Қазақстанның сыртқы саясатының стратегиялық мақсаттары мен міндеттері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Қазақстанның сыртқы саясатының стратегиялық мақсаттары
мен міндеттері
1.1. Қазақстанның сыртқы саясатының тұжырымдамасы және оның жүзеге асырылуының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыстарының басты бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ІІ. Қазақстан және Халықаралық қауіпсіздік.
2.1. Қазақстанның Халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
және нығайтудағы ұстанымдары, олардың маңыздылығы ... ... ... .64
2.2. Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның
орны мен ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
І. Қазақстанның сыртқы саясатының стратегиялық мақсаттары
мен міндеттері
1.1. Қазақстанның сыртқы саясатының тұжырымдамасы және оның жүзеге асырылуының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыстарының басты бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ІІ. Қазақстан және Халықаралық қауіпсіздік.
2.1. Қазақстанның Халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
және нығайтудағы ұстанымдары, олардың маңыздылығы ... ... ... .64
2.2. Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның
орны мен ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Тәуелсіз еліміздің географиялық орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының басымдық берілетін бағыттары қалыптасуда. Планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына ғаламдану (жаһандану) процесін және жаңа технологиялардың дамуына, жаңа экономикалық құрылымның қалыптасуына аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың тереңдеуінің сан алуандығына байланысты дүние жүзінде болып жатқан түбірлі де дүбірлі өзгерістер – мұның бәрі мемлекетіміздің сыртқы саясатының бағытына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді. Өзекті халықаралық проблемаларды шешуге қатысты жедел әрі әрі икемді үн қатысуға осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және жүзеге асыруды талап етеді. Дегенмен сыртқы саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз қала береді.
Қазақстанның Азия мен Еуропалық қиылысындағы геосаяси орналасуы экономикалық және әскери саяси мүдделері, сонымен қатар қазіргі бар экономикалық әуелетінің болуы, оны ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғы шарттары болды. Қазақстан өзара қауіпсіздікке, егемендікті құрмет тұту аумақтық тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі. Осы жағдайлар тақырыптың өзектілігін білдірді.
Қазақстанның Азия мен Еуропалық қиылысындағы геосаяси орналасуы экономикалық және әскери саяси мүдделері, сонымен қатар қазіргі бар экономикалық әуелетінің болуы, оны ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғы шарттары болды. Қазақстан өзара қауіпсіздікке, егемендікті құрмет тұту аумақтық тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі. Осы жағдайлар тақырыптың өзектілігін білдірді.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж. 16-мамыр-12 б.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж. 16-мамыр-13 б.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж. 16-мамыр-14 б.
4. Назарбаев Н.Ә. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары. Алматы: Юрист – 2004 – 44 б.
5. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатииясы. Алматы: ҒӨПбк «Қайнар»-2002-52 б.
6. Назарбаев Н.Ә. Сыртқы саясат және ұлттық қауіпсіздік саласының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж, 16 мамыр – 12 б.
7. Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар жүйесіндегі Қазақстанның орны мен ролі.//Ақиқат, 1998. №2 – 31 б.
8. Назарбаев Н.Ә. Ұлттық қауіпсіздік жүйесі және әскери доктрина. Алматы, 1992 – 11 б.
9. Абдулпаттаев С. Қазақстан-Қытай қарым-қатынастары. //Ақиқат, 2004. №8-14,15 бб.
10. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 203 б.
11. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 209 б
12. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 213 б
13. Еуразиялық одақ: идеядан нақтылыққа.//Егеменді Қазақстан, 2004, 27-наурыз. 2 б.
14. Назарбаев Н.Ә. Еуразиялық одақ тығыз қарым-қатынас орнатудың оңтайлы жолы.//Егеменді Қазақстан, 2004 ж. 3 сәуір.
15. Назарбаев Н.Ә. Еуразияшылдық идеядан нақтылыққа . Халықаралық ғылыми конференцияда сөйлеген сөзі. //Егеменді Қазақстан. 2004 ж., 31 сәуір.
16. Тәжин М.М. Еуразия Одағы уақыт және қауіпсіздіктің ортақ жүйесі.//Егеменді Қазақстан., 2004 ж., 17 мамыр.
17. Дугин А. Еуразия Одағы уақыт және қауіпсіздіктің ортақ жүйесі.//Егеменді Қазақстан., 2004 ж., 17 мамыр.
18. Сейдуманов С. Еуразиялық Одақ қазіргі қазіргі заманғы даму үрдістері мен жаһандану сабақтары. //Егеменді Қазақстан, 2004 ж. 30 наурыз.
19. Нысанбаев Ә. Дербес даму және жаһандану. //Егемен Қазақстан. 2001 ж. 9 қараша – 2 б.
20. Әшімбаев М. Жаһандану процесі және Қазақстан. // Егемен Қазақстан, 2004 ж. 28 сәуір.
21. Нысанбаев Ә. Жаһандану Еуразияшылдық, Тәуелсіздік. // Егемен Қазақстан., 2004 ж. 27 наурыз-3 б.
22. Назарбаев Н.Ә. Үшінші Еуразиялық медиафорумда сөйлеген сөзі.//Егемен Қазақстан. 2004 ж., 24 сәуір. 1 б
23. Әшімбаев М. Жаһандану процесі және Қазақстан. // Егемен Қазақстан, 2004 ж. 28 сәуір. 3 б.
24. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 264 б.
25. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 268 б.
26. Адамзат мүддесі үшін керек ұйым. // Егемен Қазақстан, 2004 ж. 28 сәуір.
27. Тоқаев Қ. Қазақстанның сыртқы саясаты: бесленділік және бастамашылдық. //Егемен Қазақстан, 2005 ж., 10 қыркүйек. 3 б
28. Тоқаев Қ. Қазақстанның сыртқы саясаты. Белсенділік және бастамашылдық. // Егемен Қазақстан, 2005 ж., 10 қыркүйек 3 бет
29. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Алматы: Юрист. 2004 ж., 16 бет
30. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Алматы: Юрист. 2004 ж., 17 бет
31. Алтынбаев М. Қазақстан қарулы күштері – сенімді қолда. //Егемен Қазақстан. 2005 ж., 5 қараша – 1 б.
32. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002-215 б.
33. Қазақстан – АҚШ сенімді стратегиялық серіктестік. // Егемен Қазақстан, 2006 ж., мамыр.
34. Алтынбаев М. Қазақстанның кәсіби армиясы – жаңа мыңжылдықтың армиясы. //Егемен Қазақстан. 2006 ж., мамыр. 2 б
35. Қазақстан – Ресей достығын нығайту – ортақ парыз. // Егемен Қазақстан, 2006 – 1 бет, 6 сәуір. 1 б.
36. Қазақстан – Ресей достығын нығайту – ортақ парыз. // Егемен Қазақстан, 2006 – 2 бет, 6 сәуір.
Назарбьаев Н.Ә. Сыртқы экономикалық байланыстар стратегиясы. //Егемен Қазақстан, 1992 ж., 16 мамыр – 2 бет.
37. Назарбаев Н.Ә. Сыртқы экономикалық байланыс стратегиясы. //Егемен Қазақстан, 1992 ж., 16 мамыр – 16 бет.
38. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 73 б.
39. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 82, 86 б.
40. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030.
41. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 88 б.
42. Абдулпаттаев С. Қазақстан – Қытай қарым-қатынастары. // Ақиқат, 2004 ж., №8, 14-15 бб.
43. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 209, 215 б. б.
44. Тоқаев Қ. Қазақстан және АҚШ: бетбұрыс кезеңіндегі ынтымақтастық. //Егемен Қазақстан, 2002 ж., 4 сәуір, 1б.
45. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 233 б.
46. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 176-177 б. б.
47. Қазақстан – АҚШ сенімді стратегиялық серіктестік. //Егемен Қазақстан. 2006 ж., 6 мамыр. 2 бет.
48. Алекперов Б. Қазақстан әлемдік көсірутегі рыногының белсенді қатысушысы. //Егемен Қазақстан., 2006, 5 сәуір.
49. Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кепілдігі. Алматы «Атамұра», 2003 б., 46 б.
50. Қазақстан халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға берік қолдау көрсетті. //Егемен Қазақстан, 1998, 22 мамыр – 6 б.
51. Назарбаев Н.Ә. Біріккен Ұлттар Ұйымының бас Ассамблеясының 47 сессиясында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан, 1992 ж., 8 қазан – 1 б.
52. Тоқаев Қ. Қазақстан және халықаралық қауіпсіздік. // Егемен Қазақстан, 2004 ж., 27 қазан, - 2 б.
53. Қазақстан Республикасының конституциясы. 1995 жылы, 30 тамыз.Алматы, 1995
54. Назарбаев Н.Ә. Тұрақты даму – адамзаттың аман қалуы. //Егемен Қазақстан. 2002 ж., 4 қыркүйек.
55. Азиядағы өзара ынтымақтастық және өзара сенім шаралары жөніндегі кеңесте қабылдаған. Алматы актісі, 2002 жылы, 4 маусым.
56. Абдулпаттаев С. Қырып-жоятын қару-жарақ қауіпі. //Ақиқат. 2004 ж., №11 – 23 б.
57. Тоқаев Қ. Беласу. Алматы, 2004 ж., 124 б.
58. Тоқаев Қ. Беласу. Алматы, 2004 ж., 124 б.
59. Назарбаев Н.Ә. Әлемнің кіндік қазығы. Алматы, 2002, 48 б.
60. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 349 б.
61. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы, Атамұра, 2003 ж. 205 б.
62. Борбасов С. Лаңкестік сабақтары. //Ақиқат. 2005, №8-21 б.
63. Тоқаев Қ. Қазақстан және халықаралық қауіпсіздік.//Егемен Қазақстан, 2005, 27 қазан, 2 б.
64. Ұжымдық қауіпсіздік ұйымы күш алып өңірлік және халықаралық тұрғыда беделі артып келеді.// Егемен Қазақстан, 2005, 24 маусым – 1 б.
65. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 176-177 б. б.
66. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан әлеуметтік-экономикалық және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан халқына Жолдауы. 2005 ж. 18 ақпан. //Егемен Қазақстан. 2005 ж., 19 ақпан.
67. АӨСШК-нің «Терроризмді аластату және өркениеттер арасындағы үнқатысуға жәрдем көрсету туралы Декларациясы. Алматы, 2002 ж., 5 маусым – 13 б.
68. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы «Атамұра», 1999 ж., 49 б.
69. Абдулпаттаев С. Шанхай ынтымақтастық ұйымы. //Ақиқат, 2002 ж., №3 – 63 б.
70. Абдулпаттаев С. Шанхай ынтымақтастық ұйымы. //Ақиқат, 2002 ж., №3 – 63-64 б. б.
71. Шанхай ынтымақтастық ұйымына қатысушы мемлекеттер үкімет басшыларының кездесуінде жарияланған сәлімдеме.//Егемен Қазақстан, 2002, 15 қыркүйек – 2 б.
72. Назарбаев н.Ә. Сыртқы істер министрлігінің кеңейтілген алқа мәжілісінде сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан, 2005 ж., 8 маусым. – 4 б.
73. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-73 бет.
74. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-73 бет. 82, 86 б б.
75. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан – 2030.
76. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-88 бет.
77. Абдулпаттаев С Қазақстан –Қытай қарым-қатынастары. – Ақиқат, 2004 № 8 – 14-15 б б.
78. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002- 209,215 бб.
79. Тоқаев Қ.К. Қазақстан және АҚШ бетбұрыс кезеңіндегі ынтымақтастық «Егемен Қазақстан», 2002 4-сәуір -1 б.
80. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Респубоикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-233 бет.
81. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Респубоикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-176-177 бет.
82. Қазақстан – АҚШ сенімді стратегиялық серіктестігі. «Егемен Қазақстан», 2006, 6 мамыр – 2 б.
83. Алекперов В. Қазақстан -әлемдік көмірсутегі рыногының белсенді қатысушы. «Егемен Қазақстан», 2006 ж. 28 –сәуір -3 б.
84. Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі – Алматы – 2003-46 бет.
85. Қазақстан халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға берік қолдау көрсетті - //Егемен Қазақстан. 1998, 22 мамыр – 6 б.
86. Назарбаев Н.Ә. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 47 сессиясында сөйлеген сөзі. Қазақстан, 1992 8 қазан- 1 б.
87. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпінмен жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірігу стратегиясы. Қазақстан халқына жолдауы. Астана 2006 ж, 1 наурыз. Егемен Қазақстан 2006 – 2 наурыз.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж. 16-мамыр-13 б.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж. 16-мамыр-14 б.
4. Назарбаев Н.Ә. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары. Алматы: Юрист – 2004 – 44 б.
5. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатииясы. Алматы: ҒӨПбк «Қайнар»-2002-52 б.
6. Назарбаев Н.Ә. Сыртқы саясат және ұлттық қауіпсіздік саласының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж, 16 мамыр – 12 б.
7. Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар жүйесіндегі Қазақстанның орны мен ролі.//Ақиқат, 1998. №2 – 31 б.
8. Назарбаев Н.Ә. Ұлттық қауіпсіздік жүйесі және әскери доктрина. Алматы, 1992 – 11 б.
9. Абдулпаттаев С. Қазақстан-Қытай қарым-қатынастары. //Ақиқат, 2004. №8-14,15 бб.
10. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 203 б.
11. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 209 б
12. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 213 б
13. Еуразиялық одақ: идеядан нақтылыққа.//Егеменді Қазақстан, 2004, 27-наурыз. 2 б.
14. Назарбаев Н.Ә. Еуразиялық одақ тығыз қарым-қатынас орнатудың оңтайлы жолы.//Егеменді Қазақстан, 2004 ж. 3 сәуір.
15. Назарбаев Н.Ә. Еуразияшылдық идеядан нақтылыққа . Халықаралық ғылыми конференцияда сөйлеген сөзі. //Егеменді Қазақстан. 2004 ж., 31 сәуір.
16. Тәжин М.М. Еуразия Одағы уақыт және қауіпсіздіктің ортақ жүйесі.//Егеменді Қазақстан., 2004 ж., 17 мамыр.
17. Дугин А. Еуразия Одағы уақыт және қауіпсіздіктің ортақ жүйесі.//Егеменді Қазақстан., 2004 ж., 17 мамыр.
18. Сейдуманов С. Еуразиялық Одақ қазіргі қазіргі заманғы даму үрдістері мен жаһандану сабақтары. //Егеменді Қазақстан, 2004 ж. 30 наурыз.
19. Нысанбаев Ә. Дербес даму және жаһандану. //Егемен Қазақстан. 2001 ж. 9 қараша – 2 б.
20. Әшімбаев М. Жаһандану процесі және Қазақстан. // Егемен Қазақстан, 2004 ж. 28 сәуір.
21. Нысанбаев Ә. Жаһандану Еуразияшылдық, Тәуелсіздік. // Егемен Қазақстан., 2004 ж. 27 наурыз-3 б.
22. Назарбаев Н.Ә. Үшінші Еуразиялық медиафорумда сөйлеген сөзі.//Егемен Қазақстан. 2004 ж., 24 сәуір. 1 б
23. Әшімбаев М. Жаһандану процесі және Қазақстан. // Егемен Қазақстан, 2004 ж. 28 сәуір. 3 б.
24. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 264 б.
25. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002, 268 б.
26. Адамзат мүддесі үшін керек ұйым. // Егемен Қазақстан, 2004 ж. 28 сәуір.
27. Тоқаев Қ. Қазақстанның сыртқы саясаты: бесленділік және бастамашылдық. //Егемен Қазақстан, 2005 ж., 10 қыркүйек. 3 б
28. Тоқаев Қ. Қазақстанның сыртқы саясаты. Белсенділік және бастамашылдық. // Егемен Қазақстан, 2005 ж., 10 қыркүйек 3 бет
29. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Алматы: Юрист. 2004 ж., 16 бет
30. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Алматы: Юрист. 2004 ж., 17 бет
31. Алтынбаев М. Қазақстан қарулы күштері – сенімді қолда. //Егемен Қазақстан. 2005 ж., 5 қараша – 1 б.
32. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002-215 б.
33. Қазақстан – АҚШ сенімді стратегиялық серіктестік. // Егемен Қазақстан, 2006 ж., мамыр.
34. Алтынбаев М. Қазақстанның кәсіби армиясы – жаңа мыңжылдықтың армиясы. //Егемен Қазақстан. 2006 ж., мамыр. 2 б
35. Қазақстан – Ресей достығын нығайту – ортақ парыз. // Егемен Қазақстан, 2006 – 1 бет, 6 сәуір. 1 б.
36. Қазақстан – Ресей достығын нығайту – ортақ парыз. // Егемен Қазақстан, 2006 – 2 бет, 6 сәуір.
Назарбьаев Н.Ә. Сыртқы экономикалық байланыстар стратегиясы. //Егемен Қазақстан, 1992 ж., 16 мамыр – 2 бет.
37. Назарбаев Н.Ә. Сыртқы экономикалық байланыс стратегиясы. //Егемен Қазақстан, 1992 ж., 16 мамыр – 16 бет.
38. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 73 б.
39. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 82, 86 б.
40. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030.
41. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 88 б.
42. Абдулпаттаев С. Қазақстан – Қытай қарым-қатынастары. // Ақиқат, 2004 ж., №8, 14-15 бб.
43. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 209, 215 б. б.
44. Тоқаев Қ. Қазақстан және АҚШ: бетбұрыс кезеңіндегі ынтымақтастық. //Егемен Қазақстан, 2002 ж., 4 сәуір, 1б.
45. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 233 б.
46. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 176-177 б. б.
47. Қазақстан – АҚШ сенімді стратегиялық серіктестік. //Егемен Қазақстан. 2006 ж., 6 мамыр. 2 бет.
48. Алекперов Б. Қазақстан әлемдік көсірутегі рыногының белсенді қатысушысы. //Егемен Қазақстан., 2006, 5 сәуір.
49. Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кепілдігі. Алматы «Атамұра», 2003 б., 46 б.
50. Қазақстан халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға берік қолдау көрсетті. //Егемен Қазақстан, 1998, 22 мамыр – 6 б.
51. Назарбаев Н.Ә. Біріккен Ұлттар Ұйымының бас Ассамблеясының 47 сессиясында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан, 1992 ж., 8 қазан – 1 б.
52. Тоқаев Қ. Қазақстан және халықаралық қауіпсіздік. // Егемен Қазақстан, 2004 ж., 27 қазан, - 2 б.
53. Қазақстан Республикасының конституциясы. 1995 жылы, 30 тамыз.Алматы, 1995
54. Назарбаев Н.Ә. Тұрақты даму – адамзаттың аман қалуы. //Егемен Қазақстан. 2002 ж., 4 қыркүйек.
55. Азиядағы өзара ынтымақтастық және өзара сенім шаралары жөніндегі кеңесте қабылдаған. Алматы актісі, 2002 жылы, 4 маусым.
56. Абдулпаттаев С. Қырып-жоятын қару-жарақ қауіпі. //Ақиқат. 2004 ж., №11 – 23 б.
57. Тоқаев Қ. Беласу. Алматы, 2004 ж., 124 б.
58. Тоқаев Қ. Беласу. Алматы, 2004 ж., 124 б.
59. Назарбаев Н.Ә. Әлемнің кіндік қазығы. Алматы, 2002, 48 б.
60. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 349 б.
61. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы, Атамұра, 2003 ж. 205 б.
62. Борбасов С. Лаңкестік сабақтары. //Ақиқат. 2005, №8-21 б.
63. Тоқаев Қ. Қазақстан және халықаралық қауіпсіздік.//Егемен Қазақстан, 2005, 27 қазан, 2 б.
64. Ұжымдық қауіпсіздік ұйымы күш алып өңірлік және халықаралық тұрғыда беделі артып келеді.// Егемен Қазақстан, 2005, 24 маусым – 1 б.
65. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы «Юрист», 2002 ж., - 176-177 б. б.
66. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан әлеуметтік-экономикалық және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан халқына Жолдауы. 2005 ж. 18 ақпан. //Егемен Қазақстан. 2005 ж., 19 ақпан.
67. АӨСШК-нің «Терроризмді аластату және өркениеттер арасындағы үнқатысуға жәрдем көрсету туралы Декларациясы. Алматы, 2002 ж., 5 маусым – 13 б.
68. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы «Атамұра», 1999 ж., 49 б.
69. Абдулпаттаев С. Шанхай ынтымақтастық ұйымы. //Ақиқат, 2002 ж., №3 – 63 б.
70. Абдулпаттаев С. Шанхай ынтымақтастық ұйымы. //Ақиқат, 2002 ж., №3 – 63-64 б. б.
71. Шанхай ынтымақтастық ұйымына қатысушы мемлекеттер үкімет басшыларының кездесуінде жарияланған сәлімдеме.//Егемен Қазақстан, 2002, 15 қыркүйек – 2 б.
72. Назарбаев н.Ә. Сыртқы істер министрлігінің кеңейтілген алқа мәжілісінде сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан, 2005 ж., 8 маусым. – 4 б.
73. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-73 бет.
74. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-73 бет. 82, 86 б б.
75. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан – 2030.
76. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-88 бет.
77. Абдулпаттаев С Қазақстан –Қытай қарым-қатынастары. – Ақиқат, 2004 № 8 – 14-15 б б.
78. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002- 209,215 бб.
79. Тоқаев Қ.К. Қазақстан және АҚШ бетбұрыс кезеңіндегі ынтымақтастық «Егемен Қазақстан», 2002 4-сәуір -1 б.
80. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Респубоикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-233 бет.
81. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Респубоикасының Дипломатиясы. – Алматы: «Юрист» - 2002-176-177 бет.
82. Қазақстан – АҚШ сенімді стратегиялық серіктестігі. «Егемен Қазақстан», 2006, 6 мамыр – 2 б.
83. Алекперов В. Қазақстан -әлемдік көмірсутегі рыногының белсенді қатысушы. «Егемен Қазақстан», 2006 ж. 28 –сәуір -3 б.
84. Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі – Алматы – 2003-46 бет.
85. Қазақстан халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға берік қолдау көрсетті - //Егемен Қазақстан. 1998, 22 мамыр – 6 б.
86. Назарбаев Н.Ә. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 47 сессиясында сөйлеген сөзі. Қазақстан, 1992 8 қазан- 1 б.
87. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпінмен жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірігу стратегиясы. Қазақстан халқына жолдауы. Астана 2006 ж, 1 наурыз. Егемен Қазақстан 2006 – 2 наурыз.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Қазақстанның сыртқы саясатының стратегиялық мақсаттары
мен міндеттері
1.1. Қазақстанның сыртқы саясатының тұжырымдамасы және оның жүзеге
асырылуының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыстарының басты
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІ. Қазақстан және Халықаралық қауіпсіздік.
2.1. Қазақстанның Халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
және нығайтудағы ұстанымдары, олардың маңыздылығы ... ... ... .64
2.2. Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның
орны мен
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..80
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...92
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...94
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Тәуелсіз еліміздің географиялық
орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар
факторлардың ықпалымен Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының басымдық
берілетін бағыттары қалыптасуда. Планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда
болуына ғаламдану (жаһандану) процесін және жаңа технологиялардың дамуына,
жаңа экономикалық құрылымның қалыптасуына аймақтық деңгейдегі халықаралық
ынтымақтастықтың тереңдеуінің сан алуандығына байланысты дүние жүзінде
болып жатқан түбірлі де дүбірлі өзгерістер – мұның бәрі мемлекетіміздің
сыртқы саясатының бағытына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді. Өзекті
халықаралық проблемаларды шешуге қатысты жедел әрі әрі икемді үн қатысуға
осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және жүзеге асыруды талап
етеді. Дегенмен сыртқы саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз
қала береді.
Қазақстанның Азия мен Еуропалық қиылысындағы геосаяси орналасуы
экономикалық және әскери саяси мүдделері, сонымен қатар қазіргі бар
экономикалық әуелетінің болуы, оны ірі аймақтық мемлекет ретінде
қалыптастырудың алғы шарттары болды. Қазақстан өзара қауіпсіздікке,
егемендікті құрмет тұту аумақтық тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде
тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі. Осы жағдайлар
тақырыптың өзектілігін білдірді.
ХХ ғасырдың соңына қарай дүниежүзілік дамуда жаһандану процесі
басталып тез қарқынмен дамып келеді. Дамыған елдер барынша үстемдік жүргізу
әрекеттеріне қарай (АҚШ және оның ең жақын әріптестері) географиялық
орналасуына қарай (Батыс Еуропадағы мемлекеттер Шығыс Азия елдері)
көмірсутегі шикізатын шығару мүмкіндігіне қарай (ОПЕК елдері) топталып
алып, ықпал жүргізу аймақтары үшін нағыз талас басталды. Жаһанданудың
басты бір талабы кез-келген мемлекет қандайда болсын бір қоғамдастық
құрамына кіру қажеттіг болып қалды.
Осындай жағдайда Қазақстан өзінше дербес дамуын жаһандану процесімен
үйлестіруге мәжбүр болды. Былай алып қарағанда еліміздің өз еркімен
өркендеуіне барлық мүмкіндіктер бар сияқты. Қазба байлығымыз жеткілікті
шетел инвестициялармен бірге жаңа технологиялар да келіп жатыр. Еліміздегі
байлықтарымызды өндіру де оны өнімге айналдыруда сыртқа шығарып сату да
Қазақстанның әлемдегі талай-талай елдермен ықпалдастықта болуын көп
деңгейлі интеграцияға түсуін талап етеді. Бүгінгі күні жаһандану заманында
тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету тұрғысынан Шығыс пен Батыс
жақындасуы Еуразия кеңістігіндегі мемлекеттердің дүниеге деген қатынасы мен
интеграциясы іспетті аса тарихи қажеттілікке айналуда жаһандану заманында
адам мен табиғат, техника мен адамгершілік, ислам мен христиандық, ұлттық
пен жалпы адамзаттық құндылықтар арасында теңсіздік аса зор әлемдік
күйреуге, барлық адамзаттың жойылуына апарып соқтыруы мүмкін.
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған Еуразияшылдық идеясының
дүниеге айрықша қатынас түріндегі мәдени-философиялық доктрина ретінде іске
асыру осы теңсіздікті жоюдың басты жолы, адам тіршілігінің әр түрлі
тараптарын үйлестірудің бірден-бір тәсілі болар еді.
Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы байсалды да,
парасатты қадамдарының арасында көрші мемлекеттермен тұрақты өзара
ықпалдастық әрі тең әріптестік орнатқан, осының негізінде біртұтас
экономикалық кеңестік Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құру секілді
өміршең үрдістер белең алып, интеграциялық ықпалдастық жүйесі айқындала
түсуде.
Жас тәуелсіз мемлекет еліміздің қауіпсіздігі, оның халықаралық
қауымдастықпен арадағы ынтымақтастығы қарым-қатынастары қазіргі заманда
елдер мен халықтарға бейбіт тұрғындарға қатер төндіретін халықаралық
террор мен экстремизмге қарсы тосқауыл қою мәселелерінің Қазақстанның
алдына алғашқы күндерден-ақ көлденең тартылды. Бұл әсіресе өз тәуелсіздігін
алып жатқан әлемдік қоғамдастыққа әлі орны айқындалмаған болашағымызды
уақытқа байланысты күрделі жағдайдан әлі шыға қоймаған ел үшін аса маңызды
еді. Осы жоғарыда айтылғандардың бәрі магистрлік диссертацияның өзектілігін
тағы да дәлелдей түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізгеніне
көп уақыт өтпесе де Қазақстанның сыртқы саясаты туралы мәселелер
төңірегінде жазылған ғылыми диссертациялар мен монографиялар, мақалалар да
барлық. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы немесе жалпы
халықаралық сипаттағы жетістіктері егеменді еліміздің тұңғыш президенті
Н.Ә.Назарбаевтың есімімен байланыстырылады. Елбасы өзінің Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы дамуының стратегиясы Ғасырлар
тоғысында, сындарлы он жыл және тағы басқа еңбектерінде
республикамыздың сыртқы саясаты басымдықтарын тұжырымдаған еді. Сонымен
қатар еліміздің сыртқы саясатының негізгі бағыттарына және Қазақстанның
халықаралық поэзияларын нығайту жөніндегі отандық дипломатия күш жігеріне
жан-жақты талдау Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі
Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы, Беласу және тағы
басқа да еңбектерінде жасалды. Қазақстанның сыртқы саясатындағы әлемдік
державалар дың Қазақстандағы саясаты және мүдделері бағытындағы мәселелер
жөніндегі саясаттанушы ғалымдар мен зерттеушілер: М.Тәжин, А.Дугин,
С.Сейдуманов, Б.Сұлтанов, Л.Мұзапаров, А.Әбішев, В.Галямов және тағы
басқалардың мақалаларының маңызы айтарлықтай. Алайда, Қазақстанның біртұтас
экономикалық кеңістіктегі орны мен ролі Орталық Азия елдерімен өзара
интеграциялық ықпалдастығын дамыту және тағы басқа мәселелер өзінің
зерттеушілерін күтуде.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диссертацияның мақсатына
жаһандану процесі даму қарқынына бүкіл әлемдік масштабы, қауіп-қатердің
күшейе түсуі жаңа технологиялардың және экономикалық құрылымдардың
қалыптасуына өңірлік деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың тереңдеуі мен
әр алуандылығына орай қазіргі дүниеде болып жатқан өзгерістер – осының бәрі
тәуелсіз еліміздің сыртқы саясатына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді. Өзекті
халықаралық проблемаларды өлшеуге қатысты жедел икемді үн қатуға бұл
мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды талап етеді. Осы
мақсаттан барып зерттеудің мынадай міндеттері туындады: саяси ғылымның онық
құрамдас бөлімі сыртқы саясаттың теориялық және методологиялық мәселелерін
қарастыру:
- аймақтық және әлемдік дамудың серпілін Қазақстан мүдделілігін
ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытын одан әрі жүзеге
асырудың маңыздылығын қарастыру;
- Ауқымды интеграциялық үрдістер шеңберінде Қазақстан –Ресей
стратегиялық серіктестік қатынастарын дамыту туралы өзіндік пікір білдіру;
- Қытай Халық Республикасымен Қазақстан арасындағы экономикалық
ынтымақтастық, халықаралық қауіпсіздік проблемалары бойынша белсенді саяси
үн қатысуды бекемдеуге талдау жасау;
Қазақстан және АҚШ арасындағы өзара қарым-қатынастардың жоғары деңгейін
нығайтуға қатысты өзіндік қорытындыға келу;
- Еуропалық Одақ елдерімен ынтымақтастықты дамыту деңгейін анықтау;
- Орта Азия мемлекеттерімен ынтмақтастықтың жаһандану процесіндегі
маңыздылығына баға беру;
Халықаралық лаңкестікке, діне экстремизмге және есірткі саудасына қарсы
бағытталған күрестегі саясаттың іске асырылуындағы Қазақстанның алатын орны
мен атқаратын роліне бағалар беру.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: 1991-2005 жылдар аралығында тәуелсіз
еліміздің сыртқы саяси қызметінің өзекті мәселелеріне арналып жатқан және
бұрынырақ жазылып, соңғы жылдары жарық көрген саяси, геосаяси дипломатиялық
экономикалық сипаттағы монографиялық диссертациялық зерттеулер, ғылыми
мақалалар құрайды. Диссертацияның деректік негіздеріне 1992-2005 жылдар
аралығында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектер мен зерттеулер атап айтқанда
Елбасының кітаптары, сұхбаттары, мемлекет және қоғам қайраткерлері мен
саясаттанушылардың ғылыми зерттеулерінің қорытындылары мен мақалалар
құрайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары мыналар:
- Қазақстанның тәуелсіздік жағдайындағы сыртқы саясатының
тұжырымдамасына талдау нәтижесінде оның еліміздің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі орны мен роліне ерекше назар аударылды. Мұндағы қол
жеткен жетістіктер сарапталды;
- тәуелсіз еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарының стратегиясы
оның нақты жүзеге асырылу бағыттарына байланысты саяси тұрғыдан талдау
жасалды. Осы саладағы кемшіліктер мен жетістіктер сараланды;
- Диссертацияда халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі
Қазақстанның ұстанымдары қарастырылып, оларға объективті түрде баға
берілді;
- Қазақстан Орталық Азия өңіріндегі қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі
қолбасшылық роліне жаңаша көзқарас тұрғысынан қарау ұсынылды.
Зерттеу жұмысының методолгиялық және әдістемелік негіздері: Тәуелсіздік
алғаннан кейінгі жылдардағы Қазақстандағы саяси зерттеулердің методолгиялық
базасы болып, танымның жалпы методолгиялық интерактиві статусын иемденуші
тәуелсіз диалектикалық материалистік философиялық методолгия және нақты
теорияның мазмұнынан туындайтын методолгиялық принциптер жүйесі немесе
нақты ғылыми методолгия синтезделген екі деңгей ретінде көрініс беруде.
Осыған байланысты диссертацияның методологиялық негізіне жалпы тарихтың
және саяси ғылымның өзгеше тән принциптері алынды. Нақтылап айтқанда
зерттеуде негізінен тарихилық принципі диалектикалық принцип және ғылыми
объективтілік принциптері басшылыққа алынды. Зерттеуде алға қойған мақсатқа
жету үшін мынадай арнаулы саяси ғылымның әдістері қолданылды. Салыстырмалы
жүйелеу социологиялық тарихи, нормативтік. Бұл тәсілдерден басқа жалпы
ғылыми әдістер талдау, жинақтау, дедукция, индукция, диалектикалық
материализм қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және қолданыстық маңызы.
Зерттеу жұмысында көтерілген теориялық және методологиялық мәселелер
Қазақстанда өзгеріс саяси ғылымның қалыптасуына ықпал етеді және оның бір
саласы сыртқы саясатты теориялық және методолгиялық жағынан байытуда ғылыми
жағынан да практикалық жағынан да маңызды роль атқарады. Қазіргі жағдайда
диссертацияда берілген сыртқы саясат халықаралық саясат және халықаралық
қатынастар туралы түсініктерді және саяси тұрғыдан талдауларды жоғары оқу
орындарының философиялық және саясаттану, тарих факультеттерінде
материалдарды лекция ретінде оқуға, семинар сабақтарында арнайы курстарда
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы: Диссертация Қ.А.Ясауи
атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті, Шымкент институтының
саясаттану кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның негізгі мәселелері мен қағидалары Халықаралық
қауіпсіздікті нығайтуға қосылған үлес тақырыбында Шымкент қаласындағы
Шымкент әлеуметтік-педагогикалық университетінің Әлеуметтік ғылымдардың
өзекті мәселелері ғылыми мақалалар жинағында жарияланды (Шымкент 2006).
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы: кіріспеден, екі тараудан, төрт
тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Қазақстанның сыртқы саясатының стратегиялық мақсаттары мен міндеттері
1.1 Қазақстанның сыртқы саясатының тұжырымдамасы және оның жүзеге
асырылуының негізгі бағыттары.
Егемендік алып, Біріккен Ұлттар Ұйымына және көптеген халықаралық
ұйымдарға мүше болған Қазақстан өзі үшін жаңа проблемалармен өзінің сыртқы
саясатының, қорғанысы мен қауіпсіздігінің проблемаларымен, дүниежүзілік
экономика мен дүниежүзілік қауымдастыққа дербес ену проблемаларымен бетпе-
бет келіп отыр.
Халықаралық сахнаға шыққан Қазақстан сапалық тұрғыдан өзге ортаға сіңіп
кетті, ал онда оның сыртқы саяси бағыты, кез-келген басқа мемлекеттікі
сияқты ұлттық мемлекеттік мүдделер талап ететін өз қисыны бойынша дамуда.
Бірақ осының барлығына қарамастан Қазақстанның сыртқы саясаты өзімен
жалпыадамзаттық зарядты да алып жүруге міндетті. Мұның өзі болашақта оның
халқына дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орынды қамтамасыз етеді.
Қазақстанның геосаяси жағдайы мен этнодемографиялық құрамының
ерекшелігі, экономикасының дамуы мен әскери құрылысының деңгейі оның
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери құралдарды емес, қайта ең алдымен өз
күшіне және парасатты, салмақты дипломатияға сүйене отырып, әсіресе бұрынғы
одақ республикаларының мемлекеттігі қалыптасуының қазіргі күрделі кезеңінде
саяси құралдарды басым етеді.
Кеңес империясының ыдырауы нәтижесінде мүлдем жаңа геосаяси жағдай
туды, онда Қазақстан Еуропаны Азия Тынық мұхиты аймағымен байланыстыратын
сыртқы саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатыр.
Бірақ ашық теңізге тікелей шыға алмау, коммуникациялық құралдардан
қашықта орналасу біздің халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуымызды
қиындатады. Сондықтан көршілес мемлекеттермен, ең алдымен біз үшін дүние
жүзі коммуникациясына енетін қақпа болып табылатын Ресеймен және Қытаймен
толық сенім принципінде өзара тиімді достастық қатынастық ерекше мәні бар.
Қазақстан бұған әзір. Сонымен бірге біз, халықаралық әділеттілік және
серіктестік негізінде барлық басқа елдермен кең байланыстарды дамытуды
жақтаймыз.
Бізге ортақ шекарасымен қалыптасқан шаруашылық байланыстарымен,
экономикаларының өзара бірін-бірі толықтырумен және өзара тәуелділігімен
қоян-қолтық араласып отырған, тарихи және мәдени-этникалық игіліктері ортақ
Орта Азия мемлекеттерімен де тығыз өзара арақатынас жасау өте маңызды.
Қазақстан мен Туркия, Пәкістан, Үндістан арасында келісімге қол қою,
сондай-ақ Ашғабат кездесуінің қорытындысы (осы жылғы мамырдыңң 9-10-ы), ал
оған Иран қатысты, Азияның осы және басқа мемлекеттерімен ынтымақтастықтың
дамуы туралы айтуға негіз береді.
Серпінді дамып отырған капиталдардың, технологиялардың, шикізат және
өнеркәсіп өнімдерінің нарығына еркін кіру мақсатында Азия-Тынық мұхиты
аймағындағы, Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Азиядағы, Таяу және Орта
Шығыстағы қосылу процестеріне Қазақстанның қатысуы жандандырыла түседі.
Батыс Еуропа мен Солтүстік Американың жетекші елдерімен жан-жақты
ынтымақтастықты дамыту маңызды стратегиялық бағыт болып қалады.
Дүниежүзі қауымдастығына ену саясатын нарықтық жүйенің үш басты
орталығы – АҚШ, Жапония және Батыс Еуропамен серіктестік мүмкіндігін тиісті
бағалай отырып құру қажет және нақ осылардың дүниежүзілік шаруашылықпен
байланыстарын күшейтудің қозғаушы күші болғанын есте сақтаған жөн. Олармен
өзара іс-қимыл сондай-ақ Халықаралық қаржы және басқа институттарына жол
ашады, ал олардың ролі дүние жүзінде айтарлықтай өсті. Халықаралық ұйымдар
- Біріккен Ұлттар Ұйымы, Халықаралық валюта қоры, Бүкіл дүние жүзілік
банкі, тарифтар мен сауда жөніндегі бас келісім, халықаралық даму және
қайта құру банкі және басқалармен көп жақты ынтымақтастықпен тиімді
қатысуды біз өз қоғамымыздың ашықтығына деген бағыттың, экономикалық және
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытының қисынды жалғасы ретінде
қараймыз[1].
Басқа елдермен сауда экономикалық қатынастарды дамыту, осы қатынастарды
барынша диверсификациялау үшін Қазақстанға қазіргі заманға халықаралық
құқыққа сәйкес өзі үшін теңізге шығуды баянды ету қажет.
Бұл құқықты көршілермен екі жақты шарттарда және келісімдерде баянды
етпейінше және нақтыландырмайынша Қазақстан тәуелді жағдайда болады, ал ол
оның тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ саяси дербестігіне де нұқсан
келтіруі мүмкін. Өз тарапымыздан біз, өзіміздің әуе кеңістігіміз, сондай-ақ
территориямыз (темір жол және автомобиль магистралдары) адамдар мен
тауарлардың барлық бағытта транзитті жүріп-тұруы үшін пайдаланыла
алатынына кепілдік береміз. Сонымен бірге, біз Каспий, Оңтүстік арқылы
Жерорта және Қара теңізге шығу мүмкіндігін пысықтап жатырмыз. Қытаймен,
Иранмен және туркиямен арадағы Тынық мұхиттан Жерорта теңізіне дейін
транзитті темір жол магистралін құру туралы қол жеткізілген уағдаластықтың
маңызды мәні бар.
Осылармен қатар ТМД-ға қатысушылармен екі жақты шарттар мен келісімдер
шеңберінде шекаралардың ашықтығы, азаматтардың жүріп-тұру бостандығы мен
ақпарат беру принципін қабылдап, жүзеге асыру қажет. Шартарда қауіпсіздік
(әскери экономикалық, экологиялық) кепілдіктері; әр жақтың бір-біріне
қандай да болмасын түрде, соның ішінде екінші жақпен көршілес үшінші
елдердің территориясын, территориялық суы мен әуе кеңістігін пайдалану
арқылы, күш қолдану немесе күш қолдануға қоқанлоққы жасамау міндеттемесі
баянды етілуі керек.
Ұлттық қауіпсіздікті құру кезінде біз екі держава – Ресей мен Қытайдың
түйіскен жеріндегі өзіміздің геостратегиялық жағдайымызды басшылыққа
аламыз. Ол ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне қатыса отырып, өзіміздің қорғаныс
құралдарымызды үйлестіру негізінде қамтамасыз етілуі мүмкін.
Қазақстанның қауіпсіздік жүйесі аймақтық және планеталық қауіпсіздік
жүйесінің құрамдас бөлігі болуы керек.
Географиялық, саяси, этникалық және басқа тарихи факторлардың
нәтижесінде Ресеймен қатынас біз үшін ең маңызды мәселе болып табылады.
Ресеймен өзара қарым-қатынаста біз қажет болған жағдайда онымен өзара
қауіпсіздік туралы келісімлер мен ұзақ мерзімді шарттар жасауға тырысамыз
және бұл орайда оның да бұған деген қарымта мүдделігіне сенім артамыз.
Варшава Шартты Ұйымы тарағаннан кейін қазіргі заманғы дүние жүзінде
НАТО-ның ролі жаңаша көрінеді. Онда біздің жақындасуымызға қолайлы міндет
бар. Шығыс және Орталық Еуропа мен ТМД елдерінің демократиялық дамуына
жәрдесдесу, өзінің мүмкіндіктеріне қарай аймақтық қақтығыстардың алдын-алу
міндеті бар. НАТО, сондай-ақ Еуропа қоғамдастығы да, бұрынғы Одақтың
республикалары арасындағы өзінің ықпалын кеңейтуге мүдделі. Үстіміздегі
жылғы сәуірдің 1-інде НАТО-ның штаб пәтерінде өткен қорғаныс министрлері
мәжілісінде қабылданған мәлімдемеде бұл үшін арнайы құрылған Солтүстік
Атлантика ынтымақтастығы кеңесі шеңберінде қорғаныс саласындағы диалогты,
серіктестік пен ынтымақтастықты, сондай-ақ екі жақты байланыстар мен
алмасуларды дамытуға әзірлік көрсетілген, НАТО-ға мүше елдер осы мақсатта
өздері жинаған айтарлықтай сараптық потенциал мен қорғаныс сипатындағы
мәселелерді шешу тәжірибесін беруге міндеттеме алды.
Осыны ескере отырып, біз НАТО-мен байланысты кеңейтетін боламыз, ТМД
шеңберіндегі әскери ынтымақтастыққа немесе екі жақты әскери байланыстарға
зиян келтірмей, олардың саласы мен шегін айқын белгіледік.
Әскери байланыстарды қатаң салыстырылған шеңберде диверсификациялау,
Еуропа қауіпсіздігі жүйесіне белсенді қосылу республика мүддесіне сай
келеді. Хельсинки қорытынды актісінің он принципінің арасында шекаралардың
мызғымастығы, мемлекеттердің территориялық тұтастығы мен күш қолданбау неме
күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасамау бар. Бір осының өзі Қазақстанның
НАТО-мен байланысты кеңейтумен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі кеңестің жұмысына қосылу ниетін ақтайды, ал біз бұрынғы одақтың
құқықты мирасқорларының бірі ретінде кеңеске қатысушы болып отырмыз.
Қазақстан территориясында орналасқан ядролық қару Ресеймен, АҚШ-пен, ал
болашақта қалған ядролық державалармен шарт процесі шеңберінде оны
айтарлықтай қысқартқаннан кейін де өзінің қорғаныс міндетін орындауын
жалғастыра беретіні айқын және Қазақстан шарт процесі нәтижесінде ядролық
қарудан бос аймақ болды. Өз қауіпсіздігіміздің мүддесін ескере отырып,
біздің түпкі ниетіміз – ядролық потенциалсыз территориялық тұтастық пен
келіспеушілік кепілдігіне ие болу.
Ислам Қазақстандағы жалғыз дін болмағанымен және бізді ислам
фундаментализмі жоқ болса да, біз қазіргі заманғы халықаралық қатынастағы
оның нақты мәніне қарай ислам факторын назарда ұстауға тиіспіз. Діндар
мұсылмандар үшін бұл діни қатынас анықталмасынан, ал барлық қазақстандықтар
үшін, олардың қай конфессияға жататынына қарамастан, ислам әлемінің бай
елдерімен соңғы кезде геосаяси жағдайдағы болған өзгерістерге және
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялауына байланысты оның өз қарулы күштерін
құру туралы мәселе туындады, ал мұның өзі бүкіл өркениетті дүниеде дербес
мемлекет құрылымының міндетті элементі болып табылады. Қазақстанның
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Біріккен қарулы күштерін сақтауға
тырысқанына қарамастан достастықтың жекелеген мүшелерінің нақты іс-
әрекеттері проблемасы Қазақстанды дербес қарулы күштерін құру ісіне қарай
итермеледі. Сөйтіп еліміз бұл қадамды жасады да Республиканың Ұлттық
қауіпсіздігі жүйесі мынадай принциптер бойынша құруымыз тиіс деп санады.
Республиканың қауіпсіздігін, оның мемлекеттік және аумақтық тұтастығын ең
алдымен саяси шаралардың көмегімен және экономикалық өзара іс-қимылды
тереңдету арқылы, кепілдікті қамтамасыз ету.
Ұлттық қауіпсіздікке жауап беретін ведомоствалардың өкіметтік жоғарғы
органдары мен жалпы қоғам алдында, жариялылықпен мүмкін болатын шешім
ашықтықтың жағдайында, бақылауда болды.
Қарулы күштерді ұйымдастырудың құрал жабдықтармен жәнен техникамен
жабдықтау дәрежесінің қорғаныстық жеткіліктілігі принципі негізінде нақты
әскери қауіп жағдайында бара-бар болды.
Ұлттық қауіпсіздік жүйесін құрудың ұлттықтанған дәстүрлерді және
дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып, құқықтық мемлекет пен халықаралық
құқық нормаларына сәйкестілігі.
Республиканың ұлттық қауіпсіздігі жүйесінің орталық бөлігі - әскери
қауіптік жолын кесу және осы қауіпке қарсы әрекет механизмі бар әскери
доктрина.
Еліміз өзінің саясатында бейбітшілік сүйгіш бағытын жариялап және
әлемнің бірде-бір мемлекетіне территориялық талабымыздың жоқтығын
мәлімдеді. Кез-келген әскери жан-жалдың апатты салдарға әкеліп соғатыны
жөніндегі өзіміздің жауапкерлікті түсіне және сезіне отырып:
- Қазақстанның мемлекеттің саясатының басым мақсаты ретінде
бейбітшілік сақтауды мойындады;
- Саяси экономикалық және басқа да мақсаттарға жетудің құралы
ретінде соғысты және күш көрсету қоқан-лоққысын қабылдамайды;
- Ядролық қарусыз мемлекет мәртебесін ашуға және ядролық қаруды
таратпау туралы шартқа қосылуға ұмтылады;
- Жаппай қырып-жоятын қаруды бірінші болып қолданатын принципін
және осы міндеттемені дүние жүзі қоғамдастығының барлық
мемлекеттерінің қабылдауын қолдайды;
- Қалыптасқан шекаралардың бұзылмауы, басқа мемлекеттердің ішкі
істеріне араласпау принциптерін ұстанады.[2].
Қазіргі кезде дүниежүзілік ядролық және кәдімгі соғыс қауіпі едәуір
азайды. Сонымен бірге әлемде экономикалық, территориялық діни, этникалық
және басқа да сипаттағы елеулі қайшылықтар сақталып отыр. Ал бұл
қайшылықтар Қазақстанның және ол өзара қорғаныс немесе басқа да
міндеттемелер арқылы байланысқан басқа да мемлекеттердің мүддесін қозғайтын
қарулы жан-жалдарға әкеліп соғуы мүмкін.
Ықтимал әскери қауіптің көзі ретінде мына төмендегілерді атауға болады:
- мемлекеттердің немесе олардың коалициясының дүниежүзілік
қоғамдастықта немесе аймақтарда басымдыққа ие болуға және қаулы
мәселелерді соғыс құралдарымен шешуге тырысуы;
- бірқатар мемлекеттерде немесе олардың коалициясында қарулы
күштердің қуатты тобының болуы және олардың база жүйелерінің
сақталуы соның ішінде Қазақстан Республикасының шекарасына таяу
жерде сақталуы;
- бірқатар мемлекеттерде ішкі саяси жағдайдың тұрақсыздығы және
мемлекеттер арасындағы қарулы жан-жалдардың орын алуы;
- мемлекеттердің белгілі бір бөлігінің өзінің әскери қуатын
арттыруы.
Дүние жүзі қоғамдастығында Қазақстан ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құруға
қатысуды өзінің басты мақсаты етіп қояды және кез-келген бітімшілік
жолындағы күш-жігерге белсенді түрде көмектесуге міндеттеме қабылдайды.
Республика осы мақсатта:
- жан-жалды жағдайларды тек қана бейбіт жолмен халықаралық құқық
теңсіздігіндегі келіссөздер арқылы реттеуге;
- жер бетінде жанталаса қарулануды тоқтатуды және оның космоқа
шығуына жол бермеуге.
- Халықаралық қоғамдастықтың барлық мемлекеттерінің өз қарулы
күштерін қорғанысқа жеткілікті ең аз деңгейге дейін кезең-
кезеңмен қысқартуына;
- Жаппай қырып-жоятын қарудың барлық түрлерін өндіруді және
сынауды және ең бірінші кезекте ядролық қаруларды, болашақта
толық жою мақсатымен қысқартуға;
- Қазіргі барлық қырып жоятын қаруларды қолдануға және оны өндіру
үшін жаңа технологияларды жасауға тиым салуға, жаппай қырып-
жоятын қаруларды жасауға жәрдесдесетін материалдар мен
технологияларды сыртқа шығаруға жол бермеуге;
- Химиялық қаруларды жоюға; [3].
- әскери-саяси одақтарды ұжымдық және кең ауқымды халықаралық
қауіпсіздік тіршілігінің жаңа құрылымдарына қарап өзгеруіне
республика қол жеткізе беретін болады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығының басқа елдермен және Ресеймен әскери-
саяси және экономикалық мүддесінің ортақтығын тани отырып, республикамыз
Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып мемлекеттермен халықаралық қауіпсіздікті
нығайту жөніндегі өз күш жігерін үйлестіретін болады.
Қазақстан кез-келген егеменді мемлекет сияқты өзінің қорғаныс қабілетін
сақтауды маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі және оның бүкіл халқының
ісі деп санады. Бәрін де қамтитын халықаралық қауіпсіздік жүйесі құрылғанға
дейін өзімен бірге қорғаныс одағына енуге ниет білдірген басқа
мемлекеттермен бірлесіп әскери құрылысты жүргізетін болады. Еліміздің ең
басты мақсаты – Қазақстанның егемендігі мен территориялық тұтастығын қорғау
негізін жариялай отырып, Қазақстан Республикасының қарулы күштерін немесе
армиясын құру қорғаныс стратегиясының тұжырымдамалы негізінде қысқа
мерзімде аяқталуы тиіс, оның оның құрамында құрлықтағы әскерлер, әскери әуе
күштері әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерлері, әскери-теңіз бөлімдері,
сондай-ақ қамтамасыз ету, қызмет көрсету құралдары мен бөлімдері болады.
Соғыс уақытында ішкі әскерлер мен республика ұланы оның резерві болып
табылады.
Қазақстан Республикасының армиясы Қазақстан мен оның одақтастарына
қарсы агрессияға тойтарыс беруге республика мен қорғаныс одағына қатысушы
мемлекеттердің егемендігі мен территориялық жалпыға бірдей әскери
міндеттілік пен әскери қызметке шарт бойынша ерікті қабылдауды үйлестіру
мен республиканың барлық азаматтарының әскери міндетін орындау кезінде заң
алдында теңдігі принципінде жүзеге асырылады. Тәуелсіз еліміз өзінің әскери
доктринасының қорғаныс одағы мен Біріккен Ұлттар ұйымы шеңберінде
қабылданған сондай-ақ басқа халықаралық құқықтық актілермен белгіленетін
міндеттемелерді қатаң сақтауға кепілдік береді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған алғашқы жылдарында-ақ өзінің
сыртқы саясатын тездетіп, қалыптастыруы қажет болды, әйтпесе еліміздің
мүдделеріне орасан зор нұқсан келуі мүмкін еді.
КСРО-ның таралуына байланысты желік пайда болғаны да түсінікті. Өзін-
өзі басқару мен ұлттық идеялар бірінші кезекке шаққанда, экономикалық
проблемаларға назар аударудаң қажеті жоқ сияқты көрінеді. Бірақ кейінгі
оқиғалар сауық-сайранмен қатар, нанның да қажет екенін көрсетті.
Экономиканы айналып өту қиын, ол сөз айтпай тұрмайды. Осы негізде
интеграция мен өзара іс-қимыл идеялары туындай бастады. Белорусьтің,
Ресейдің және Украинаның 1991 жылғы 8 желтоқсанда Беловежск келісіміне қол
қоюы және соның ізінше 13 желтоқсанда Орталық Азия республика басшыларының
Ашхабатта кездесуі бұрынғы КСРО аумағында бір-бірінен оқшау тұрған славян
және түрік одақтарының құрылуы қауіпін туғызды. Осы жағдайда Н.Ә.Назарбаев
оқиғаның осылайша дамуына жол бермеу үшін барлық күш жігерін жұмсады. 21
желтоқсанда Қазақстан басшысының ұсынысымен Алматыда он бір тәуелсіз
мемлекеттер басшыларының келіссөздері өтті. Осы кездесу қорытындысының шын
мәнінде тарихи сипаты болды. Мәртебелі уағдаласушы Тараптар Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығын құрады. Бұл факті Алматы декларациясында
жазылды[4].
Жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастыру мен қатар олардың өзара
қарым-қатынасының оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатты.
Қазақстан ТМД құрылған кезден бастап достықтың тағдыры үшін айрықша
жауапкершілік танытты. ТМД елдерімен тең құқықты өзара тиімді қарым-
қатынастарды орнату және дамыту Қазақстандық сыртқы саясаттың аса маңызды
міндеттерінің бірі болды.
Егемендік алып, Бірікке Ұлттар Ұйымына және көптеген Халықаралық
ұйымдарға мүше болған Қазақстан өзі үшін жаңа проблемалармен, өзінің сыртқы
саясатының қорғанысы мен қауіпсіздігінің проблемаларымен дүниежүзілік
экономиканың дүниежүзілік қауымдастыққа дербес ену проблемаларымен бетпе-
бет келді.
Халықаралық сахнаға шыққан Қазақстан сапалық тұрғыдан өзге ортаға
сүңгіп кетті, оның сыртқы саяси бағыты кез-келген басқа мемлекеттікі сияқты
ұлттық мемлекеттік мүдделер талап ететін, өз қисыны бойынша дамуда.
Қазақстанның саяси жағдайы мен этнодемократиялық құрамының ерекшелігі
экономикасының дамуы мен әскери құрылысының деңгейі қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде әскери құралдарды емес, қайта ең алдымен өз күшіне және
парасатты, салмақты дипломатияға сүйене отырып, әсіресе бұрынғы одақ
республикаларының мемлекеттігі қалыптасуының қазіргі саяси құралдарды басым
етеді. Кеңес империясының ыдырауы нәтижесінде мүлдем жаңа геосаяси жағдай
туды. онда Қазақстан Еуропаны Азия Тынық мұхиты аймағымен байланыстыратын
сыртқы саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатыр. Бірақ ашық
теңізге тікелей шыға алмау, коммуникациялық құралдардан қашықта орналасу
біздің халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуымызды қиындатады.
Сондықтан көршілес мемлекеттермен, ең алдымен біз үшін дүние жүзі
коммуникациясына енетін қақпа болып табылатын Ресеймен және Қытаймен толық
сенім принципінде өзара тиімді достастық қатынастық ерекше мәні бар.
Қазақстан бұған әзір. Сонымен бірге біз, халықаралық әділеттілік және
серіктестік негізінде барлық басқа елдермен кең байланыстарды дамытуды
жақтаймыз. Бізге ортақ шекарасымен қалыптасқан шаруашылық байланыстарымен,
экономикаларының өзара бірін-бірі толықтырумен және өзара тәуелділігімен
қоян-қолтық араласып отырған, тарихи және мәдени-этникалық игіліктері ортақ
Орта Азия мемлекеттерімен де тығыз өзара арақатынас жасау өте маңызды.
Қазақстан мен Туркия, Пәкістан, Үндістан арасында келісімге қол қою, сондай-
ақ Ашғабат кездесуінің қорытындысы (осы жылғы мамырдыңң 9-10-ы), ал оған
Иран қатысты, Азияның осы және басқа мемлекеттерімен ынтымақтастықтың дамуы
туралы айтуға негіз береді. Серпінді дамып отырған капиталдардың,
технологиялардың, шикізат және өнеркәсіп өнімдерінің нарығына еркін кіру
мақсатында Азия-Тынық мұхиты аймағындағы, Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс
Азиядағы, Таяу және Орта Шығыстағы қосылу процестеріне Қазақстанның қатысуы
жандандырыла түседі. Батыс Еуропа мен Солтүстік Американың жетекші
елдерімен жан-жақты ынтымақтастықты дамыту маңызды стратегиялық бағыт болып
қалады.
Дүниежүзі қауымдастығына ену саясатын нарықтық жүйенің үш басты
орталығы – АҚШ, Жапония және Батыс Еуропамен серіктестік мүмкіндігін тиісті
бағалай отырып құру. Олармен өзара іс-қимыл сондай-ақ халықаралық қаржы
және басқа институттарына жол ашады, ал олардың ролі дүние жүзінде
айтарлықтай өсті. Халықаралық ұйымдар - Біріккен Ұлттар Ұйымы, Халықаралық
валюта қоры, Бүкіл дүние жүзілік банкі, тарифтар мен сауда жөніндегі бас
келісім, халықаралық даму және қайта құру банкі және басқалармен көп жақты
ынтымақтастықпен тиімді қатысуды біз өз қоғамымыздың ашықтығына деген
бағыттың, экономикалық және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытының
қисынды жалғасы ретінде қараймыз[5]. Басқа елдермен сауда экономикалық
қатынастарды дамыту, осы қатынастарды барынша диверсиджкациялау үшін
Қазақстанға қазіргі заманға халықаралық құқыққа сәйкес өзі үшін теңізге
шығуды баянды ету қажет болды. Осылармен қатар ТМД-ға қатысушылармен екі
жақты шарттар мен келісімдер шеңберінде шекаралардың ашықтығы, азаматтардың
жүріп-тұру бостандығы мен ақпарат беру принципін қабылдап, жүзеге асыру
қажет. Президент Н.Назарбаев еліміздің сыртқы саясат және ұлттық
қауіпсіздік саласындағы стратегиясын белгілеуде, ұлттық қауіпсіздікті құру
кезінде екі державамен Ресей және Қытайдың түйіскен жеріндегі өзіміздің
геостратегиялық жағдайымызды басшылыққа алуымыз керектігіне тоқталып өтті.
Ол ұжымдық жүйесіне қатыса отырып, өзіміздің қорғаныс құралдарымызды
үлестіру негізінде қамтамасыз етілуі мүмкіндігін атап көрсетті.
Географиялық саяси этникалық және басқа тарихи факторлардың нәтижесінде
Ресеймен қатынас еліміз үшін ең маңызды мәселе болып табылады. Варшава
шартты ұйымы тарағаннан кейін қазіргі ТМД шеңберіндегі әскери
ынтымақтастыққа немесе екі жақты әскери байланыстарға зиян келтірмей
олардың саласы мен шегін айқын белгілеуге тиіс болдық. Әскери байланыстарды
қатаң салыстырылған шеңберде диверсфикациялау, Еуропа қауіпсіздігі жүйесіне
белсенді қосылу Республика мүддесіне сәйкес келеді. Қазақстан
территориясында орналасқан ядролық қару Ресеймен, АҚШ-пен, ал болашақта
қалған ядролық державалармен шарт процесі шеңберінде оны айтарлықтай
қысқартқаннан кейін де өзінің қорғаныс міндетін орындауын жалғастыра
беретіні айқын және Қазақстан шарт процесі нәтижесінде ядролық қарудан бос
аймақ болды. Өз қауіпсіздігіміздің мүддесін ескере отырып, біздің түпкі
ниетіміз – ядролық потенциалсыз территориялық тұтастық пен келіспеушілік
кепілдігіне ие болу. Президентіміз көзқарасы бойынша
- республиканың қауіпсіздігін оның мемлекеттік және территориялық
тұтастығын ең алдымен саяси шаралардың көмегімен және экономикалық
өзара іс-қимылды тереңдету арқылы кепілді қамтамасыз ету;
- ұлттық қауіпсіздікке жауап беретін ведмостволардың, өкіметтің жоғары
органдары мен жалпы қоғам алдында жария мен мүмкін болатын шекті
ашықтық жағдайында бақылау болуы;
- қарулы күштерді ұйымдастырудың, құрал-жабдықтармен, техникамен
жабдықтау дәрежесінің қорғаныстың жеткіліктігі принципі негізінде
нақты әскери қауіп жағдайына бара-бар болуы;
- ұлттық қауіпсіздік жүйесін құрудың ұлттық тарихи дәстүрлерді және
дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып, халықтық мемлекет пен
халықаралық құқық нормаларына сәйкестігі[6].
Республиканың ұлттық қауіпсіздігінің жүйесінің орталық бөлігі әскери
қауіптің жолын кесу және осы қауіпке қарсы әрекет механизмі бар әскери
доктринаны қабылдау қажет.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев халықаралық байланыстарымызды дамыту
үшін бірнеше мәселені қатар шешуге, атап айтқанда Қазақстанды халықаралық
дәрежеде мойындатып, оның қауіпсіздігі мен аумақтың тұтастығын қамтамасыз
ету, әлемдік шаруашылық жүргізу мен экономикалық байланыстарға белсене
араласу қажет болды деп атап көрсетті. Бұл аса қиын да күрделі міндеттерді
орындау үшін дүниежүзі мемлекет басшылары мен жетекші экономикалық
алыптармен, халықаралық ұйымдар мен келіссөздер жүргізілді, шетелдер мен
халық ұйымдармен 800-ден аса құжаттарға қол қойылды. Қазақстанның
халықаралық қатынастардағы алатын орны мен ролін анықтау үшін еліміздің
географиялық геосаяси және геоэкономикалық жағдайы мен мүмкіндігі ерекше
маңызды болып отыр. Қазақстан өзінің географиялық жағдайын ескере отырып,
халықаралық аренада көп векторлық, яғни көп қырлы бағдар ұстайды. Оның
мәнісі таяу және алыс шетелдермен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту болып
табылады.
Бұл бағыттағы стратегиялық міндет – еліміздің тәуелсіздігі, оның
аумақтық тұтастығы мен шекарасының бұзылмайтындығы орындалды. Еліміздің
геоэкономикалық жағдайына талдау жасағанда дүниежүзілік қоғамдастықтың
елімізді ХХІ ғасырдағы негізгі энергия көздерін берушілердің бірі деп білуі
есепке алынады, біздің мемлекетіміз мұнайдың, газдың, көмір мен уран
кендерінің дүниежүзілік қорларын иеленушілер ішінде алдыңғылардың бірі
екендігі белгілі. Отандық өнеркәсіпті дамыту үшін шетел инвесторлары 1991
жылдың бас кезінде еліміздің Президент Н.Ә.Назарбаевтың ұсынысымен
инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитет кезектегі басым салаларына өз
капиталдарын салғысы келетін шетелдік инвесторларға едәуір жеңілдіктер мен
артықшылықтар беруді көздейді. Жан басына шаққанда шетелдік тікелей
инвестицияларды тарту деңгейі жағынан Қазақстан Орталық және Шығыс Еуропа
елдерінің алғашқы бестігіне кіреді. Тәуелсіздік алған кезеңнен бастап 1997
жылдың мауысымына дейін Қазақстан экономикасына шет мемлекеттер 6,4 млрд.
Доллар мөлшерінде инвестиция, ал оның 3,2 млрд. Доллары тікелей инвестиция
болды.
1997 жылы қыркүйек айындағы мәлімет бойынша Қазақстанда 2500 шетел
компаниялары жұмыс істейді[7].
Каспий шельфі мен Қарашығанақ кенорындарын игеруге АҚШ-тың, Ресейдің,
Қытайдың, Ұлыбританияның және басқа мемлекеттердің ірі компониялары мен
капиталдары тартылды. Қазақстанның ТМД елдері арасында алатын орны да
ерекше. 1997 жылғы көктемде ТМД елдері экономикалық интеграциялық
ынтымақтастық тұжырымдамасын қабылдады. Ал қазан айында Бішкекте ТМД елдері
үкімет басшыларының кеңесінде 25 құжатқа қол қойылды. Мұны экономикалық
құжаттардан басқа ТМД елдерінің қорғаныс қабілетін арттырудағы
ынтымақтастықты, олардың әуе шабуылына қарсы қорғаныс корпорациясының
пәрменділігін арттыру, ортақ шекара мәселелерін нығайту мәселелері бар
коллективтік қауіпсіздік туралы келісімге ТМД-ның тоғыз мемлекеті қол
қойды. Оған Украина, Молдова, Түрікменстан қатыспайды. Қазан айында
Кишневте ТМД елдерінің мемлекет басшыларының кеңесі өтті.
Қазақстан мен Ресей арасындағы 200-ден астам аса маңызды құжаттарға қол
қойды. 1998 жылы Қазақстан мен Ресей арасында Мәңгілік достық, одақтастық
туралы Декларацияға қол қойылды. 1999 жылы қыркүйек айында Мәскеуде
Қазақстан мен Ресей арасындағы бірінші кеңесі болып өтті. 2001 жылғы
желтоқсан айында мәлімет бойынша Ресей Қазақстан шекарасының 4500-ден аса
шақырымы делимитациялық картаға түсірілді. 1998 жылы Қазақстан мен Ресей
арасында Каспий теңізінен табанын бөлісу туралы келісімі бойынша теңіз түбі
бөлігін қажет орта аралық тең бөлініс айқындау алғы шарттары ұсынылды. 2000
жылы қазан айында бұрынғы кеден одағын (мүше елдер: Беларусь, Қазақстан,
Қырғызстан, Ресей мен Тәжікстан) Еуразиялық экономикалық қоғамдастық
(ЕУРАЗЭК) етіп құру туралы, келісімге қол қойылды. Кеден одағы кезінде
сыртқы сауда тарифтері алынып тасталды. ЕУРАЗЭК – тің негізгі міндеттері
сыртқы сауда мен кеден саясатында еркін сауда ережесін толық сақтау,
дүниежүзілік сауда ұйымдары мен қатынас жасауда үйлестірілген бағыт ұстау,
қоғамдықтың сыртқы шекарасында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
контрабанда және басқа кеден заңдарын бұзумен күрес, сыртқы шекараны
жасақтап нығайту[9].
2002 жылғы 1-наурызда Алматыда Қазақстан, Ресей, Түркіменстан,
Өзбекстан президенттерінің бірлескен мәлімдемесі қабылданды. Онда табиғи
газ өндіру мен тасымалдау саласындағы кең ауқымды тығыз ынтымақтастық
деген объективті мүдделік біздің елдеріміздің өзара байланысын ғана емес,
сонымен бірге әлемдік экономикадағы ғаламдастыру мен интеграциялдану
процестерінің күшеюінен де туындап отыр деп атап көрсетілді.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстанның
тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген
сөзінде: Таяу жылдары өзіміздің негізгі экономикалық серіктеріміз ретінде
Ресеймен ықпалдастығымызды едуір ілгері бастауымыз қажет. ЕУРАЗЭК – тың
барлық мүшелерімен, саясатымыз бен заңнамамызды үйлестіруге қарай қадам
жасауымыз керек деп атап көрсеткен болатын[8].
Қазақстан мен Қытай арасындағы достық қарым-қатынас бейбітшілікке
бастайтын сенімді жол 1997 жылдың көктемінде Мәскеуде Қазақстан, Қытай,
Қырғызстан, Тәжікстан мемлекеттері басшылары шекараның екі бетінде
сенімділік шаралары туралы келісімге қол қойып, әскерлерді жүз шақырымға
ішке шегінуге әзер екендіктерін білдірді. Президент Н.Ә.Назарбаев Пекниде
ҚХР басшысы Цзян Цземинмен кездесті.
1997 жылдың тағы бір табысы Қазақстанның батысынан ҚХР – дың Шыңшаң
ұйғыр автономиялық аймағының шекарасына дейінгі аралықта мұнай құбырын
төсеу Ақтөбе мұнай газ акционерлік қоғамына үш мыңдай кен орындары
көркейту, оны пайдалану, қоршаған ортаны сауықтыру, аймақтың әлеуметтік
құрылымын жетілдіру, акционерлік қоғамның 71 миллионға жуық қазіргі
қарызын өтеу т.б. міндеттемелерге Қытай Ұлттық мұнай компониясы мен
келісімге қол қойылды. Компания 20 жыл ішінде осы шараларды жүзеге асыру
үшін 4 млрд. Доллар көлемінде инвестиция жұмсауды мақсат етіп отыр. 2001
жылы 15 маусымда Ресей, Қазақстан, Қытай, Қырғызстан және Тәжікстан кіретін
Шанхай ынтымақтастық ұйымы құралды. Онда терроризмге, сепаратизмге,
экстемизмге қарсы күрес туралы конвенцияға 2002 жылы 7 маусымда аймақтық
антитеррорлық құрылым туралы келісімге қол қойылды. ҚХР мен Қазақстан
арасындағы ұзындығы 1700 шақырым шекара 1998 жылы делимитациялау аяқталып,
ал 2002 жылы 11 мамырда Пекинде шекараны делимитциялауға қол қойылды. 2004
жылы наурызда ұзындығы 448,8 километрлік кен-қиян Атырау мұнай құбыры іске
қосылып, Ақтөбе-Атырау облыстарын байланыстырды және бұл құбыр Батыс
Қазақстан және Батыс Қытай арасына салынатын халықаралық мұнай құбырының
бастапқы кезеңі болып табылады. 2004 жылғы мамырда екі ел арасында Атасу-
Алашанькоу мұнай құбыры құрылысын салу туралы келісімге қол қойылды, жоба
шамамен 6888 миллион долларға белгіленіп отыр.
Екі ел арасындағы сауда экономикалық қатынас жылдан жылға артуда.
Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара туаур айналымының көлемі 2003 жылы 300
миллион долларға жетті. Президент Н.Ә.Назарбаев 2004 жылғы 16-19 мамырда
Қытай Халық Республикасында ресми сапармен болды. Осы сапар кезінде ҚХР-ның
басшысы ХУ Цзиньтао көршілес екі елдің ынтымақтастығын нығайтуға зор үлес
қосқаны үшін Н.Ә.Назарбаевқа алғыс білдірді. Бұл сапарға Қытай жағы үлкен
мән беріп отырғанын атап көрсетті. Мемлекет басшылары екі ел арасындағы
декларацияға (бірлескен) қол қойды. Сонымен қатар, Қазақстан мен Қытай
үкіметтері арасында ынтымақтастық негізінде комиссия құру туралы
келісімге, сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы келісімге, өсімдік
қорғау және карантин жөніндегі келісімге, мұнай-газ саласындағы көп жақты
ынтымақтастықты дамыту туралы келісімге, темір жол көлігі саласындағы
келісімге қол қойды[11].
Қазақстан-Американ ынтымақтастығының негізі Президент Н.Ә.Назарбаевтың
1992 жылғы мамырда АҚШ-қа бірінші ресми сапары барысында қаланды. Екі
мемлекет басшылары АҚШ пен Қазақстан арасындағы жаңа қатынастардың
орнатылатындығын мәлімдейді.
Қазақстан да АҚШ-та біздің мемлекетіміздің қауіпсіздігі Азияда
тұрақтылықтың маңызды факторы болатынын негізге алған еді. Сапар барысында
сауда қатынастары туралы келісімге, капитал салуды қолдау және өзара
қорғау туралы шартқа Қазақстан үкіметі мен АҚШ өкіметі арасындағы өзіндік
түсіністік туралы меморандумға, кассалық салуды болдырмау туралы конвенция
дасау туралы бірлескен мәлімдемеге қол қойылды. 1993 жылғы желтоқсанда
мемлекеттік хатшы У.Критофер мен вице президент А.Гордың Алматыдағы
келіссөздерінің қорытындысы бойынша Қазақстан мен АҚШ континент аралық
баллистикалық ракеталардың шахталық ұшыру қондырғыларын жою, ядролық
қарудың таралуына жол бермеу туралы бас келісімге қол қойылды. 1994 жылғы
ақпанда Қазақстан басшысының Вашингтонға екінші ресми сапары кезінде
Президенттер Н.Ә.Назарбаев пен У.Клинтон демократиялық серіктестік туралы
Хартияға қол қойды. Осы негізгі құжатта Қазақстанның тәуелсіздігі
қауіпсіздігі, егемендігі аумақтың тұтастығы және демократиялық дамуы
Америка үшін маңызды аса жоғары мәселелер болып табылатыны туралы АҚШ
ұстанымы тұңғыш рет ресми рәсімделді [12].
Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылы қарашада АҚШ-қа сапары Қазақстан-Америка
қатынастары жаңа тыныс берді. Келіссөздер нәтижелері туралы іс-қимыл
бағдарламасын атап өту қажет. Қол қойылған құжаттар арасында, сондай-ақ
ядролық энергияны бейбіт пайдалану саласындағы өзара іс-қимыл және өзара
көмек туралы, сондай-ақ Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен ороындарын
игеру жөніндегі және Каспий қайраңының өнімдерін бөлу жөніндегі екі ірі
коммерциялық келісім шарты бар У.Клинтонның Вашингтон Қазақстандағы шешуші
мемлекет ретінде қарайды деген мәлімдемесінің маңызы зор[13].
1999 жылғы қазанда Қазақстан және Орталық Азияның басқа мемлекеттерін
АҚШ Орталық қолбасшылығының (ОРТ қол) жауапкершілік аймағына енгізілді.
Қазақстан Америка қатынастарындағы маңызды бағыт сауда экономика
саласындағы ынтымақтастығы болып табылады. 2000 жылы екі ел арасындағы
сауда айналымы 487 миллион доллар, оның ішінде экспорт 211 миллион болды.
АҚШ Қазақстан экономикасын тікелей инвестициялаудың жиынтық көлемі бойынша
бірінші орын алады. Ол шамамен 4 миллиард доллар болды[14].
Қазақстанның Еуропаның Гемания, Франция, Ұлыбритания, Бенилюкс елдері
мен қарым-қатынас Еуропалық одақ және АСЕАН сияқты беделді аймақтық
бірлестіктердің диалогы негізіндегі Еуропа-Азия саммитінің жұмысына
біздің еліміздің қатысу мүмкіндігі көкейкесті екендігі рас. Бұл орайда
Қазақстанның бастамасы бойынша қабылданған СПЕКА бағдарламасы Евразиялық
әріптестікті нығайтудың маңызды элементі болып табылатындығын ескеру қажет.
Ғасырлар тереңінен келіп жеткен тарихи деректерге ой жүгіртіп қарасақ,
арғы-бергі тарихымызда талай-талай тұлғалар тарапынан елдік және ғаламдық
тұрғыда көтерілген идеялар мен бастамалар жетіп артылатыны белгілі.
Тәуелсіз еліміз өзінің жаңа даму сатысына аяқ басқан кезден бері де
халықаралық ауқымда мұндай әрекеттер аз болмаған сияқты. Ал осыдан он жыл
бұрын 1994 жылы 29 наурызда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Мәскеу
мемлекеттік Университетінің профессор-оқытушылар құрамы мен студенттермен
кездесуінде жария еткендей Еуразиялық одақ туралы идеясының өміршеңділіг
мен тартымдылығы жағынан да, иядеяны автордың қажымай-талмай түрлі деңгейде
қоя білу жағынан да уақыт сынына төтеп берген бастапа болғандығы сөзсіз. Ел
басымыздың бұл бастамасы жұртшылықты бірден баурап алып, елде қолдау тапты
десек артық айтқандық болар еді. Оның себебі, бастаманы бастапқы кезде
тіпті Ресей басшылығының тарапынан самарқаулық пен қабылдағанын да байқау
қиынға түспейді. Шынтуайтқа келгенде, ТМД-ның өзін жетістіріп алмай,
Орталық Азиядағы бес тәуелсіз мемлекеттердің бірыңғайдағы жүрісіне қол
жеткізе алмай тұрғанда Еуразиялық одақ құр, оның құрылымдарын басшы және
жұмысшы институттарын жасақтау туралы идеяны Қазақстан президенті
Н.Ә.Назарбаевтың кезекті бір бастамшылдығы деп қарастырушылар да болмай
қойған жоқ. Мұндай бастаманы көтерудің қажеттілігінің себебі неде және оны
ТМД-ның құрылуына дейін неге көтермедік деген сұрақтарға әр жылдары және
әртүрлі деңгейден берілген жауаптарды мұқият саралап көретін болсақ,
бұрынғы одақ күйрегеннен кейінгі жерде егемендік пен тәуелсіздік желін
желпіндіріп тұрған, бірақ экономикаларындағы тоқырау мен қоғам өміріндегі
әлеуметтік қайшылықтар шиеленісіне түскен елдерді кеше ғана Кеңестік
империяның қойнауынан шыққан елдерді Достастық аясында қайта кіріктіру
оңай болады деген есеп ескерілген секілді[14]. Бірақ сол елдердің ішкі
күштері мен жалпы сыртқы күштердің қарсылығы және кейбір мемлекет
басшыларының шамшылдығы алдан шыққанда ТМД-ның тынысы қалай тарылып,
адымының неге ашылмай қалғанын бағамдауға болатындай Еуразиялық одақ
идеясы жариялаған уақыттан бері дүние қатты өзгеріске ұшырады. ХХІ
ғасырдың бастапқы жылдарында жаңа қателер сен сынақтар, жаңа тәуекелдер мен
мүмкіндіктер пайда болды. Бүкіл әлемдік қоғамдық өмірдің барлық саласында
жаһандану процесі барған сайын ауқымды сипат алып келеді. Әлемнің геосаяси
тұрпаты елеулі өзгеріске душар болды. Дүниежүзінің көптеген өңірлерінде
этностық және діни қақтығыстар асқына түсіп, лаңкестік тіпті Еуропаның
өзінде қалыпты құбылысқа айналып отыр. Осыған орай Еуразиялық одақ
моделінің түп нұсқасына алынған көптеген идеялардың өзінің өзектілігін
жоғалтпайтындығына таңқалуға болмайды. Еуразиялық одақ идеясында принципті
төрт мәселені қамтиды. Біріншіден, интеграция ең алдымен экономикалық
қажеттілікке негізделген прагматикалық сипатта ғана болды. Екіншіден, көп
қабатты және түрлі жеделдіктегі интеграция идеясы. Үшіншіден, қауіпсіздікті
бір ғана елдің күш жігерімен қамтамасыз ету мүмкін емес, өңірлік
қауіпсіздік тетігін іздестіру қажет. Төртіншіден, интеграцияның
еріктілігі[16].
Евразиялық одақ идеясының он жыолық өткен жолына көңіл аударатын
болсақ, бұл моделдің экономикалық құрамдастығы шынайы түрде жұмыс істеуге
қабілеттілігін көрсете білді. Мұнда бұрынғы ескі КСРО-ны қайтадан қалпына
келтіру емес, керісінше ұлттық мемлекеттердің экономикасы интеграциясының
базалық негізі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Қазақстанның сыртқы саясатының стратегиялық мақсаттары
мен міндеттері
1.1. Қазақстанның сыртқы саясатының тұжырымдамасы және оның жүзеге
асырылуының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыстарының басты
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІ. Қазақстан және Халықаралық қауіпсіздік.
2.1. Қазақстанның Халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
және нығайтудағы ұстанымдары, олардың маңыздылығы ... ... ... .64
2.2. Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның
орны мен
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..80
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...92
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...94
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Тәуелсіз еліміздің географиялық
орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар
факторлардың ықпалымен Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының басымдық
берілетін бағыттары қалыптасуда. Планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда
болуына ғаламдану (жаһандану) процесін және жаңа технологиялардың дамуына,
жаңа экономикалық құрылымның қалыптасуына аймақтық деңгейдегі халықаралық
ынтымақтастықтың тереңдеуінің сан алуандығына байланысты дүние жүзінде
болып жатқан түбірлі де дүбірлі өзгерістер – мұның бәрі мемлекетіміздің
сыртқы саясатының бағытына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді. Өзекті
халықаралық проблемаларды шешуге қатысты жедел әрі әрі икемді үн қатысуға
осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және жүзеге асыруды талап
етеді. Дегенмен сыртқы саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз
қала береді.
Қазақстанның Азия мен Еуропалық қиылысындағы геосаяси орналасуы
экономикалық және әскери саяси мүдделері, сонымен қатар қазіргі бар
экономикалық әуелетінің болуы, оны ірі аймақтық мемлекет ретінде
қалыптастырудың алғы шарттары болды. Қазақстан өзара қауіпсіздікке,
егемендікті құрмет тұту аумақтық тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде
тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі. Осы жағдайлар
тақырыптың өзектілігін білдірді.
ХХ ғасырдың соңына қарай дүниежүзілік дамуда жаһандану процесі
басталып тез қарқынмен дамып келеді. Дамыған елдер барынша үстемдік жүргізу
әрекеттеріне қарай (АҚШ және оның ең жақын әріптестері) географиялық
орналасуына қарай (Батыс Еуропадағы мемлекеттер Шығыс Азия елдері)
көмірсутегі шикізатын шығару мүмкіндігіне қарай (ОПЕК елдері) топталып
алып, ықпал жүргізу аймақтары үшін нағыз талас басталды. Жаһанданудың
басты бір талабы кез-келген мемлекет қандайда болсын бір қоғамдастық
құрамына кіру қажеттіг болып қалды.
Осындай жағдайда Қазақстан өзінше дербес дамуын жаһандану процесімен
үйлестіруге мәжбүр болды. Былай алып қарағанда еліміздің өз еркімен
өркендеуіне барлық мүмкіндіктер бар сияқты. Қазба байлығымыз жеткілікті
шетел инвестициялармен бірге жаңа технологиялар да келіп жатыр. Еліміздегі
байлықтарымызды өндіру де оны өнімге айналдыруда сыртқа шығарып сату да
Қазақстанның әлемдегі талай-талай елдермен ықпалдастықта болуын көп
деңгейлі интеграцияға түсуін талап етеді. Бүгінгі күні жаһандану заманында
тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету тұрғысынан Шығыс пен Батыс
жақындасуы Еуразия кеңістігіндегі мемлекеттердің дүниеге деген қатынасы мен
интеграциясы іспетті аса тарихи қажеттілікке айналуда жаһандану заманында
адам мен табиғат, техника мен адамгершілік, ислам мен христиандық, ұлттық
пен жалпы адамзаттық құндылықтар арасында теңсіздік аса зор әлемдік
күйреуге, барлық адамзаттың жойылуына апарып соқтыруы мүмкін.
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған Еуразияшылдық идеясының
дүниеге айрықша қатынас түріндегі мәдени-философиялық доктрина ретінде іске
асыру осы теңсіздікті жоюдың басты жолы, адам тіршілігінің әр түрлі
тараптарын үйлестірудің бірден-бір тәсілі болар еді.
Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы байсалды да,
парасатты қадамдарының арасында көрші мемлекеттермен тұрақты өзара
ықпалдастық әрі тең әріптестік орнатқан, осының негізінде біртұтас
экономикалық кеңестік Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құру секілді
өміршең үрдістер белең алып, интеграциялық ықпалдастық жүйесі айқындала
түсуде.
Жас тәуелсіз мемлекет еліміздің қауіпсіздігі, оның халықаралық
қауымдастықпен арадағы ынтымақтастығы қарым-қатынастары қазіргі заманда
елдер мен халықтарға бейбіт тұрғындарға қатер төндіретін халықаралық
террор мен экстремизмге қарсы тосқауыл қою мәселелерінің Қазақстанның
алдына алғашқы күндерден-ақ көлденең тартылды. Бұл әсіресе өз тәуелсіздігін
алып жатқан әлемдік қоғамдастыққа әлі орны айқындалмаған болашағымызды
уақытқа байланысты күрделі жағдайдан әлі шыға қоймаған ел үшін аса маңызды
еді. Осы жоғарыда айтылғандардың бәрі магистрлік диссертацияның өзектілігін
тағы да дәлелдей түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізгеніне
көп уақыт өтпесе де Қазақстанның сыртқы саясаты туралы мәселелер
төңірегінде жазылған ғылыми диссертациялар мен монографиялар, мақалалар да
барлық. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы немесе жалпы
халықаралық сипаттағы жетістіктері егеменді еліміздің тұңғыш президенті
Н.Ә.Назарбаевтың есімімен байланыстырылады. Елбасы өзінің Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы дамуының стратегиясы Ғасырлар
тоғысында, сындарлы он жыл және тағы басқа еңбектерінде
республикамыздың сыртқы саясаты басымдықтарын тұжырымдаған еді. Сонымен
қатар еліміздің сыртқы саясатының негізгі бағыттарына және Қазақстанның
халықаралық поэзияларын нығайту жөніндегі отандық дипломатия күш жігеріне
жан-жақты талдау Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі
Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы, Беласу және тағы
басқа да еңбектерінде жасалды. Қазақстанның сыртқы саясатындағы әлемдік
державалар дың Қазақстандағы саясаты және мүдделері бағытындағы мәселелер
жөніндегі саясаттанушы ғалымдар мен зерттеушілер: М.Тәжин, А.Дугин,
С.Сейдуманов, Б.Сұлтанов, Л.Мұзапаров, А.Әбішев, В.Галямов және тағы
басқалардың мақалаларының маңызы айтарлықтай. Алайда, Қазақстанның біртұтас
экономикалық кеңістіктегі орны мен ролі Орталық Азия елдерімен өзара
интеграциялық ықпалдастығын дамыту және тағы басқа мәселелер өзінің
зерттеушілерін күтуде.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диссертацияның мақсатына
жаһандану процесі даму қарқынына бүкіл әлемдік масштабы, қауіп-қатердің
күшейе түсуі жаңа технологиялардың және экономикалық құрылымдардың
қалыптасуына өңірлік деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың тереңдеуі мен
әр алуандылығына орай қазіргі дүниеде болып жатқан өзгерістер – осының бәрі
тәуелсіз еліміздің сыртқы саясатына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді. Өзекті
халықаралық проблемаларды өлшеуге қатысты жедел икемді үн қатуға бұл
мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды талап етеді. Осы
мақсаттан барып зерттеудің мынадай міндеттері туындады: саяси ғылымның онық
құрамдас бөлімі сыртқы саясаттың теориялық және методологиялық мәселелерін
қарастыру:
- аймақтық және әлемдік дамудың серпілін Қазақстан мүдделілігін
ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытын одан әрі жүзеге
асырудың маңыздылығын қарастыру;
- Ауқымды интеграциялық үрдістер шеңберінде Қазақстан –Ресей
стратегиялық серіктестік қатынастарын дамыту туралы өзіндік пікір білдіру;
- Қытай Халық Республикасымен Қазақстан арасындағы экономикалық
ынтымақтастық, халықаралық қауіпсіздік проблемалары бойынша белсенді саяси
үн қатысуды бекемдеуге талдау жасау;
Қазақстан және АҚШ арасындағы өзара қарым-қатынастардың жоғары деңгейін
нығайтуға қатысты өзіндік қорытындыға келу;
- Еуропалық Одақ елдерімен ынтымақтастықты дамыту деңгейін анықтау;
- Орта Азия мемлекеттерімен ынтмақтастықтың жаһандану процесіндегі
маңыздылығына баға беру;
Халықаралық лаңкестікке, діне экстремизмге және есірткі саудасына қарсы
бағытталған күрестегі саясаттың іске асырылуындағы Қазақстанның алатын орны
мен атқаратын роліне бағалар беру.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: 1991-2005 жылдар аралығында тәуелсіз
еліміздің сыртқы саяси қызметінің өзекті мәселелеріне арналып жатқан және
бұрынырақ жазылып, соңғы жылдары жарық көрген саяси, геосаяси дипломатиялық
экономикалық сипаттағы монографиялық диссертациялық зерттеулер, ғылыми
мақалалар құрайды. Диссертацияның деректік негіздеріне 1992-2005 жылдар
аралығында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектер мен зерттеулер атап айтқанда
Елбасының кітаптары, сұхбаттары, мемлекет және қоғам қайраткерлері мен
саясаттанушылардың ғылыми зерттеулерінің қорытындылары мен мақалалар
құрайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары мыналар:
- Қазақстанның тәуелсіздік жағдайындағы сыртқы саясатының
тұжырымдамасына талдау нәтижесінде оның еліміздің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі орны мен роліне ерекше назар аударылды. Мұндағы қол
жеткен жетістіктер сарапталды;
- тәуелсіз еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарының стратегиясы
оның нақты жүзеге асырылу бағыттарына байланысты саяси тұрғыдан талдау
жасалды. Осы саладағы кемшіліктер мен жетістіктер сараланды;
- Диссертацияда халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі
Қазақстанның ұстанымдары қарастырылып, оларға объективті түрде баға
берілді;
- Қазақстан Орталық Азия өңіріндегі қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі
қолбасшылық роліне жаңаша көзқарас тұрғысынан қарау ұсынылды.
Зерттеу жұмысының методолгиялық және әдістемелік негіздері: Тәуелсіздік
алғаннан кейінгі жылдардағы Қазақстандағы саяси зерттеулердің методолгиялық
базасы болып, танымның жалпы методолгиялық интерактиві статусын иемденуші
тәуелсіз диалектикалық материалистік философиялық методолгия және нақты
теорияның мазмұнынан туындайтын методолгиялық принциптер жүйесі немесе
нақты ғылыми методолгия синтезделген екі деңгей ретінде көрініс беруде.
Осыған байланысты диссертацияның методологиялық негізіне жалпы тарихтың
және саяси ғылымның өзгеше тән принциптері алынды. Нақтылап айтқанда
зерттеуде негізінен тарихилық принципі диалектикалық принцип және ғылыми
объективтілік принциптері басшылыққа алынды. Зерттеуде алға қойған мақсатқа
жету үшін мынадай арнаулы саяси ғылымның әдістері қолданылды. Салыстырмалы
жүйелеу социологиялық тарихи, нормативтік. Бұл тәсілдерден басқа жалпы
ғылыми әдістер талдау, жинақтау, дедукция, индукция, диалектикалық
материализм қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және қолданыстық маңызы.
Зерттеу жұмысында көтерілген теориялық және методологиялық мәселелер
Қазақстанда өзгеріс саяси ғылымның қалыптасуына ықпал етеді және оның бір
саласы сыртқы саясатты теориялық және методолгиялық жағынан байытуда ғылыми
жағынан да практикалық жағынан да маңызды роль атқарады. Қазіргі жағдайда
диссертацияда берілген сыртқы саясат халықаралық саясат және халықаралық
қатынастар туралы түсініктерді және саяси тұрғыдан талдауларды жоғары оқу
орындарының философиялық және саясаттану, тарих факультеттерінде
материалдарды лекция ретінде оқуға, семинар сабақтарында арнайы курстарда
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы: Диссертация Қ.А.Ясауи
атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті, Шымкент институтының
саясаттану кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның негізгі мәселелері мен қағидалары Халықаралық
қауіпсіздікті нығайтуға қосылған үлес тақырыбында Шымкент қаласындағы
Шымкент әлеуметтік-педагогикалық университетінің Әлеуметтік ғылымдардың
өзекті мәселелері ғылыми мақалалар жинағында жарияланды (Шымкент 2006).
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы: кіріспеден, екі тараудан, төрт
тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Қазақстанның сыртқы саясатының стратегиялық мақсаттары мен міндеттері
1.1 Қазақстанның сыртқы саясатының тұжырымдамасы және оның жүзеге
асырылуының негізгі бағыттары.
Егемендік алып, Біріккен Ұлттар Ұйымына және көптеген халықаралық
ұйымдарға мүше болған Қазақстан өзі үшін жаңа проблемалармен өзінің сыртқы
саясатының, қорғанысы мен қауіпсіздігінің проблемаларымен, дүниежүзілік
экономика мен дүниежүзілік қауымдастыққа дербес ену проблемаларымен бетпе-
бет келіп отыр.
Халықаралық сахнаға шыққан Қазақстан сапалық тұрғыдан өзге ортаға сіңіп
кетті, ал онда оның сыртқы саяси бағыты, кез-келген басқа мемлекеттікі
сияқты ұлттық мемлекеттік мүдделер талап ететін өз қисыны бойынша дамуда.
Бірақ осының барлығына қарамастан Қазақстанның сыртқы саясаты өзімен
жалпыадамзаттық зарядты да алып жүруге міндетті. Мұның өзі болашақта оның
халқына дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орынды қамтамасыз етеді.
Қазақстанның геосаяси жағдайы мен этнодемографиялық құрамының
ерекшелігі, экономикасының дамуы мен әскери құрылысының деңгейі оның
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери құралдарды емес, қайта ең алдымен өз
күшіне және парасатты, салмақты дипломатияға сүйене отырып, әсіресе бұрынғы
одақ республикаларының мемлекеттігі қалыптасуының қазіргі күрделі кезеңінде
саяси құралдарды басым етеді.
Кеңес империясының ыдырауы нәтижесінде мүлдем жаңа геосаяси жағдай
туды, онда Қазақстан Еуропаны Азия Тынық мұхиты аймағымен байланыстыратын
сыртқы саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатыр.
Бірақ ашық теңізге тікелей шыға алмау, коммуникациялық құралдардан
қашықта орналасу біздің халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуымызды
қиындатады. Сондықтан көршілес мемлекеттермен, ең алдымен біз үшін дүние
жүзі коммуникациясына енетін қақпа болып табылатын Ресеймен және Қытаймен
толық сенім принципінде өзара тиімді достастық қатынастық ерекше мәні бар.
Қазақстан бұған әзір. Сонымен бірге біз, халықаралық әділеттілік және
серіктестік негізінде барлық басқа елдермен кең байланыстарды дамытуды
жақтаймыз.
Бізге ортақ шекарасымен қалыптасқан шаруашылық байланыстарымен,
экономикаларының өзара бірін-бірі толықтырумен және өзара тәуелділігімен
қоян-қолтық араласып отырған, тарихи және мәдени-этникалық игіліктері ортақ
Орта Азия мемлекеттерімен де тығыз өзара арақатынас жасау өте маңызды.
Қазақстан мен Туркия, Пәкістан, Үндістан арасында келісімге қол қою,
сондай-ақ Ашғабат кездесуінің қорытындысы (осы жылғы мамырдыңң 9-10-ы), ал
оған Иран қатысты, Азияның осы және басқа мемлекеттерімен ынтымақтастықтың
дамуы туралы айтуға негіз береді.
Серпінді дамып отырған капиталдардың, технологиялардың, шикізат және
өнеркәсіп өнімдерінің нарығына еркін кіру мақсатында Азия-Тынық мұхиты
аймағындағы, Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Азиядағы, Таяу және Орта
Шығыстағы қосылу процестеріне Қазақстанның қатысуы жандандырыла түседі.
Батыс Еуропа мен Солтүстік Американың жетекші елдерімен жан-жақты
ынтымақтастықты дамыту маңызды стратегиялық бағыт болып қалады.
Дүниежүзі қауымдастығына ену саясатын нарықтық жүйенің үш басты
орталығы – АҚШ, Жапония және Батыс Еуропамен серіктестік мүмкіндігін тиісті
бағалай отырып құру қажет және нақ осылардың дүниежүзілік шаруашылықпен
байланыстарын күшейтудің қозғаушы күші болғанын есте сақтаған жөн. Олармен
өзара іс-қимыл сондай-ақ Халықаралық қаржы және басқа институттарына жол
ашады, ал олардың ролі дүние жүзінде айтарлықтай өсті. Халықаралық ұйымдар
- Біріккен Ұлттар Ұйымы, Халықаралық валюта қоры, Бүкіл дүние жүзілік
банкі, тарифтар мен сауда жөніндегі бас келісім, халықаралық даму және
қайта құру банкі және басқалармен көп жақты ынтымақтастықпен тиімді
қатысуды біз өз қоғамымыздың ашықтығына деген бағыттың, экономикалық және
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытының қисынды жалғасы ретінде
қараймыз[1].
Басқа елдермен сауда экономикалық қатынастарды дамыту, осы қатынастарды
барынша диверсификациялау үшін Қазақстанға қазіргі заманға халықаралық
құқыққа сәйкес өзі үшін теңізге шығуды баянды ету қажет.
Бұл құқықты көршілермен екі жақты шарттарда және келісімдерде баянды
етпейінше және нақтыландырмайынша Қазақстан тәуелді жағдайда болады, ал ол
оның тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ саяси дербестігіне де нұқсан
келтіруі мүмкін. Өз тарапымыздан біз, өзіміздің әуе кеңістігіміз, сондай-ақ
территориямыз (темір жол және автомобиль магистралдары) адамдар мен
тауарлардың барлық бағытта транзитті жүріп-тұруы үшін пайдаланыла
алатынына кепілдік береміз. Сонымен бірге, біз Каспий, Оңтүстік арқылы
Жерорта және Қара теңізге шығу мүмкіндігін пысықтап жатырмыз. Қытаймен,
Иранмен және туркиямен арадағы Тынық мұхиттан Жерорта теңізіне дейін
транзитті темір жол магистралін құру туралы қол жеткізілген уағдаластықтың
маңызды мәні бар.
Осылармен қатар ТМД-ға қатысушылармен екі жақты шарттар мен келісімдер
шеңберінде шекаралардың ашықтығы, азаматтардың жүріп-тұру бостандығы мен
ақпарат беру принципін қабылдап, жүзеге асыру қажет. Шартарда қауіпсіздік
(әскери экономикалық, экологиялық) кепілдіктері; әр жақтың бір-біріне
қандай да болмасын түрде, соның ішінде екінші жақпен көршілес үшінші
елдердің территориясын, территориялық суы мен әуе кеңістігін пайдалану
арқылы, күш қолдану немесе күш қолдануға қоқанлоққы жасамау міндеттемесі
баянды етілуі керек.
Ұлттық қауіпсіздікті құру кезінде біз екі держава – Ресей мен Қытайдың
түйіскен жеріндегі өзіміздің геостратегиялық жағдайымызды басшылыққа
аламыз. Ол ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне қатыса отырып, өзіміздің қорғаныс
құралдарымызды үйлестіру негізінде қамтамасыз етілуі мүмкін.
Қазақстанның қауіпсіздік жүйесі аймақтық және планеталық қауіпсіздік
жүйесінің құрамдас бөлігі болуы керек.
Географиялық, саяси, этникалық және басқа тарихи факторлардың
нәтижесінде Ресеймен қатынас біз үшін ең маңызды мәселе болып табылады.
Ресеймен өзара қарым-қатынаста біз қажет болған жағдайда онымен өзара
қауіпсіздік туралы келісімлер мен ұзақ мерзімді шарттар жасауға тырысамыз
және бұл орайда оның да бұған деген қарымта мүдделігіне сенім артамыз.
Варшава Шартты Ұйымы тарағаннан кейін қазіргі заманғы дүние жүзінде
НАТО-ның ролі жаңаша көрінеді. Онда біздің жақындасуымызға қолайлы міндет
бар. Шығыс және Орталық Еуропа мен ТМД елдерінің демократиялық дамуына
жәрдесдесу, өзінің мүмкіндіктеріне қарай аймақтық қақтығыстардың алдын-алу
міндеті бар. НАТО, сондай-ақ Еуропа қоғамдастығы да, бұрынғы Одақтың
республикалары арасындағы өзінің ықпалын кеңейтуге мүдделі. Үстіміздегі
жылғы сәуірдің 1-інде НАТО-ның штаб пәтерінде өткен қорғаныс министрлері
мәжілісінде қабылданған мәлімдемеде бұл үшін арнайы құрылған Солтүстік
Атлантика ынтымақтастығы кеңесі шеңберінде қорғаныс саласындағы диалогты,
серіктестік пен ынтымақтастықты, сондай-ақ екі жақты байланыстар мен
алмасуларды дамытуға әзірлік көрсетілген, НАТО-ға мүше елдер осы мақсатта
өздері жинаған айтарлықтай сараптық потенциал мен қорғаныс сипатындағы
мәселелерді шешу тәжірибесін беруге міндеттеме алды.
Осыны ескере отырып, біз НАТО-мен байланысты кеңейтетін боламыз, ТМД
шеңберіндегі әскери ынтымақтастыққа немесе екі жақты әскери байланыстарға
зиян келтірмей, олардың саласы мен шегін айқын белгіледік.
Әскери байланыстарды қатаң салыстырылған шеңберде диверсификациялау,
Еуропа қауіпсіздігі жүйесіне белсенді қосылу республика мүддесіне сай
келеді. Хельсинки қорытынды актісінің он принципінің арасында шекаралардың
мызғымастығы, мемлекеттердің территориялық тұтастығы мен күш қолданбау неме
күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасамау бар. Бір осының өзі Қазақстанның
НАТО-мен байланысты кеңейтумен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі кеңестің жұмысына қосылу ниетін ақтайды, ал біз бұрынғы одақтың
құқықты мирасқорларының бірі ретінде кеңеске қатысушы болып отырмыз.
Қазақстан территориясында орналасқан ядролық қару Ресеймен, АҚШ-пен, ал
болашақта қалған ядролық державалармен шарт процесі шеңберінде оны
айтарлықтай қысқартқаннан кейін де өзінің қорғаныс міндетін орындауын
жалғастыра беретіні айқын және Қазақстан шарт процесі нәтижесінде ядролық
қарудан бос аймақ болды. Өз қауіпсіздігіміздің мүддесін ескере отырып,
біздің түпкі ниетіміз – ядролық потенциалсыз территориялық тұтастық пен
келіспеушілік кепілдігіне ие болу.
Ислам Қазақстандағы жалғыз дін болмағанымен және бізді ислам
фундаментализмі жоқ болса да, біз қазіргі заманғы халықаралық қатынастағы
оның нақты мәніне қарай ислам факторын назарда ұстауға тиіспіз. Діндар
мұсылмандар үшін бұл діни қатынас анықталмасынан, ал барлық қазақстандықтар
үшін, олардың қай конфессияға жататынына қарамастан, ислам әлемінің бай
елдерімен соңғы кезде геосаяси жағдайдағы болған өзгерістерге және
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялауына байланысты оның өз қарулы күштерін
құру туралы мәселе туындады, ал мұның өзі бүкіл өркениетті дүниеде дербес
мемлекет құрылымының міндетті элементі болып табылады. Қазақстанның
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Біріккен қарулы күштерін сақтауға
тырысқанына қарамастан достастықтың жекелеген мүшелерінің нақты іс-
әрекеттері проблемасы Қазақстанды дербес қарулы күштерін құру ісіне қарай
итермеледі. Сөйтіп еліміз бұл қадамды жасады да Республиканың Ұлттық
қауіпсіздігі жүйесі мынадай принциптер бойынша құруымыз тиіс деп санады.
Республиканың қауіпсіздігін, оның мемлекеттік және аумақтық тұтастығын ең
алдымен саяси шаралардың көмегімен және экономикалық өзара іс-қимылды
тереңдету арқылы, кепілдікті қамтамасыз ету.
Ұлттық қауіпсіздікке жауап беретін ведомоствалардың өкіметтік жоғарғы
органдары мен жалпы қоғам алдында, жариялылықпен мүмкін болатын шешім
ашықтықтың жағдайында, бақылауда болды.
Қарулы күштерді ұйымдастырудың құрал жабдықтармен жәнен техникамен
жабдықтау дәрежесінің қорғаныстық жеткіліктілігі принципі негізінде нақты
әскери қауіп жағдайында бара-бар болды.
Ұлттық қауіпсіздік жүйесін құрудың ұлттықтанған дәстүрлерді және
дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып, құқықтық мемлекет пен халықаралық
құқық нормаларына сәйкестілігі.
Республиканың ұлттық қауіпсіздігі жүйесінің орталық бөлігі - әскери
қауіптік жолын кесу және осы қауіпке қарсы әрекет механизмі бар әскери
доктрина.
Еліміз өзінің саясатында бейбітшілік сүйгіш бағытын жариялап және
әлемнің бірде-бір мемлекетіне территориялық талабымыздың жоқтығын
мәлімдеді. Кез-келген әскери жан-жалдың апатты салдарға әкеліп соғатыны
жөніндегі өзіміздің жауапкерлікті түсіне және сезіне отырып:
- Қазақстанның мемлекеттің саясатының басым мақсаты ретінде
бейбітшілік сақтауды мойындады;
- Саяси экономикалық және басқа да мақсаттарға жетудің құралы
ретінде соғысты және күш көрсету қоқан-лоққысын қабылдамайды;
- Ядролық қарусыз мемлекет мәртебесін ашуға және ядролық қаруды
таратпау туралы шартқа қосылуға ұмтылады;
- Жаппай қырып-жоятын қаруды бірінші болып қолданатын принципін
және осы міндеттемені дүние жүзі қоғамдастығының барлық
мемлекеттерінің қабылдауын қолдайды;
- Қалыптасқан шекаралардың бұзылмауы, басқа мемлекеттердің ішкі
істеріне араласпау принциптерін ұстанады.[2].
Қазіргі кезде дүниежүзілік ядролық және кәдімгі соғыс қауіпі едәуір
азайды. Сонымен бірге әлемде экономикалық, территориялық діни, этникалық
және басқа да сипаттағы елеулі қайшылықтар сақталып отыр. Ал бұл
қайшылықтар Қазақстанның және ол өзара қорғаныс немесе басқа да
міндеттемелер арқылы байланысқан басқа да мемлекеттердің мүддесін қозғайтын
қарулы жан-жалдарға әкеліп соғуы мүмкін.
Ықтимал әскери қауіптің көзі ретінде мына төмендегілерді атауға болады:
- мемлекеттердің немесе олардың коалициясының дүниежүзілік
қоғамдастықта немесе аймақтарда басымдыққа ие болуға және қаулы
мәселелерді соғыс құралдарымен шешуге тырысуы;
- бірқатар мемлекеттерде немесе олардың коалициясында қарулы
күштердің қуатты тобының болуы және олардың база жүйелерінің
сақталуы соның ішінде Қазақстан Республикасының шекарасына таяу
жерде сақталуы;
- бірқатар мемлекеттерде ішкі саяси жағдайдың тұрақсыздығы және
мемлекеттер арасындағы қарулы жан-жалдардың орын алуы;
- мемлекеттердің белгілі бір бөлігінің өзінің әскери қуатын
арттыруы.
Дүние жүзі қоғамдастығында Қазақстан ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құруға
қатысуды өзінің басты мақсаты етіп қояды және кез-келген бітімшілік
жолындағы күш-жігерге белсенді түрде көмектесуге міндеттеме қабылдайды.
Республика осы мақсатта:
- жан-жалды жағдайларды тек қана бейбіт жолмен халықаралық құқық
теңсіздігіндегі келіссөздер арқылы реттеуге;
- жер бетінде жанталаса қарулануды тоқтатуды және оның космоқа
шығуына жол бермеуге.
- Халықаралық қоғамдастықтың барлық мемлекеттерінің өз қарулы
күштерін қорғанысқа жеткілікті ең аз деңгейге дейін кезең-
кезеңмен қысқартуына;
- Жаппай қырып-жоятын қарудың барлық түрлерін өндіруді және
сынауды және ең бірінші кезекте ядролық қаруларды, болашақта
толық жою мақсатымен қысқартуға;
- Қазіргі барлық қырып жоятын қаруларды қолдануға және оны өндіру
үшін жаңа технологияларды жасауға тиым салуға, жаппай қырып-
жоятын қаруларды жасауға жәрдесдесетін материалдар мен
технологияларды сыртқа шығаруға жол бермеуге;
- Химиялық қаруларды жоюға; [3].
- әскери-саяси одақтарды ұжымдық және кең ауқымды халықаралық
қауіпсіздік тіршілігінің жаңа құрылымдарына қарап өзгеруіне
республика қол жеткізе беретін болады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығының басқа елдермен және Ресеймен әскери-
саяси және экономикалық мүддесінің ортақтығын тани отырып, республикамыз
Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып мемлекеттермен халықаралық қауіпсіздікті
нығайту жөніндегі өз күш жігерін үйлестіретін болады.
Қазақстан кез-келген егеменді мемлекет сияқты өзінің қорғаныс қабілетін
сақтауды маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі және оның бүкіл халқының
ісі деп санады. Бәрін де қамтитын халықаралық қауіпсіздік жүйесі құрылғанға
дейін өзімен бірге қорғаныс одағына енуге ниет білдірген басқа
мемлекеттермен бірлесіп әскери құрылысты жүргізетін болады. Еліміздің ең
басты мақсаты – Қазақстанның егемендігі мен территориялық тұтастығын қорғау
негізін жариялай отырып, Қазақстан Республикасының қарулы күштерін немесе
армиясын құру қорғаныс стратегиясының тұжырымдамалы негізінде қысқа
мерзімде аяқталуы тиіс, оның оның құрамында құрлықтағы әскерлер, әскери әуе
күштері әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерлері, әскери-теңіз бөлімдері,
сондай-ақ қамтамасыз ету, қызмет көрсету құралдары мен бөлімдері болады.
Соғыс уақытында ішкі әскерлер мен республика ұланы оның резерві болып
табылады.
Қазақстан Республикасының армиясы Қазақстан мен оның одақтастарына
қарсы агрессияға тойтарыс беруге республика мен қорғаныс одағына қатысушы
мемлекеттердің егемендігі мен территориялық жалпыға бірдей әскери
міндеттілік пен әскери қызметке шарт бойынша ерікті қабылдауды үйлестіру
мен республиканың барлық азаматтарының әскери міндетін орындау кезінде заң
алдында теңдігі принципінде жүзеге асырылады. Тәуелсіз еліміз өзінің әскери
доктринасының қорғаныс одағы мен Біріккен Ұлттар ұйымы шеңберінде
қабылданған сондай-ақ басқа халықаралық құқықтық актілермен белгіленетін
міндеттемелерді қатаң сақтауға кепілдік береді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған алғашқы жылдарында-ақ өзінің
сыртқы саясатын тездетіп, қалыптастыруы қажет болды, әйтпесе еліміздің
мүдделеріне орасан зор нұқсан келуі мүмкін еді.
КСРО-ның таралуына байланысты желік пайда болғаны да түсінікті. Өзін-
өзі басқару мен ұлттық идеялар бірінші кезекке шаққанда, экономикалық
проблемаларға назар аударудаң қажеті жоқ сияқты көрінеді. Бірақ кейінгі
оқиғалар сауық-сайранмен қатар, нанның да қажет екенін көрсетті.
Экономиканы айналып өту қиын, ол сөз айтпай тұрмайды. Осы негізде
интеграция мен өзара іс-қимыл идеялары туындай бастады. Белорусьтің,
Ресейдің және Украинаның 1991 жылғы 8 желтоқсанда Беловежск келісіміне қол
қоюы және соның ізінше 13 желтоқсанда Орталық Азия республика басшыларының
Ашхабатта кездесуі бұрынғы КСРО аумағында бір-бірінен оқшау тұрған славян
және түрік одақтарының құрылуы қауіпін туғызды. Осы жағдайда Н.Ә.Назарбаев
оқиғаның осылайша дамуына жол бермеу үшін барлық күш жігерін жұмсады. 21
желтоқсанда Қазақстан басшысының ұсынысымен Алматыда он бір тәуелсіз
мемлекеттер басшыларының келіссөздері өтті. Осы кездесу қорытындысының шын
мәнінде тарихи сипаты болды. Мәртебелі уағдаласушы Тараптар Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығын құрады. Бұл факті Алматы декларациясында
жазылды[4].
Жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастыру мен қатар олардың өзара
қарым-қатынасының оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатты.
Қазақстан ТМД құрылған кезден бастап достықтың тағдыры үшін айрықша
жауапкершілік танытты. ТМД елдерімен тең құқықты өзара тиімді қарым-
қатынастарды орнату және дамыту Қазақстандық сыртқы саясаттың аса маңызды
міндеттерінің бірі болды.
Егемендік алып, Бірікке Ұлттар Ұйымына және көптеген Халықаралық
ұйымдарға мүше болған Қазақстан өзі үшін жаңа проблемалармен, өзінің сыртқы
саясатының қорғанысы мен қауіпсіздігінің проблемаларымен дүниежүзілік
экономиканың дүниежүзілік қауымдастыққа дербес ену проблемаларымен бетпе-
бет келді.
Халықаралық сахнаға шыққан Қазақстан сапалық тұрғыдан өзге ортаға
сүңгіп кетті, оның сыртқы саяси бағыты кез-келген басқа мемлекеттікі сияқты
ұлттық мемлекеттік мүдделер талап ететін, өз қисыны бойынша дамуда.
Қазақстанның саяси жағдайы мен этнодемократиялық құрамының ерекшелігі
экономикасының дамуы мен әскери құрылысының деңгейі қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде әскери құралдарды емес, қайта ең алдымен өз күшіне және
парасатты, салмақты дипломатияға сүйене отырып, әсіресе бұрынғы одақ
республикаларының мемлекеттігі қалыптасуының қазіргі саяси құралдарды басым
етеді. Кеңес империясының ыдырауы нәтижесінде мүлдем жаңа геосаяси жағдай
туды. онда Қазақстан Еуропаны Азия Тынық мұхиты аймағымен байланыстыратын
сыртқы саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатыр. Бірақ ашық
теңізге тікелей шыға алмау, коммуникациялық құралдардан қашықта орналасу
біздің халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуымызды қиындатады.
Сондықтан көршілес мемлекеттермен, ең алдымен біз үшін дүние жүзі
коммуникациясына енетін қақпа болып табылатын Ресеймен және Қытаймен толық
сенім принципінде өзара тиімді достастық қатынастық ерекше мәні бар.
Қазақстан бұған әзір. Сонымен бірге біз, халықаралық әділеттілік және
серіктестік негізінде барлық басқа елдермен кең байланыстарды дамытуды
жақтаймыз. Бізге ортақ шекарасымен қалыптасқан шаруашылық байланыстарымен,
экономикаларының өзара бірін-бірі толықтырумен және өзара тәуелділігімен
қоян-қолтық араласып отырған, тарихи және мәдени-этникалық игіліктері ортақ
Орта Азия мемлекеттерімен де тығыз өзара арақатынас жасау өте маңызды.
Қазақстан мен Туркия, Пәкістан, Үндістан арасында келісімге қол қою, сондай-
ақ Ашғабат кездесуінің қорытындысы (осы жылғы мамырдыңң 9-10-ы), ал оған
Иран қатысты, Азияның осы және басқа мемлекеттерімен ынтымақтастықтың дамуы
туралы айтуға негіз береді. Серпінді дамып отырған капиталдардың,
технологиялардың, шикізат және өнеркәсіп өнімдерінің нарығына еркін кіру
мақсатында Азия-Тынық мұхиты аймағындағы, Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс
Азиядағы, Таяу және Орта Шығыстағы қосылу процестеріне Қазақстанның қатысуы
жандандырыла түседі. Батыс Еуропа мен Солтүстік Американың жетекші
елдерімен жан-жақты ынтымақтастықты дамыту маңызды стратегиялық бағыт болып
қалады.
Дүниежүзі қауымдастығына ену саясатын нарықтық жүйенің үш басты
орталығы – АҚШ, Жапония және Батыс Еуропамен серіктестік мүмкіндігін тиісті
бағалай отырып құру. Олармен өзара іс-қимыл сондай-ақ халықаралық қаржы
және басқа институттарына жол ашады, ал олардың ролі дүние жүзінде
айтарлықтай өсті. Халықаралық ұйымдар - Біріккен Ұлттар Ұйымы, Халықаралық
валюта қоры, Бүкіл дүние жүзілік банкі, тарифтар мен сауда жөніндегі бас
келісім, халықаралық даму және қайта құру банкі және басқалармен көп жақты
ынтымақтастықпен тиімді қатысуды біз өз қоғамымыздың ашықтығына деген
бағыттың, экономикалық және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытының
қисынды жалғасы ретінде қараймыз[5]. Басқа елдермен сауда экономикалық
қатынастарды дамыту, осы қатынастарды барынша диверсиджкациялау үшін
Қазақстанға қазіргі заманға халықаралық құқыққа сәйкес өзі үшін теңізге
шығуды баянды ету қажет болды. Осылармен қатар ТМД-ға қатысушылармен екі
жақты шарттар мен келісімдер шеңберінде шекаралардың ашықтығы, азаматтардың
жүріп-тұру бостандығы мен ақпарат беру принципін қабылдап, жүзеге асыру
қажет. Президент Н.Назарбаев еліміздің сыртқы саясат және ұлттық
қауіпсіздік саласындағы стратегиясын белгілеуде, ұлттық қауіпсіздікті құру
кезінде екі державамен Ресей және Қытайдың түйіскен жеріндегі өзіміздің
геостратегиялық жағдайымызды басшылыққа алуымыз керектігіне тоқталып өтті.
Ол ұжымдық жүйесіне қатыса отырып, өзіміздің қорғаныс құралдарымызды
үлестіру негізінде қамтамасыз етілуі мүмкіндігін атап көрсетті.
Географиялық саяси этникалық және басқа тарихи факторлардың нәтижесінде
Ресеймен қатынас еліміз үшін ең маңызды мәселе болып табылады. Варшава
шартты ұйымы тарағаннан кейін қазіргі ТМД шеңберіндегі әскери
ынтымақтастыққа немесе екі жақты әскери байланыстарға зиян келтірмей
олардың саласы мен шегін айқын белгілеуге тиіс болдық. Әскери байланыстарды
қатаң салыстырылған шеңберде диверсфикациялау, Еуропа қауіпсіздігі жүйесіне
белсенді қосылу Республика мүддесіне сәйкес келеді. Қазақстан
территориясында орналасқан ядролық қару Ресеймен, АҚШ-пен, ал болашақта
қалған ядролық державалармен шарт процесі шеңберінде оны айтарлықтай
қысқартқаннан кейін де өзінің қорғаныс міндетін орындауын жалғастыра
беретіні айқын және Қазақстан шарт процесі нәтижесінде ядролық қарудан бос
аймақ болды. Өз қауіпсіздігіміздің мүддесін ескере отырып, біздің түпкі
ниетіміз – ядролық потенциалсыз территориялық тұтастық пен келіспеушілік
кепілдігіне ие болу. Президентіміз көзқарасы бойынша
- республиканың қауіпсіздігін оның мемлекеттік және территориялық
тұтастығын ең алдымен саяси шаралардың көмегімен және экономикалық
өзара іс-қимылды тереңдету арқылы кепілді қамтамасыз ету;
- ұлттық қауіпсіздікке жауап беретін ведмостволардың, өкіметтің жоғары
органдары мен жалпы қоғам алдында жария мен мүмкін болатын шекті
ашықтық жағдайында бақылау болуы;
- қарулы күштерді ұйымдастырудың, құрал-жабдықтармен, техникамен
жабдықтау дәрежесінің қорғаныстың жеткіліктігі принципі негізінде
нақты әскери қауіп жағдайына бара-бар болуы;
- ұлттық қауіпсіздік жүйесін құрудың ұлттық тарихи дәстүрлерді және
дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып, халықтық мемлекет пен
халықаралық құқық нормаларына сәйкестігі[6].
Республиканың ұлттық қауіпсіздігінің жүйесінің орталық бөлігі әскери
қауіптің жолын кесу және осы қауіпке қарсы әрекет механизмі бар әскери
доктринаны қабылдау қажет.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев халықаралық байланыстарымызды дамыту
үшін бірнеше мәселені қатар шешуге, атап айтқанда Қазақстанды халықаралық
дәрежеде мойындатып, оның қауіпсіздігі мен аумақтың тұтастығын қамтамасыз
ету, әлемдік шаруашылық жүргізу мен экономикалық байланыстарға белсене
араласу қажет болды деп атап көрсетті. Бұл аса қиын да күрделі міндеттерді
орындау үшін дүниежүзі мемлекет басшылары мен жетекші экономикалық
алыптармен, халықаралық ұйымдар мен келіссөздер жүргізілді, шетелдер мен
халық ұйымдармен 800-ден аса құжаттарға қол қойылды. Қазақстанның
халықаралық қатынастардағы алатын орны мен ролін анықтау үшін еліміздің
географиялық геосаяси және геоэкономикалық жағдайы мен мүмкіндігі ерекше
маңызды болып отыр. Қазақстан өзінің географиялық жағдайын ескере отырып,
халықаралық аренада көп векторлық, яғни көп қырлы бағдар ұстайды. Оның
мәнісі таяу және алыс шетелдермен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту болып
табылады.
Бұл бағыттағы стратегиялық міндет – еліміздің тәуелсіздігі, оның
аумақтық тұтастығы мен шекарасының бұзылмайтындығы орындалды. Еліміздің
геоэкономикалық жағдайына талдау жасағанда дүниежүзілік қоғамдастықтың
елімізді ХХІ ғасырдағы негізгі энергия көздерін берушілердің бірі деп білуі
есепке алынады, біздің мемлекетіміз мұнайдың, газдың, көмір мен уран
кендерінің дүниежүзілік қорларын иеленушілер ішінде алдыңғылардың бірі
екендігі белгілі. Отандық өнеркәсіпті дамыту үшін шетел инвесторлары 1991
жылдың бас кезінде еліміздің Президент Н.Ә.Назарбаевтың ұсынысымен
инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитет кезектегі басым салаларына өз
капиталдарын салғысы келетін шетелдік инвесторларға едәуір жеңілдіктер мен
артықшылықтар беруді көздейді. Жан басына шаққанда шетелдік тікелей
инвестицияларды тарту деңгейі жағынан Қазақстан Орталық және Шығыс Еуропа
елдерінің алғашқы бестігіне кіреді. Тәуелсіздік алған кезеңнен бастап 1997
жылдың мауысымына дейін Қазақстан экономикасына шет мемлекеттер 6,4 млрд.
Доллар мөлшерінде инвестиция, ал оның 3,2 млрд. Доллары тікелей инвестиция
болды.
1997 жылы қыркүйек айындағы мәлімет бойынша Қазақстанда 2500 шетел
компаниялары жұмыс істейді[7].
Каспий шельфі мен Қарашығанақ кенорындарын игеруге АҚШ-тың, Ресейдің,
Қытайдың, Ұлыбританияның және басқа мемлекеттердің ірі компониялары мен
капиталдары тартылды. Қазақстанның ТМД елдері арасында алатын орны да
ерекше. 1997 жылғы көктемде ТМД елдері экономикалық интеграциялық
ынтымақтастық тұжырымдамасын қабылдады. Ал қазан айында Бішкекте ТМД елдері
үкімет басшыларының кеңесінде 25 құжатқа қол қойылды. Мұны экономикалық
құжаттардан басқа ТМД елдерінің қорғаныс қабілетін арттырудағы
ынтымақтастықты, олардың әуе шабуылына қарсы қорғаныс корпорациясының
пәрменділігін арттыру, ортақ шекара мәселелерін нығайту мәселелері бар
коллективтік қауіпсіздік туралы келісімге ТМД-ның тоғыз мемлекеті қол
қойды. Оған Украина, Молдова, Түрікменстан қатыспайды. Қазан айында
Кишневте ТМД елдерінің мемлекет басшыларының кеңесі өтті.
Қазақстан мен Ресей арасындағы 200-ден астам аса маңызды құжаттарға қол
қойды. 1998 жылы Қазақстан мен Ресей арасында Мәңгілік достық, одақтастық
туралы Декларацияға қол қойылды. 1999 жылы қыркүйек айында Мәскеуде
Қазақстан мен Ресей арасындағы бірінші кеңесі болып өтті. 2001 жылғы
желтоқсан айында мәлімет бойынша Ресей Қазақстан шекарасының 4500-ден аса
шақырымы делимитациялық картаға түсірілді. 1998 жылы Қазақстан мен Ресей
арасында Каспий теңізінен табанын бөлісу туралы келісімі бойынша теңіз түбі
бөлігін қажет орта аралық тең бөлініс айқындау алғы шарттары ұсынылды. 2000
жылы қазан айында бұрынғы кеден одағын (мүше елдер: Беларусь, Қазақстан,
Қырғызстан, Ресей мен Тәжікстан) Еуразиялық экономикалық қоғамдастық
(ЕУРАЗЭК) етіп құру туралы, келісімге қол қойылды. Кеден одағы кезінде
сыртқы сауда тарифтері алынып тасталды. ЕУРАЗЭК – тің негізгі міндеттері
сыртқы сауда мен кеден саясатында еркін сауда ережесін толық сақтау,
дүниежүзілік сауда ұйымдары мен қатынас жасауда үйлестірілген бағыт ұстау,
қоғамдықтың сыртқы шекарасында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
контрабанда және басқа кеден заңдарын бұзумен күрес, сыртқы шекараны
жасақтап нығайту[9].
2002 жылғы 1-наурызда Алматыда Қазақстан, Ресей, Түркіменстан,
Өзбекстан президенттерінің бірлескен мәлімдемесі қабылданды. Онда табиғи
газ өндіру мен тасымалдау саласындағы кең ауқымды тығыз ынтымақтастық
деген объективті мүдделік біздің елдеріміздің өзара байланысын ғана емес,
сонымен бірге әлемдік экономикадағы ғаламдастыру мен интеграциялдану
процестерінің күшеюінен де туындап отыр деп атап көрсетілді.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстанның
тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген
сөзінде: Таяу жылдары өзіміздің негізгі экономикалық серіктеріміз ретінде
Ресеймен ықпалдастығымызды едуір ілгері бастауымыз қажет. ЕУРАЗЭК – тың
барлық мүшелерімен, саясатымыз бен заңнамамызды үйлестіруге қарай қадам
жасауымыз керек деп атап көрсеткен болатын[8].
Қазақстан мен Қытай арасындағы достық қарым-қатынас бейбітшілікке
бастайтын сенімді жол 1997 жылдың көктемінде Мәскеуде Қазақстан, Қытай,
Қырғызстан, Тәжікстан мемлекеттері басшылары шекараның екі бетінде
сенімділік шаралары туралы келісімге қол қойып, әскерлерді жүз шақырымға
ішке шегінуге әзер екендіктерін білдірді. Президент Н.Ә.Назарбаев Пекниде
ҚХР басшысы Цзян Цземинмен кездесті.
1997 жылдың тағы бір табысы Қазақстанның батысынан ҚХР – дың Шыңшаң
ұйғыр автономиялық аймағының шекарасына дейінгі аралықта мұнай құбырын
төсеу Ақтөбе мұнай газ акционерлік қоғамына үш мыңдай кен орындары
көркейту, оны пайдалану, қоршаған ортаны сауықтыру, аймақтың әлеуметтік
құрылымын жетілдіру, акционерлік қоғамның 71 миллионға жуық қазіргі
қарызын өтеу т.б. міндеттемелерге Қытай Ұлттық мұнай компониясы мен
келісімге қол қойылды. Компания 20 жыл ішінде осы шараларды жүзеге асыру
үшін 4 млрд. Доллар көлемінде инвестиция жұмсауды мақсат етіп отыр. 2001
жылы 15 маусымда Ресей, Қазақстан, Қытай, Қырғызстан және Тәжікстан кіретін
Шанхай ынтымақтастық ұйымы құралды. Онда терроризмге, сепаратизмге,
экстемизмге қарсы күрес туралы конвенцияға 2002 жылы 7 маусымда аймақтық
антитеррорлық құрылым туралы келісімге қол қойылды. ҚХР мен Қазақстан
арасындағы ұзындығы 1700 шақырым шекара 1998 жылы делимитациялау аяқталып,
ал 2002 жылы 11 мамырда Пекинде шекараны делимитциялауға қол қойылды. 2004
жылы наурызда ұзындығы 448,8 километрлік кен-қиян Атырау мұнай құбыры іске
қосылып, Ақтөбе-Атырау облыстарын байланыстырды және бұл құбыр Батыс
Қазақстан және Батыс Қытай арасына салынатын халықаралық мұнай құбырының
бастапқы кезеңі болып табылады. 2004 жылғы мамырда екі ел арасында Атасу-
Алашанькоу мұнай құбыры құрылысын салу туралы келісімге қол қойылды, жоба
шамамен 6888 миллион долларға белгіленіп отыр.
Екі ел арасындағы сауда экономикалық қатынас жылдан жылға артуда.
Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара туаур айналымының көлемі 2003 жылы 300
миллион долларға жетті. Президент Н.Ә.Назарбаев 2004 жылғы 16-19 мамырда
Қытай Халық Республикасында ресми сапармен болды. Осы сапар кезінде ҚХР-ның
басшысы ХУ Цзиньтао көршілес екі елдің ынтымақтастығын нығайтуға зор үлес
қосқаны үшін Н.Ә.Назарбаевқа алғыс білдірді. Бұл сапарға Қытай жағы үлкен
мән беріп отырғанын атап көрсетті. Мемлекет басшылары екі ел арасындағы
декларацияға (бірлескен) қол қойды. Сонымен қатар, Қазақстан мен Қытай
үкіметтері арасында ынтымақтастық негізінде комиссия құру туралы
келісімге, сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы келісімге, өсімдік
қорғау және карантин жөніндегі келісімге, мұнай-газ саласындағы көп жақты
ынтымақтастықты дамыту туралы келісімге, темір жол көлігі саласындағы
келісімге қол қойды[11].
Қазақстан-Американ ынтымақтастығының негізі Президент Н.Ә.Назарбаевтың
1992 жылғы мамырда АҚШ-қа бірінші ресми сапары барысында қаланды. Екі
мемлекет басшылары АҚШ пен Қазақстан арасындағы жаңа қатынастардың
орнатылатындығын мәлімдейді.
Қазақстан да АҚШ-та біздің мемлекетіміздің қауіпсіздігі Азияда
тұрақтылықтың маңызды факторы болатынын негізге алған еді. Сапар барысында
сауда қатынастары туралы келісімге, капитал салуды қолдау және өзара
қорғау туралы шартқа Қазақстан үкіметі мен АҚШ өкіметі арасындағы өзіндік
түсіністік туралы меморандумға, кассалық салуды болдырмау туралы конвенция
дасау туралы бірлескен мәлімдемеге қол қойылды. 1993 жылғы желтоқсанда
мемлекеттік хатшы У.Критофер мен вице президент А.Гордың Алматыдағы
келіссөздерінің қорытындысы бойынша Қазақстан мен АҚШ континент аралық
баллистикалық ракеталардың шахталық ұшыру қондырғыларын жою, ядролық
қарудың таралуына жол бермеу туралы бас келісімге қол қойылды. 1994 жылғы
ақпанда Қазақстан басшысының Вашингтонға екінші ресми сапары кезінде
Президенттер Н.Ә.Назарбаев пен У.Клинтон демократиялық серіктестік туралы
Хартияға қол қойды. Осы негізгі құжатта Қазақстанның тәуелсіздігі
қауіпсіздігі, егемендігі аумақтың тұтастығы және демократиялық дамуы
Америка үшін маңызды аса жоғары мәселелер болып табылатыны туралы АҚШ
ұстанымы тұңғыш рет ресми рәсімделді [12].
Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылы қарашада АҚШ-қа сапары Қазақстан-Америка
қатынастары жаңа тыныс берді. Келіссөздер нәтижелері туралы іс-қимыл
бағдарламасын атап өту қажет. Қол қойылған құжаттар арасында, сондай-ақ
ядролық энергияны бейбіт пайдалану саласындағы өзара іс-қимыл және өзара
көмек туралы, сондай-ақ Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен ороындарын
игеру жөніндегі және Каспий қайраңының өнімдерін бөлу жөніндегі екі ірі
коммерциялық келісім шарты бар У.Клинтонның Вашингтон Қазақстандағы шешуші
мемлекет ретінде қарайды деген мәлімдемесінің маңызы зор[13].
1999 жылғы қазанда Қазақстан және Орталық Азияның басқа мемлекеттерін
АҚШ Орталық қолбасшылығының (ОРТ қол) жауапкершілік аймағына енгізілді.
Қазақстан Америка қатынастарындағы маңызды бағыт сауда экономика
саласындағы ынтымақтастығы болып табылады. 2000 жылы екі ел арасындағы
сауда айналымы 487 миллион доллар, оның ішінде экспорт 211 миллион болды.
АҚШ Қазақстан экономикасын тікелей инвестициялаудың жиынтық көлемі бойынша
бірінші орын алады. Ол шамамен 4 миллиард доллар болды[14].
Қазақстанның Еуропаның Гемания, Франция, Ұлыбритания, Бенилюкс елдері
мен қарым-қатынас Еуропалық одақ және АСЕАН сияқты беделді аймақтық
бірлестіктердің диалогы негізіндегі Еуропа-Азия саммитінің жұмысына
біздің еліміздің қатысу мүмкіндігі көкейкесті екендігі рас. Бұл орайда
Қазақстанның бастамасы бойынша қабылданған СПЕКА бағдарламасы Евразиялық
әріптестікті нығайтудың маңызды элементі болып табылатындығын ескеру қажет.
Ғасырлар тереңінен келіп жеткен тарихи деректерге ой жүгіртіп қарасақ,
арғы-бергі тарихымызда талай-талай тұлғалар тарапынан елдік және ғаламдық
тұрғыда көтерілген идеялар мен бастамалар жетіп артылатыны белгілі.
Тәуелсіз еліміз өзінің жаңа даму сатысына аяқ басқан кезден бері де
халықаралық ауқымда мұндай әрекеттер аз болмаған сияқты. Ал осыдан он жыл
бұрын 1994 жылы 29 наурызда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Мәскеу
мемлекеттік Университетінің профессор-оқытушылар құрамы мен студенттермен
кездесуінде жария еткендей Еуразиялық одақ туралы идеясының өміршеңділіг
мен тартымдылығы жағынан да, иядеяны автордың қажымай-талмай түрлі деңгейде
қоя білу жағынан да уақыт сынына төтеп берген бастапа болғандығы сөзсіз. Ел
басымыздың бұл бастамасы жұртшылықты бірден баурап алып, елде қолдау тапты
десек артық айтқандық болар еді. Оның себебі, бастаманы бастапқы кезде
тіпті Ресей басшылығының тарапынан самарқаулық пен қабылдағанын да байқау
қиынға түспейді. Шынтуайтқа келгенде, ТМД-ның өзін жетістіріп алмай,
Орталық Азиядағы бес тәуелсіз мемлекеттердің бірыңғайдағы жүрісіне қол
жеткізе алмай тұрғанда Еуразиялық одақ құр, оның құрылымдарын басшы және
жұмысшы институттарын жасақтау туралы идеяны Қазақстан президенті
Н.Ә.Назарбаевтың кезекті бір бастамшылдығы деп қарастырушылар да болмай
қойған жоқ. Мұндай бастаманы көтерудің қажеттілігінің себебі неде және оны
ТМД-ның құрылуына дейін неге көтермедік деген сұрақтарға әр жылдары және
әртүрлі деңгейден берілген жауаптарды мұқият саралап көретін болсақ,
бұрынғы одақ күйрегеннен кейінгі жерде егемендік пен тәуелсіздік желін
желпіндіріп тұрған, бірақ экономикаларындағы тоқырау мен қоғам өміріндегі
әлеуметтік қайшылықтар шиеленісіне түскен елдерді кеше ғана Кеңестік
империяның қойнауынан шыққан елдерді Достастық аясында қайта кіріктіру
оңай болады деген есеп ескерілген секілді[14]. Бірақ сол елдердің ішкі
күштері мен жалпы сыртқы күштердің қарсылығы және кейбір мемлекет
басшыларының шамшылдығы алдан шыққанда ТМД-ның тынысы қалай тарылып,
адымының неге ашылмай қалғанын бағамдауға болатындай Еуразиялық одақ
идеясы жариялаған уақыттан бері дүние қатты өзгеріске ұшырады. ХХІ
ғасырдың бастапқы жылдарында жаңа қателер сен сынақтар, жаңа тәуекелдер мен
мүмкіндіктер пайда болды. Бүкіл әлемдік қоғамдық өмірдің барлық саласында
жаһандану процесі барған сайын ауқымды сипат алып келеді. Әлемнің геосаяси
тұрпаты елеулі өзгеріске душар болды. Дүниежүзінің көптеген өңірлерінде
этностық және діни қақтығыстар асқына түсіп, лаңкестік тіпті Еуропаның
өзінде қалыпты құбылысқа айналып отыр. Осыған орай Еуразиялық одақ
моделінің түп нұсқасына алынған көптеген идеялардың өзінің өзектілігін
жоғалтпайтындығына таңқалуға болмайды. Еуразиялық одақ идеясында принципті
төрт мәселені қамтиды. Біріншіден, интеграция ең алдымен экономикалық
қажеттілікке негізделген прагматикалық сипатта ғана болды. Екіншіден, көп
қабатты және түрлі жеделдіктегі интеграция идеясы. Үшіншіден, қауіпсіздікті
бір ғана елдің күш жігерімен қамтамасыз ету мүмкін емес, өңірлік
қауіпсіздік тетігін іздестіру қажет. Төртіншіден, интеграцияның
еріктілігі[16].
Евразиялық одақ идеясының он жыолық өткен жолына көңіл аударатын
болсақ, бұл моделдің экономикалық құрамдастығы шынайы түрде жұмыс істеуге
қабілеттілігін көрсете білді. Мұнда бұрынғы ескі КСРО-ны қайтадан қалпына
келтіру емес, керісінше ұлттық мемлекеттердің экономикасы интеграциясының
базалық негізі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz