
Алайда, ақпарат қоғамдық өндiрiстi ұйымдастыруда және басқаруда iс-
тәжiрибелiк мағынаға ие болғанда, өнеркәсiптiң дамуы сол уақытта сондай
дәрежеге жетедi.
Үшiншiден, экономика саласының дамуын бағдарламалау, нарықтық реттеу,
талдау, тiркеу, бақылау, жоспарлау секiлдi басқарудың әр түрлi түрлерiнiң
тиiмдiлiгiн арттыруда, ақпараттың өңдеу қорытындыларын қолдану мақсатында,
оны қайта құру көзқарасында ақпаратты зерттеу басталады.
Төртiншiден, ақпарат теориялық және iс-тәжiрибелiк жағынан көз алдында
өсiп, қоғам санасында жалпы ғылыми категорияға айналды.
Ғылыми ақпараттық жағынан алғанда өндiрiсте ақпаратты қолдану,
қоғамдық өндiрiсте және тұтынуда жалғыз, жалпы, жалпы көлемдi фактор деп
түсiнедi. Басқаша айтқанда, ақпарат, дәстүрлi еңбектiң, шикiзаттың,
материалдық, энергетикалық, таиғи,¸ қаржылық, технологиялық, ұйымдасқан
және басқа қорлардың сапасын жаңа қазiргi заманға сай өте жоғары деңгейге
көтередi.
Осыалйша, ақпараттық қор бiрыңғай жақты бола тұрып екi ұшты сипатта
болады: бiр жағынан ол алғашқы құрылған күйiнде аса ақпараттық болуы
мүмкiн, ал екiншi жағынан, өзгерген не басқа түрге енген экономикалық
потенциалдың әр алуан түрiнде көрiнедi.
Сонымен қатар, Т.У.Садықов экономикадағы ақпарат деп толып жатқан
дәлiрек айтқанда оның есепсiз көптеген туынды түрлерi, мысалы, озық
ақпараттық жаңа технологияны, ақпараттық мәдениеттi, ақпараттық қатынасты,
ақпараттық заңдарды, ақпараттық қарама-қайшылықты, ақпараттық ойлау
тәсiлiн, ақпараттық өмiр салтын, ақпараттық постиндустрияны, жеке тұлғаның
ақпараттық - ой-өрiстiк қызметiн, ақпаратты адам, ақпараттық-тауарлық
өндiрiстi, ақпараттық сұранысты, экономикалық өсу және ұдайы өндiрудi
ақпараттық-өнiмдi инновациялық түрi деп түсiнуге болады деп қорытындылайды.
Керектi ақпаратқа ие болу арқылы көбiнесе кез келген мекеменiң
тиiмдiлiгiмен табыс мөлшерiн анықтайды. Сондай-ақ, технологияның берiлуi,
ақпараттың өңделуi көбiнесе есептеу техникасы мен байланыс құралдарының
қарқынды өсуiне қамтамасыз етедi деп есептейдi. Ақпараттық технологияның
тез өсуiне және оның берiлуi қызметiне қарамастан, кейбiр салаларында
(әсiресе қаржы нарығы, байланыс құралдары, бағдарламамен қамтамасыз ету
нарығы және басқа) олардың дамуының бiрқалыпты қарқыны байқалады. Басқа
салаларында, мысалы, көмiрсутегi өнiмi нарығында бiздiң елiмiз жағдайында
iс жүзiнде ақпаратты өңдеудiң компьютерлiк технологиясы қолданылмайды және
мұны мәселе ретiнде қарастырған жөн.
Мықты желiлiк байланыстар және таратылған желiлер қатынасы негiзiнде
қызмет ететiн ақпараттық технологиялар саласында ауқымды ақпараттық
инфрақұрылымды құру мақсатында желiлердi бiрiктiру негiзгi тенденция болып
табылады.
Дамудың бұл бағыты ақпаратты жеткiзудiң жоғары жылдамдығын
пайдаланатын теле- және компьютерлендiрудiң рөлiн ұлғайтады.
Сүранысы үздiксiз өсiп келе жатқан ақпараттық қызмет берiлген нарықтың
қорытынды қозғаушы күшi болып есептеледi, және бұл бизнес саласының
ақпараттың кең көлемiн тұтынатынына қарамастан, басқа аймақтарда да
жүргiзiледi.
Ақпараттық қызмет нарығының жұмыс iстеуi бөлiнген қаржы деңгейiне
тiкелей байланысты. Бөлiнген капиталдан жоғарғы табысты алуда ақпараттық
қызмет, не болғанда да, ақпараттық технологияның басқа үш саласына: құрал-
жабдықты жеткiзiп тұрушы және қызмет көрсетушi, байланыс пен бизнес
қызметiн қамтамасыз етушi, сондай-ақ ақпараттық өнiм құруда өзiндiк құнына
үстеме бағаны қосып есептеумен түсiндiредi.
Ақпаратты технологияны қолданудағы даму бағытының жоланы, бағалау мен
негiзгi қызметтегi ақпараттың рөлiне жоғары басышлықтың қатысын бiлу
зерттеу мақсаты болып табылады. Iрi компанияларда бәсекелестiк мүмкiдiк
тудыратын стратегиялық қозғаушы күш болып табылатын қандай да бiр
ақпараттың дәрежесiн белгiлеу болып табылады. Сондай-ақ ұлтаралық компания
жетекшiлерi бизнестi стратегиялық жоспарлау процесiне ақпараттық
технологияны қосады ма, соны бiлу қажет.
Әр түрлi әлеуметтiк жүйенi және алғашқы кезекте экономика саласын
ақпаратпен қамтамасыз ету мәселесiне жаңа түсiнiкпен қарау ақпараттық
қоғамды қалыптастыру деп есептеледi. Егер ақпаратпен қамтамасыз етудi
ақпараттық қордың, ақпараттық жүйенiң, коммуникация және ақпараттық
инфрақұрылымның басқа объектiлерiнiң жиынтығы деп түсiнсек, онда
экономиканы мемлекеттiк басқару процесiнде осы күш-жiгердi қолдануды қалай
жақсартуға болады деген сұрақ туады. Экономиканы мемлекеттiк басқаруды
ақпараттандыру, мемлекеттiң өзiндiк дамуын жiктеумен түсiндiрiледi:
ақпараттық төңкерiс жағдайында мемлекет рөлi күшейе ме, әлде төмендей ме,
экономика секiлдi күрделi жүйеге қатысты ақпараттық қоғамдағы мемлекеттiң
реттегiш рөлi қандай болмақ.
Виртуалды ақпараттық қоғам көлемiнiң өсуi және мемлекеттiк басқару
жүйесiнде құқықтық мәселе шешiм қолдану мен меңгеру бiрте-бiрте айқындала
түсуде. Бiрақ, виртуалды және нақты әлем арасындағы өзара қатынас, нақты
процестi тұтынуда бiрдеңенi алғаш ойлап табу туралы сөз қозғалады деп
жалғастырады И.Л.Бачило. Ғаламдық желiдегi ақпараттың жинақталу жетiстiгi,
материалдық ретiнде қоғам өмiрiнде маңызды қажеттiлiк болып табылатын
ақпаратқа деген сұранысты алып тастамайды. Дегенмен, интернет маңызды,
пайдалы ақпарат көзi, ақпараттық технологияларды тарату, басқару аймағы,
көп процестердi жеңiлдететiн, қарапайымдандыратын болып табылғанмен, ол
қоғам өмiрiн қамтамасыз ететiн өнiм мен өндiрiстiң орнын алмастыра алмайды.
Осы оймен ақпараттық қоғам түсiнiгiнiң дәлдiгiн бiлген пайдалы деп
түсiндiредi И.Л.Бачило бұл нақты шындықты өзгертедi деп белгiлемейдi ол.
"Ақпараттық қоғам-бұл постиндустриалды кезеңнiң ширегiн басынан
өткiзген, өнеркәсiптiң құрсауынан босанған қазiргi әлеумет сипаты, дұрысын
айтқанда қасиетi. Тек экономика, мәдениет, саясат қана емес, сана мен
түсiнiкте өзгередi. Тек соңғы екi саладағы өзгеiрстер қоғамды ақпараттық
ете алады".
Дәл осы орайда, ф.ғ.д., профессор Я.Н.Засурский 2001 жылы Мәскеуде
Кремль алаңында өткен "Ресей болашағы-ХХI ғасырдың ақпараттық қоғамын құру"
атты Бүкiл Ресейлiк конференцияда келесi пiкiр келтiрген: "Әлем әлдеқашан
ақпараттық қоғамда өмiр сүрiп жатыр. Ақпараттық қоғамның дамуы, үш қозғаушы
күшпен шектелген". Бiрiншi-байланыс құралдарын қолдануға, екiншiсi-
компьютердi қолдануға; үшiншi-Интернеттi қолдануға рұқсат. Әрi қарай, бiз
ақпараттық қоғамға жақындағанда, кейде адамзат өз өмiрiнен күтетiн, уақыт
пен кеңiстiк басқа сипатқа ие болатын өзгерiстердi бағалаймыз,-деп
есептейдi Засурский Я.Н. Өндiрiс пен басқаруда басқа қатынастар құрылуда.
Ақпараттық-коммуникация технологиясы басқару аппаратының икемдiлiгiн
арттыруға, әкiмшiлiк қор дамуының жаңа болашағын құруға, әрбiр нақты
адамның қолдануына мүмкiнiдк бередi. "Ақпараттық қоғам адамды икемдi етiп
өзiнiң пiкiрiн қорытуына, ғылыми техниканың дамуына жаңа жетiстiктер мен ой-
пiкiрлер қосуына мүмкiндiк бередi. Бiрақ, ақпараттық ғасырдың артықшылығын
iске асыру үшiн көлденең және желiлiк құрылымның дамуы мен басқаруын
децентрализациялау талап етедi". Әсiресе, осындай құрылымдар әр бiр адамның
ынтасын арттырып, қоғамға пайда келтiретiн жаңа ойлардың тууына мүмкiндiк
бередi.
РҒА академигi Н.Н.Моисеев: Ұжымдық Сананы адамзаттың саналы адам
түрiнде дамуы кезiнде тiрегi болып, оның жетiлу мақсатында күшi саналып,
адамзат тарихындағы кезеңге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz