Несие экономикалық категория ретінде
Кіріспе 3
Несие экономикалық категория ретінде 4
Несие қатынастарының пайда болуы және экономикадағы рөлі 4
Несиенің құрылымы мен функциялары 7
Несиені ұйымдастыру қағидалары 10
Несие түрлері мен формалары 11
Қазақстан Республикасында несие жүйесінің дамуы 23
Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және дамуы 23
Қазақстан Республикасы банктерінің несие беру жүйесін талдау 25
Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекет рөлі 29
Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің мәселелері, оларды шешу жолдары және даму перспективалары. 33
Қорытынды 36
Қолданылған әдебиет 37
Несие экономикалық категория ретінде 4
Несие қатынастарының пайда болуы және экономикадағы рөлі 4
Несиенің құрылымы мен функциялары 7
Несиені ұйымдастыру қағидалары 10
Несие түрлері мен формалары 11
Қазақстан Республикасында несие жүйесінің дамуы 23
Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және дамуы 23
Қазақстан Республикасы банктерінің несие беру жүйесін талдау 25
Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекет рөлі 29
Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің мәселелері, оларды шешу жолдары және даму перспективалары. 33
Қорытынды 36
Қолданылған әдебиет 37
Осы курстық жұмыстың тақырыбы «Несие, оның мәні және ұйымдастыру қағидалары».
Курстық жұмыста төмендегі сұрақтар қарастырылды:
− несие экономикалық категория ретінде;
− Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы мен рөлі;
− Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің мәселелері, шешу жолдары және даму перспективалары.
Ал енді осы курстық жұмысқа байланысты несие ұғымына қысқаша түсініктеме беріп өтетін болсақ.
Онда несие – нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Қарыз берушi – қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз берушi – бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз алушы – бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк қатынастың екiнші жағы.
Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол когамдық өндіріс процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.
Курстық жұмыста төмендегі сұрақтар қарастырылды:
− несие экономикалық категория ретінде;
− Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы мен рөлі;
− Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің мәселелері, шешу жолдары және даму перспективалары.
Ал енді осы курстық жұмысқа байланысты несие ұғымына қысқаша түсініктеме беріп өтетін болсақ.
Онда несие – нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Қарыз берушi – қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз берушi – бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз алушы – бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк қатынастың екiнші жағы.
Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол когамдық өндіріс процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.
1 Курс кредитной системы: Учебник. Под общей редакцией проф. Чепурина М.Н., проф. Кисилевой Е.А. 4-е дополненное и переработанное издание - Киров: «АСА», 1999г.
2 Көшенова Б. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» Алматы: «Экономика», 2000 ж.
3 Алдаберген Ә.«Банк жүйесінің тұрақтылығы – экономикалық дамудың кепілі» Егемен Қазақстан, 2004 ж 11- қараша.
4 Дементьева А.«Қаржыгерлер мен студенттер: тең дәрежедегі диалог». Егемен Қазақстан, 2005 ж 25-мамыр.
5 Донских А. «Бизнестің алмас қырлары: тазалық, мөлдір-лік, беріктік». Егеменді Қазақстан 2004 ж 15-желтоқсан.
6 Жұмабайқызы Г. «Банк елге делдалдық қызмет көрсететін кәсіпорын». Жас алаш 2003 ж 17-наурыз.
7 «Келешегі кең бизнес»Егеменді Қазақстан 2005 ж 5-сәуір.
8 «Ұлттық банк туралы» заң.
9 Теоретическая экономика. Политэкономия: Учебник для вузов/Под ред. Г.П. Журавлевой и Н.Н. Мильчаковой. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997.
10 Основы экономической теории. Учебное пособие/под ред. М.А. Сажина, Г.Г. Чибрикова. М.: Издательство «Экономика», 1995г.
11 Финансы и кредит. Учебник/ под ред. д.э.н. проф. А.И. Добрынина, д.э.н. проф. Л.С. Тарасевича. – 3-е изд. доп. и испр. С.-П. Издательский дом «Питер», 2001 г.
12 Экономическая теория: Учеб. для студ. Вые. Учеб. заведений/ Под ред. В.Д. Камаева. - 6-е изд., перераб. И доп. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2000
13 Назарбаев Н.А. Стратегия развития Республики Казахстан на период до 2030 года. (Казахстан - 2030). -Алматы, 1997.
14 Борисов Е.Ф. Экономическая теория: Учебник: М.: Юрист, 1997г.
15 Экономическая теория (политэкономия); Учебник /Под общей ред. акад. Видяпина В.И., акад. Журавлевой Г.П. - М.: ИНФРА. - М, 1999г.
16 Экономика; Учебник / под ред. доц. А.С. Булатова. М.: Издательство «БЕК», 1995 г.
17 Теоретическая экономика. Политэкономия: Учебник для вузов/Под ред. Г.П. Журавлевой и Н.Н. Мильчаковой. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997.
18 Современная экономика: многоуровневое учебное пособие. Под ред. Мамедова О.Ю. Ростов ,1996г.
2 Көшенова Б. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» Алматы: «Экономика», 2000 ж.
3 Алдаберген Ә.«Банк жүйесінің тұрақтылығы – экономикалық дамудың кепілі» Егемен Қазақстан, 2004 ж 11- қараша.
4 Дементьева А.«Қаржыгерлер мен студенттер: тең дәрежедегі диалог». Егемен Қазақстан, 2005 ж 25-мамыр.
5 Донских А. «Бизнестің алмас қырлары: тазалық, мөлдір-лік, беріктік». Егеменді Қазақстан 2004 ж 15-желтоқсан.
6 Жұмабайқызы Г. «Банк елге делдалдық қызмет көрсететін кәсіпорын». Жас алаш 2003 ж 17-наурыз.
7 «Келешегі кең бизнес»Егеменді Қазақстан 2005 ж 5-сәуір.
8 «Ұлттық банк туралы» заң.
9 Теоретическая экономика. Политэкономия: Учебник для вузов/Под ред. Г.П. Журавлевой и Н.Н. Мильчаковой. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997.
10 Основы экономической теории. Учебное пособие/под ред. М.А. Сажина, Г.Г. Чибрикова. М.: Издательство «Экономика», 1995г.
11 Финансы и кредит. Учебник/ под ред. д.э.н. проф. А.И. Добрынина, д.э.н. проф. Л.С. Тарасевича. – 3-е изд. доп. и испр. С.-П. Издательский дом «Питер», 2001 г.
12 Экономическая теория: Учеб. для студ. Вые. Учеб. заведений/ Под ред. В.Д. Камаева. - 6-е изд., перераб. И доп. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2000
13 Назарбаев Н.А. Стратегия развития Республики Казахстан на период до 2030 года. (Казахстан - 2030). -Алматы, 1997.
14 Борисов Е.Ф. Экономическая теория: Учебник: М.: Юрист, 1997г.
15 Экономическая теория (политэкономия); Учебник /Под общей ред. акад. Видяпина В.И., акад. Журавлевой Г.П. - М.: ИНФРА. - М, 1999г.
16 Экономика; Учебник / под ред. доц. А.С. Булатова. М.: Издательство «БЕК», 1995 г.
17 Теоретическая экономика. Политэкономия: Учебник для вузов/Под ред. Г.П. Журавлевой и Н.Н. Мильчаковой. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997.
18 Современная экономика: многоуровневое учебное пособие. Под ред. Мамедова О.Ю. Ростов ,1996г.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Несие экономикалық категория ретінде 4
1.1 Несие қатынастарының пайда болуы және экономикадағы рөлі 4
1.2 Несиенің құрылымы мен функциялары 7
1.3 Несиені ұйымдастыру қағидалары 10
1.4 Несие түрлері мен формалары 11
2 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің дамуы 23
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және 23
дамуы
2.2 Қазақстан Республикасы банктерінің несие беру жүйесін талдау 25
2.3 Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекет рөлі 29
3 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің мәселелері, оларды33
шешу жолдары және даму перспективалары.
Қорытынды 36
Қолданылған әдебиет 37
Кіріспе
Осы курстық жұмыстың тақырыбы Несие, оның мәні және ұйымдастыру
қағидалары.
Курстық жұмыста төмендегі сұрақтар қарастырылды:
− несие экономикалық категория ретінде;
− Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы мен рөлі;
− Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің мәселелері, шешу жолдары
және даму перспективалары.
Ал енді осы курстық жұмысқа байланысты несие ұғымына қысқаша
түсініктеме беріп өтетін болсақ.
Онда несие – нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Қарыз берушi – қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз
берушi – бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз алушы – бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк
қатынастың екiнші жағы.
Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол когамдық өндіріс
процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга
трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга
алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.
Оның көмегімен мемлекеттiң, халыктың, ұйымдардың және кәсiпорындардың
табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады.
Негізінен осы курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігі де айқын көрініп
тұр. Өйткені қазір мемлекет тарапынан да бұл несиелендіру саясаты жүріп
жатыр ғой, өйткені бірінші және екінші деңгейлі банктер халыққа мемлекет
тарапынан жасалған бағдарламалары бойынша, жеке меншікті дамыту мақсатында
белгілі бір көлемдерде несие беруде, бұл жерде несиенің бүгінгі таңда
қаншалықты өзекті мәселелердің бірі екенің аңғартуға болады. Өйткені несие
ол ел экономикасын көтеруде, не болмаса дамтуда үлкен рөль атқаратын
ұғымдардың бірі.
1. Несие экономикалық категория ретінде
1.1 Несие қатынастарының пайда болуы және экономикадағы рөлі
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретінде теорияның рөлі ерекше.
Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың қалыптасуымен пайда
болды.
Несие – ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады.
Кредит деген сөз, қарыз, несие деген kredo – сенемін деген мағына
беретін латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже
ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей
қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму
үстінде болады.
Саламон патшаға дейін, иудейліктер несиені қолданып жүрген, сонымен
қоса осы несиелер үшін ұзақ уақыт аралығында құлдыққа жіберілген кездері
де болған екен. Сосын уақыт өте келе Саламон патша бұндай қылмыскерлікке
тыйым салып, заң шығарған болатын. Бұл заңда несие алушы адам, енді несие
берушінің алдында өз өмірімен емес, ал қолда бар мүлігімен жауап беретін
болды. Қарыз алушы адамның тұратын жерінде белгілі бір бағана қойылатын
болды, бұл бағанада осы жерде тұратын адамның мүлігі, қолда бар бәр
нәрсесі, алған қаражат мөлшерін қайтарған уақытына дейін, бұл жердің бәрі
қарыз берушінің меншігінде болатынын білдірген, сонымен қоса бұл істердің
бәрі жан жақтағылардың түгелі бұл жердің кепілдікте екенін білулері үшін
жасалынған болатын. Бұндай жазулары бар бағаналарды ипотека деп атай
бастады, грек тілінен "hypotheke" аударғанда " кепіл, заклад" дегендерді
білдірді.
Ең алғашқы несиелер халық арасында қосымша пайда табу мүмкіндігі
ретінде емес, ал белгілі бір қажеттіліктерден туындаған болатын. Адамдар
жерде дәнді дақылдар өсіре бастаған мезеттен бастап, олар ойда болмаған,
кенет тәуекелдермен қақтығыса бастады, яғни, өнімдерінің жартсын ала
алмағандар, ал кейбіреулері болса мүлдем еңбектерін зая кетіріп еш бір
пайдаға қолдары жетпеген адамдар болды. Міне дәл осы мезеттен бастап
алғашқы несиелер пайда бола бастайды.
Егер жеке бір шаруаға, оның өзінің жинап алған егіні жетпейтін болса,
ол өзінен бір сатыға жоғарыда тұрған, яғни оған қарағанда бай шаруаға
барады да, келесі егін алатын мерзімге дейін өзіне жетпей тұрған егін
мөлшерін алатын болған, осыдан егер ол бір қап алған болса, қайтаруға
келгенде ол бір жарым немесе екі қап қайтаратын болған. Әрине бұл жерде,
өзі ойлаған мөлшерде егін ала алмаған адамның, өз әл ауқатын көтеріп алып,
оған қарыз берген адамға сол қарызын нақты қайтаратыны жөнінде толық
кепілдік бере алмайтын. Бір жазушы жазғандай "бұндай жағдайда процент, яғни
несие алу дегеніміз ол құлап баражатқанды итермелеу" дегенді білдіреді
деген.
Егер несие алған адам өз қарызын жаба алмаған жағдайда, ол өзінің
кепілдікке берген мүлігінен айырылатын болған. Егер одан кепіл ретінде
аларлық ештенесі болмаған жағдайда ол ұзақтан ұзаққа созылатын құлдыққа бел
бууға мәжбүр еді.
Әрине бұндай жағдайлардың болуы халықтың мәз етер мақұлдауына ие
болмаған еді. Алғаш бұндайға қарсы шыққандардың бірі болып церковь болды.
Церковь бұндай саясатқа қарсы белгілі бір дәлелдер іздеп таппақшы болды.
Орта ғасырлардың сонына қарай мемлекет несиенің қай балмасын
формаларына қарсы саясаттарын тоқтатып, несие пайызының тым жоғарлап
кетпеуін қадағалауды қолға ала бастады.
1545 жылы Англияда несиеге деген максималды пайыз ставкасы 10% болды.
Ал 1624 жылы ол ставка 8 % -ға дейін төмендеді, 1652 жылы тіпті 6%
төмендеді. Басқа елдерде осыған ұқсас әрекеттер жасап отырды. Мысалға;
Нидерландыда 1640 жылы максималды пайыз ставкасы 5% жоғары болмау
керектігін орнықтырған, ал Францияда 1601 жылы максималды несие пайызы 6%
боп орнатылды.
Ал Ресейде бұндай заң 1754 жылы еңгізген болатын, ондағы максималды
пайыз ставкасы 6% құрады. XVIII ғасырларда пайыздардың болмауына қатысты
кең ауқымдағы көтерілістер өткізіліп, ақырындап ақырындап қоғамдық ойларды
бұза бастайды, осыдан кейін XIX ғасырда, бүкіл жерлерде пайыздың мөлшеріне
деген бақылау жойылады.
Ал енді қазіргі таңда бүкіл банктік несиелер қоғам арасында кең
қолданылуда.
Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық
теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы ХҮІІІ ғасырдың екіші жартысында пайда
болды. Бұл теорияның негізін А. Смит пен Д. Рекардо салды. Одан әрі оны
француз экномистері Ж. Сэй, Ф. Бастия және американдық Д. Мак – Куллах
дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік
түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті. Бұл
жағдайда несие объектісі заттай емес игіліктер болып табылады
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама қарсы
идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың дамуында
шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады. Несие
ақшамен және байланыспен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін салушы,
ағылшын экономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған
мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп
болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, капитал жасаушылар деп
қарастырады.
Бұл теорияның қолданушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс,
Ф. Хоутри, И. Шумперет(Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен
несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі,
сондықтан ол “өндіргіш капитал” болып табылады, ал, банктер “несие
фабрикасы”. Бұл екеуі де несиені, яғни капитал жасайды. Олар банктер
барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай – ақ
олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды
деп есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің,
экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты
дамуына әсер етеді.
Ал Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның
сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді енді қалыптасып
келе жатқанын атауға болады. Мысалы, Қазақстан ақша және капитал нарығының
сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің
жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Несиенiң рөлiн несиелік қатынастардың жұмыс iстеуiне әкелiп соқтыратын
нәтижесiмен анықтауға болады. Несие өзiнiң қызметi арқылы ұдайы өндiрiс
процесiне әсер етедi. Жоғарыда аталып өткендей, несиенiң өз қызмет саласы
бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен емес, шаруашылық айналымда
пайдаланылмай тұраған, қайта айналып құйылудың бастапқы кезiнде қайта
бөлiну мүмкiн бөлгiмен ғана байланысты. Несиенiң көмегiмен шешiлетiн
мiндеттер қогамдық дамудың әр түрлi кезеңдерiнде өзгерiп отыруы мүмкiн.
Жаңа өндiрiс ашумен оларды кеңейту iсiнде де несиенiң атқаратын рөлі
зор. Несиенiң көмегiмен айтарлықтай қаржы ресурстарын шоғырландыру мен
орталықтандыру жаңа өндiрiстердiң iрi жобаларын iске асыруга, жаңа
техникалық ендiруге, жоғары қосымша құны бар өнімдердi өндiрудi қайта
жарақтауга байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi.
Қазақстанда экокомиканың шикiзаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған
өңдеу секторын құру мақсатын көздейтiн КР-ның 2003 – 2015 жылдарға арналган
индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл ретте өзiнiң
несиелiк қаржыларын осы багдарламаны жүзеге асыруга багыттайтын несие
жүйесiне үлкен умiттер артылуда. Несиенi капиталдық салымдар есебiнде
пайдаланудың бюджеттiк қайта айналмалы қаржыландырумен айтарлықтай маңызды
артықшылықтары бар. Ол капиталдық шығынның тиiмдiлiгiн осы шаралардың
пайда есебiнен қарызды өтеудiң мүмкiндiктерiн анықтаумен әрi несие
шараларының өтелу мерзiмi шегiнде қарызды өтеудiң мерзiмiн белгiлеуменi
жүйелi бақылауга мүмкiндiк бередi.
Несиенiң ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол ақша
айналымының үнемделуiнен көрiнедi. Несие өзiнiң қызметi – айналысының
құралын құруға байланысты:
− бiрiншiден, ақша белгiлерiн дайындау, шығару, есеп жүргiзу мен
сақтаушыгындарын қысқартады;
− екiншiден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып, қолма-
қол ақшасыз есептесулердi қысқартып, айналым шығындарын азайтады;
− үшiншiден, айналымның шыгындары маусымдық қажеттiлiктерді қосымша
қаржылар есебiнен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты қысқарады.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезiнде мемлекет пайыздық
ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемiн қысу үшiн экономикадағы
несиелiк салымның көлемiн қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу кезiнде
экоюмиканы жандандырып, әрi өсiру үшiн несие экспансиясы саясаты
қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кемiту арқылы несие тасқыны көбейiп,
ақша көлемi ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтiрiледi. Қазақстанда
1993 – 1997 жылдары несиелердiң шектелуi, ал 1998 жылдан бастап несие
экспансиясы саясаты жургiзiлдi.
Несиелiк (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында тұрғын‚ үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлiк және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алу
мен шаруашьтлықты қалыптастыру сияқты коғамдагы көптеген әлеуметтiк
мәселелердi шешуге қол жетiп отыр.
Несиенiң көмегiмен басқа мемлекеттермен байланыстар ныгайып, әлемдiк
экономикага араласуга мүмкiндiктер туып келедi.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық
субъектiлердiң өмiр сүруi мен жалпы халықшаруашылыгының дамуына да,
микроденгейiне байланыстардың дамуында, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын
көтеруде несиенің атқаратын рөлi өте зор екен.
Несие саласын мейлiнше тарылтудың да керi әсерi бар, себебi төлем
қаржыларының жеткiлiксiздiгiнен шаруашылық субъектiлерi ТМҚ-ны, жабдықтарды
сатып ала алмайды, өзiнiң қызметкерлерiне еңбекақы төлей алмайды, негiзгi
қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып келгенде мұның бәрi өндiрiсте,
тауарларды сатып-таратуда өз көрiнiсiн байқатпай қоймайды. Несиенiң
шектерiн негiздеп анықтау мен сақтаудың сұраныс пен ұсыныстың, айналымдағы
тауар мен ақша көлемдерiнiң, өндiрiс пен тауарларды сатып-таратудың
араларындағы үйлесiмдi тепе-теңдiктердi сақтай тұру үшiн маңызы зор.
Несиенiң сандық шегi несиелiк қаржыларды сандық жағынан шектеумен
байланысты. Шектеулердiң әдісi әр турлi, тура әдiс – Ұлттық банк мiндетті
қор көздерiнiң мөлшерiн арттырып, соның нәтижесiнде несие көздерiнiң
көлемiн азайтады, экономикалық әдiс – пайыздық мөлшерлеменi көтерудiң
нәтижесiнде несиелеу процесiн тежейдi, Сапалық шектерi – бұл жағдайда несие
тар көлемдiк деңгейде де, кең көлемдiк деңгейде де керi әсер етуi мумкiн.
Несиенiң экономика циклiнің тиiстi кезеңiне байланысты кең көлемдi
деңгейде оң немесе терiс түрде қалай әсср ететiндiгi жогарыда атап
көрсетiлдi.
Несиенiң пайдаланылуы мен оның тар көлем деңгейiнде әсер етуi көп
факторларга, ең бiріншi несиелiк қатымастарға қатысушы жақтардың
ықыластарғы мен мүмкiндiктерiне байланысты, атап айтқанда:
− қарыз алушылардың қарыз қаржыларына деген мұқтаждығы мен несие және
пайыздыық мөлшерлемелердi қайтаруга байланысты щығындарды азайтуға
олардың ықыласты болуы;
− банкiлердiң өз табыстарын ұлғайту мақсатымен несие салымдарын
кеңейтуге ықыластылығы.
Екi жақтың несиелiк тынымдарға ықыластары жасалған несиелiк
келiсiмдерде көрсетiледi.
1.2 Несиенің құрылымы мен функциялары
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйiт – құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бiрiмен өзара әрекетке
тусетiн бiрнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелiк
қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субьектілерге несие берушi мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бiрге қарасты жағдайда ғана несиенiң
мәнiн анықтауға болады.
Несие берушi – несиелiк мәмiленiң қарыз ұсынатын жағы. Мұны iске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгiлi бiр қоры болуы керек. Ол ақша өзiнiкi
болуы немесе басқа бiреуден қарызға алған болуы да мумкiн.
Қазiргi уақытта қарызга ақша ұсынатын негiзгi несие беруші – банк
болып табылады.Ол кәсiпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақыша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызга алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрiнде ұсынады.
Бұл ретте банктен алған несиенi тек қарызга алушы ғана емес, сондай-ақ
соңғысы да меншік иесiне тартылған ресурстарды қайтаруға мiндеттi. Бұл
арада банк бiр жағдайға несие берушi болса, екiншi жағдайда – қарыз алушы
болып көрiнедi.
Қарызға алушы – несиелiк қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндеттi жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар карызға ақша алушылар болып табылады. Қазiргi заман талабына сай
қарызга алушылар – кәсiпорындар, кәсiпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мумкiн.
Алайда, қарызга алушы карызға алынган қаражаттың меншiк иесi болып
табылмайды, өндiрiс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл
жағдайда ол алынган ақшадан гөрi, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры
таусылғаннан кейiн оны iске асырып, пайдаланганы ушiн өтемақы төлеп,
қарызды артық көлемде төлейдi.
Несиелiк мәмiледе қарызга алушы несие берушiге тәуелдi, оған несие
берушi өз талаптарын қояды. Алайда, карызга алушы мен несие берушi несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндеттi турде
қатысуы керек және бұл жагдайда олар орындарын ауыстыруы мумкiн. Несие
берушi – қарызгер болуы мумкiн.
Несие берушi мен қарызга алушы өзара іс әрекеттерiнде қарама-
қайшылықтың бiрлiгi сипатын көрсетедi. Несиелiк мәмiленiң қатысушылары
ретiнде олар оны қарама-қарсы жақтарында тұрады.
Олардың мүдделерi де бөлек, несие берушi неғурлым жоғары пайыздық
несие бергiсi келеді, қарыз алушыға мүмкiндiгiнше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу муддесi болады.
Несиенiң экономикадағы орны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде мынадай
қызметтердi атқарады:
− қайта бөлу;
− айналыс шығындарын үнемдеу;
− айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
− капиталдың шоғырлануын жеделдету;
− ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
1-сызба – несиенің құрылымы
Несиенiң қайта бөлу қызметi кез келген елдiң ұлттың экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл қызметiнiң көмегiмен
экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы
болады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне асуы несиенiң
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсүсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай орнын алмастыруга
толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғыалану процесi қызметi экономиканың турақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
Жалпы несие экономикалық категория ретiнде мынадай қызметтердi
атқарады:
− қайта бөлу;
− айналыс шығындарын үнемдеу;
− айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
− капиталдың шоғырлануын жеделдету;
− ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
Несие экономикалық категория ретінде келесі функцияларды орындайды:
− ынталандыру функциясы- экономикада ақша айналымын жылдамдату арқылы
процестерді жылдамдату;
− орын басу функциясы – қолма-қол ақшаның орнына несие ақшалар жүреді;
− жинақ функциясы – ақша капиталын жұмылдыру, іске тарту;
− қайта бөлу функциясы –несиенің көмегімен әртүрлі салалардың арасында
қаржылық құралдар қайта бөлініп отырады;
− реттеу функциясы – нарықтық экономикада несие экономиканы реттеу құралы
ретінде қолданылады.
Несиенің қайта бөлу функциясы уақытша босатылған құнның қайта бөлуін
білдіреді. Жинақталған ақша қайта бөлу обьектісі болып келеді (көбінесе
банктерде).
Несиенiң қайта бөлу қызметi кез келген елдiң ұлттың экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл қызметiнiң көмегiмен
экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы
болады.
Екінші функция несиелік операциялармен анық ақщаның орнын басу.
Ақшаның бір шотесептен екінші бір шотесепке аударылуы, өзара қарыздардың
есепке алынуы ақша төлемдерінің қысқартылуына, ақша құрылымын жақсартуға
әсер жасайды. Қазіргі кезде анық ақшалар қолданылмайды, айналымда несие
негізінде шығарылған ақша белгілері бар.
Үшінші функция жинақтау немесе мобилизациялау, яғни барлық қаражаттың
бір орында шоғырлануы. Қаражат қызмет көрсететін несиелік мекемелердің есеп
шоттарында жинақталады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне асуы несиенiң
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсүсуі м арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда
қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай орнын алмастыруга
толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғыалану процесi қызметi экономиканың турақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
1.3 Несиені ұйымдастыру қағидалары
Несиенің негізгі қағидалары. Несиеге – кеңейтілген қайта өндіру мақса-
тында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және
халықтың, экономиканың бос ақшалай қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын
несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік,
қолма – қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықтала-
ды.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерімен бастап қалыптасты,
ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиенің пайдаланған- нан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
өзінен – өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы айналымында аяқталатын
материалдық процестерде негізделеді. Ол банктің несие қорын жаңғыртып
отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын
анықтайды. Бұл несие капиталының қозғалысына қажетті талап болып табылады.
Ол белгілі бір мерзімге берілген соманың толық қайтарылуын қамтамасыз
етеді.Алайда, бұл тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға
алған ақшалай қаражатты қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға
мүмкіндік берген кезде ғана несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы
объективті процесс болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей,
кейінге қалдыруға болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен
келісімшартқа сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы
деңгейінде несиенің қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын
көрсетеді. Бұл жерже ол алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді,
экономикалық категория сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді. Несиенің
әлеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге талап етуі бойынша мүмкіндік береді.
Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылуы сияқты.
Несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың
бір уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады.
1. Несиенің түрлері мен формалары
Несие түрлері – бұл белгілі – бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі – бір қасиеттерге ие оның бір түрі.
Түрдің формадан айырмашылығы – түр диалектика категориясы болып
табылмайды, ол несиені ерекше түрдегі экономикалық қатынастар ретінде
түсінуді анықтайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
Мерзімдері бойынша:
− қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
− орта мерзімді ( 1 жылдан 3-5 жылға дейін );
− ұзақ мерзімді ( 3-5 жылдан жоғары ).
Несиелеу объектілері бойынша:
− негізгі қорларға берілетін несие;
− айналым қорларына берілетін несие.
Несиелеу әдістері бойынша:
− қалдық бойынша несиелеу;
− айналым бойынша несиелеу.
Айналым бойынша сауда және жабдықтаушы – өткізуші ұйымдар несие-
ленеді, ал қалғандарында айналым бойынша да, қалдық бойынша да несие-
леудің элементтері бар.
Мысалы, тұтыну несиесінің түрлері тауарлы және ақшалай болуы мүмкін,
ал халықаралық несиені төмендегідей жіктеуге болады:
− несиелеу объектісі бойынша: тауарлы және қаржылық несиелер;
− экономикалық мазмұны бойынша: сыртқы сауда операцияларымен
байланысты коммерциялық және қаржылық, кез – келген мақсат үшін
пайдаланылады ( қарызды өтеуге, бағалы қағаздарға инвестициялау
);
− несие субъектілері бойынша: жеке, үкіметтік және халықаралық
қаржылық ұйымдар беретін;
− мерзімдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді.
Шетелдік әдебиеттрде несиелердің келесі жіктеулері кездеседі:
Несиелердің категориялары:
Қарыза лушының типі бойынша:
− тұтыну;
− бөлшек ( көтерме );
− ауыл шаруашылығы;
− коммерциялық ( өнеркәсіптік );
− қозғалмайтын мүлік;
− энергия;
− үкімет – федералдық.
Мақсаты бойынша:
− тұтыну ( мысалы, тұтыну тауарлары, көлік т.с.с.);
− айналым капиталы;
− құрылғылар;
− ғимараттар;
− жобалар;
− лизингтік қаржыландыру.
Әрекет ету мерзімі бойынша:
− қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
− орта мерзімді ( 1 жылдан 4 жылға дейін );
− ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары ).
Өтелу кестесі бойынша:
− бірдей төлемдермен ( тұтыну несиесі үшін ай сайын );
− кезеңді төлемдермен ( тоқсан сайын, жарты жыл сайын,
жеңілдікті кезеңді немесе жеңілдіксіз кезеңді,
модификацияланған несие – шар , яғни өтелуі кезінде бұрын
жүргізілген төлемдерге қарағанда анағұрлым көп төлемді талап
ететін несие );
− бір рет төлемді ( қысқа, орта және ұзақ мерзімді несие –
шар ).
Қамтамасыз етілуі бойынша:
− қамтамасыз етілмеген;
− кепілмен қамтамасыз етілген ( қолма – қол бағалы қағаздар,
дебиторлы қарыздар, қорлар, құрылғылар, жерлер мен ғимараттар );
− кепілдендірілген;
− басқа да қамтамасыз етілулер ( міндеттеме, келісім, міндеттемесі
бар хат ).
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған:
Ұлттық банктің несиелері:
− аукциондық – Ұлттық банктің ақша – несие саясатының
уақытша құралы болып табылатын және екінші деңгейдегі
банктерге аукциондық негізде, республика банктерінің 1
айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді несиелерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін
несие;
− ломбардтық – Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып, жоғары пайызбен қысқа
мерзімге беретін несиесі;
− бюджеттік – Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігіне қайтарымдылық ( нарықтық ) шартымен
беретін несиесі;
− Ұлттық банктің республикалық бюджетті несиелеуі қысқарып және бұл
1998 жылдан бастап бюджет тапшылығын инфляциялық емес жабуға
көшумен байланысты тоқтатылады.
Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
− өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толықтыруға;
− күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
− импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
− ипотекалық;
− несиелік желі негізінде – қарыз алушының бірінші талап етуі
бойынша және белгілі – бір кезең бойында келісілген лимит шегінде
оған несие беру туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
− консорциялық – несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің
қамқорлығымен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер
беретін несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір
себептерге байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі
мүмкін;
− тұтыну мақсаттарына;
− банкаралық.
Банкаралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған банкаралық
нарықта аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негізгі кредиторлар ретінде ірі
банктер ( Халықтық банк, Казкоммерцбанк ) болады.
Қарыз портфелін жіктеу және екінші деңгейдегі банктердің несиелік
қызметінен келетін шығындарды жабу үшін резервтер ( провизиялар ) құру
тәртібі туралы Ережеге сәйкес Ұлттық банк қарыздардың сапалары бойынша
олардың келесі бөлінулерін белгіледі: стандартты, стандартты емес,
қанағаттанарлықсыз, күдікті, шығынды.
Несиенің формасы – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында
толық сақталатын көрінісі. Ол несие қатынасының мәнi мен ұйымдастырылуын
синтездейдi.
Несие қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық
жағнан бiртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуi керек.
Таңдап алынған жiктеу өлшемiне қарай несиенiң мынадай ең маңызды
формаларын бөлiп көрсетуге болады.
− қызмет ету саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие;
− несие мәмілесінің объектiсiне қарай – ақшалай және тауарлық
несие;
− несие қатынасының субъектiсiне қарай – банктiк, коммерциялық,
халыкаралық тұтынушылық несиелер.
2-сызба – несиенің негізгі формалары
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиеге қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді. Несиеге
қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың әр түрлі
сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің
көрінісі. Қарызға берілген құнға қатысты кредитор мен қарыз алушы
арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтін ретіндегі
мазмұнын білдіреді.
Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі-бір дәрежеде
несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты. Несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол
күйінде сақталады.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын
түрін өзгертеді.
Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы
қарастырылады: коммерциялық және банктік. Тауар түрінде берілетін несиені –
коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп атайды. Бұл екі несие
бір – бірінен несие субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы,
процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады. Сонымен қатар
көптеген жарияланымдарда несие формаларына: тұтыну, мемлекеттік,
халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және т.б. жатқызады. Олар осы екі
форманың тәжірибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несие- бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие, көбіне тауарды
сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай
жағдайда айналыс құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген қарызын
уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме, яғни
вексель қолданылады. Ол оның иесіне белгілі – бір уақыт өткенне кейін,
борышқордан векселде көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құқығы бар.
Несиенің бұл формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік
капиталмен біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді жылдамдату.
Әр түрлі тауарларды өндіру және өткізу әртүрлі уақыт кезеңін және
белгілі – бір маусымға сәйкестендіруді талап етеді. Қандай да бір тауар
өндіруші, өз тауарларын нарыққа ұсынған кезде осы тауарды қажет етіп тұрған
басқа өндірушінің қолма-қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін. Нәтижесінде
тауарларды несиеге сату қажеттілігі туындайды. Коммерциялық несиенің
шектелген деңгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп тұрған капиталисттердің
резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген,яғни олардың әрқайсысы
коммерциялық несие өзінің бағыты бойынша шектелген:
оны өндіріс құралдарын шығаратын салалар осы құрал – жабдықтарды
тұтынатын салаларға береді, бірақ керісінше емес. Мысалы, машина құрылыс
кәсіпорнының иесі тоқыма станоктарын несиеге тоқыма фабрикасына сата
алады, ал тоқыма фабрикасы машина құрылыс кәсіпорнына коммерциялық несие
бере алмайды, өйткені маталар машина құрылысында өндіріс құрал – жабдығы
бола алмайды.
Монополияға дейінгі капитализм кезеңінде коммерциялық несие өндіріс
пайызының және таурларды өткізудің үздіксіздігін қамтамасыз ете отырып,
несиелік жүйенің негізі болды.
Қазіргі уақытта фирмалар өз өнімдерін өткізудің бұл формасын төлемді
кейінге қалдыра отырып, сатуды белсенді қолданады. Бұл ұсақ және орта
фирмалардың төлем қабілеттілігінің шамалылығымен, тауарлар құнының өсуімен,
банктік қарыз алуды қиындататын несиелік шектеулермен түсіндіріледі.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық
кәсіпорындар балансының жалпы сомасында коммерциялық талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есеппен 30 % – ға жетеді, француз фирмаларынікі
20 – 25 %. Олардан кейінгі орында ағылшындық, американдық және германиялық
компаниялар. Төлеуді кейінге қалдыруды тек қаржылық мүмкіндігі шектеулі
ұсақ фирмалар ғана пайдаланбайды, сонымен қатаркредитор және қарыз алушы
ретінде бола отырып, едәуір қаражаттарды және банктік несие ала алатын ірі
компаниялар да пайдаланады.
Коммерциялық несиенің сақталуының себептерінің бірі – тауарлардың
ұдайы жеткізілуін талп ететін кәсіпорындардың экономикалық байланыстарының
үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады.
Басқа да несие формаларының жедел өсуіне байланысты коммерциялық
несиенің рөлі мен оның көмегінің абсолютті шамада ұлғаюына қарамастан
қысқарып кетті.
Батыстың экономикалық әдебиеттерінде “коммерциялық несие” терминімен
банктің коммерциялық мақсаттарға беретін қарыздары түсіндіріледі. Жұмыс
істеп жатқан капиталисттердің бір – біріне таурларды төлемді кейінге
қардыру шарттарымен сатуы коммерциялық фирмааралық несие деп аталады. К.
Маркстің айтуы бойынша, әрбір жұмыс істеп тұрған капиталист “ бір қолымен
несие береді және екінші қолымен несие алады”. Сондықтан жекелеген
кәсіпорын тұрғысынан алғанда, коммерциялық несие төлеуді кейінге қалдыру
шартымен, сатып алушыларға қоылған тауарлар және осындай шартпен
жабдықтаушылардан алынған тауарлар арасындағы айырмашылық ретінде анықтауға
болады. Кейбір экономисттер несие көлемін анағұрлым анықтау үшін таурларды
жеткізу кезінде қолданылатын аванстық төлемдерді де ескеру керек деп
есептейді.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз келісімі – аясы тар
мақсат емес, ол сатып алу – сату келісіміне қосақталып жүреді. Қарыз
келісімі тауарлардың өткізілуін жеңілдетеді. Төлемді кейінге қалдыру
мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы сауда келісімі жасалған
уақытта анықталады. Әдетте төлеуді кейінге қалдырудың ең жоғары мерзімі 90
күнге белгіленеді. Төлемді кейінге қалдыру тауарлардың түріне және басқа
факторларға ( мысалы, азық – түлік тауарларын төлеу қысқа мерзім ішінде
жүзеге асырылады ) байланысты. Төлемді кейінге қалдыру кезеңін ұзарту сатып
алушы мүддесіне сай келеді, оны өткізілетін тауарлар бағаларының
төлемдерімен салыстыруға болады.
Несиенің бұл формасын таңдаудың басқа факторы бәсекелестік кезінде
мәнді рөл атқаратын оның құны болып табылады. Коммерциялық несие бойынша
мөлшерлеме ақша нарығының мөлшерлемелеріне ілесіп отырады, бірақ анағұрлым
жоғары деңгейде белгіленеді. Коммерциялық несие қазіргі уақытта несиенің
басқа формаларынан жеке өмір сүрмейді. Несиенің негізгі екі формасының
байланысы банкте қарыз міндеттемелерін есептеу мысалында көрінеді. Тауар
өткізуді мақсат еткен алғашқы мәміле вексель арқылы банкте басқа сападағы
несиелік мәмілеге айналады, оның негізінде қарыз капиталының қозғалысы
жатыр. Банкте вексельдерді есептеу мүмкіндігі коммерциялық несиенің
көмегімен ұлғайтылады, жабдықтаушылар банкте вексельді оның төлем мерзімі
жеткенге дейін қиындықсыз есептете алатынын біле отырып, өз клиенттеріне
ынталы түрде төлемді кейін жүргізуді ұсынады, яғни вексельді есептеу
механизмі кәсіпорындардың сатып алушыларға төлемді кейінге қалдыруды
ұсынуда шектелген мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Соңғы он жылдықта несиенің екі формасының арасындағы өзара байланыс
нығайып келеді. Банктік несиені коммерциялық несиемен салыстырғандағы
артықшылық күшейе түсуде. Коммерциялық несие көбіне бағынышты рөл атқаруда,
өйткені онда банктік мекемелердің қызмет ету ережелерінің өзгерістері
көрінеді.
Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар.
Уақыт шектеулігі, өлшемдер, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден
басқа төлемді белгілі – бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие
болады; тауарларды төлеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушылар сатып
алушылардың қаржылық жағдайы туралы әр уақытта жақсы хабардар болмайды, ал
бұл олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі – бір тәуекел туғызады.
Төлемді кейінге қалдыру – банктік сфераның ықпалынан күшті әсер көреді (
атап айтқанда, ол жабдықтаушы оңай түрде банкте вексельді қаншалықты
есептете алатынына байланысты ). Көрсетілген кемшіліктер коммерциялық
несиенің рөлін төмендетеді.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы:
− қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез – келген заңды тұлға бола алады;
− коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
− қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты
− коммерциялық несиенің орташа қүны сол кезеңдегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
− қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңдық түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына
қосылады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Қарыз алушылар категорияларына қарай:
Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
− мақсатты қорларға;
− банктерге;
− қаржы – несиелік мекемелеріне.
Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
− өнеркәсіп салаларына;
− ауыл шаруашылығына;
− саудаға;
− дайындау ұйымдарына;
− жабдықтау – сату ұйымдарына;
− кооперативтерге;
− жеке кәсіпкерлерге.
Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
Мерзіміне қарай:
− қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
− орта мерзімді ( 1 жылдан 3-5 жылға дейін );
− ұзақ мерзімді ( 3-5 жылдан жоғары ).
Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
− негізгі қорға жұмсалатын;
− айналым қаражатына жұмсалатын.
Қамтамасыз дәрежесіне қарай:
− Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
− Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы
қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер
ішінара бөлінеді: санатты күмәнді, санатты күмәнді, санатты күмәнді,
санатты күмәнді, санатты күмәнді
− Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
Валютамен берілуіне қарай:
− ұлттық валютамен;
− шетел валютасымен.
Қайтарылу дәрежесіне қарай.
Қамтамасыз етілген:
− кепілхатпен;
− кепілдемемен;
− кепілдікпен;
− cақтандырылған.
Берілу шартына қарай:
− тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие;
− ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып,
ұзақ мерзімге берілетін несие;
− овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несие формасы;
− овернайт несиесі – өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несие түрі;
− онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие;
− банкаралық несие – банктердің бір – біріне беретін несиесі;
− ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие;
− лизингтік несие – құрал – жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие;
− рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдаланылатын несие;
− сенім несиесі – банктің сеніміне кірген төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие;
− маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
Несиелеу объектісіне қарай:
− меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
− материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
− сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
− азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар
және т.б. мүліктер алуына.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық және банктік формада
берілетін несие.
Тұтыну несиесінің негізгі міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға
қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан –
тауар айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға
болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды
несиелеудің өсуі төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік,
әсіресе қазіргі уақытта нарықтың тауарлармен толығу жағдайында көрінеді.
Несиенің бұл түрін әр түрлі елдерде салыстыру, оның дамуының әр түрлі
деңгейін көрсетеді. Италия мен Жапонияда тұрғындардың жалпы қарыз сомасының
қатынасы осы елдердің ЖІӨ – не 10 % ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Несие экономикалық категория ретінде 4
1.1 Несие қатынастарының пайда болуы және экономикадағы рөлі 4
1.2 Несиенің құрылымы мен функциялары 7
1.3 Несиені ұйымдастыру қағидалары 10
1.4 Несие түрлері мен формалары 11
2 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің дамуы 23
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және 23
дамуы
2.2 Қазақстан Республикасы банктерінің несие беру жүйесін талдау 25
2.3 Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекет рөлі 29
3 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің мәселелері, оларды33
шешу жолдары және даму перспективалары.
Қорытынды 36
Қолданылған әдебиет 37
Кіріспе
Осы курстық жұмыстың тақырыбы Несие, оның мәні және ұйымдастыру
қағидалары.
Курстық жұмыста төмендегі сұрақтар қарастырылды:
− несие экономикалық категория ретінде;
− Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы мен рөлі;
− Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің мәселелері, шешу жолдары
және даму перспективалары.
Ал енді осы курстық жұмысқа байланысты несие ұғымына қысқаша
түсініктеме беріп өтетін болсақ.
Онда несие – нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Қарыз берушi – қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз
берушi – бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз алушы – бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк
қатынастың екiнші жағы.
Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол когамдық өндіріс
процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга
трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга
алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.
Оның көмегімен мемлекеттiң, халыктың, ұйымдардың және кәсiпорындардың
табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады.
Негізінен осы курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігі де айқын көрініп
тұр. Өйткені қазір мемлекет тарапынан да бұл несиелендіру саясаты жүріп
жатыр ғой, өйткені бірінші және екінші деңгейлі банктер халыққа мемлекет
тарапынан жасалған бағдарламалары бойынша, жеке меншікті дамыту мақсатында
белгілі бір көлемдерде несие беруде, бұл жерде несиенің бүгінгі таңда
қаншалықты өзекті мәселелердің бірі екенің аңғартуға болады. Өйткені несие
ол ел экономикасын көтеруде, не болмаса дамтуда үлкен рөль атқаратын
ұғымдардың бірі.
1. Несие экономикалық категория ретінде
1.1 Несие қатынастарының пайда болуы және экономикадағы рөлі
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретінде теорияның рөлі ерекше.
Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың қалыптасуымен пайда
болды.
Несие – ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады.
Кредит деген сөз, қарыз, несие деген kredo – сенемін деген мағына
беретін латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже
ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей
қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму
үстінде болады.
Саламон патшаға дейін, иудейліктер несиені қолданып жүрген, сонымен
қоса осы несиелер үшін ұзақ уақыт аралығында құлдыққа жіберілген кездері
де болған екен. Сосын уақыт өте келе Саламон патша бұндай қылмыскерлікке
тыйым салып, заң шығарған болатын. Бұл заңда несие алушы адам, енді несие
берушінің алдында өз өмірімен емес, ал қолда бар мүлігімен жауап беретін
болды. Қарыз алушы адамның тұратын жерінде белгілі бір бағана қойылатын
болды, бұл бағанада осы жерде тұратын адамның мүлігі, қолда бар бәр
нәрсесі, алған қаражат мөлшерін қайтарған уақытына дейін, бұл жердің бәрі
қарыз берушінің меншігінде болатынын білдірген, сонымен қоса бұл істердің
бәрі жан жақтағылардың түгелі бұл жердің кепілдікте екенін білулері үшін
жасалынған болатын. Бұндай жазулары бар бағаналарды ипотека деп атай
бастады, грек тілінен "hypotheke" аударғанда " кепіл, заклад" дегендерді
білдірді.
Ең алғашқы несиелер халық арасында қосымша пайда табу мүмкіндігі
ретінде емес, ал белгілі бір қажеттіліктерден туындаған болатын. Адамдар
жерде дәнді дақылдар өсіре бастаған мезеттен бастап, олар ойда болмаған,
кенет тәуекелдермен қақтығыса бастады, яғни, өнімдерінің жартсын ала
алмағандар, ал кейбіреулері болса мүлдем еңбектерін зая кетіріп еш бір
пайдаға қолдары жетпеген адамдар болды. Міне дәл осы мезеттен бастап
алғашқы несиелер пайда бола бастайды.
Егер жеке бір шаруаға, оның өзінің жинап алған егіні жетпейтін болса,
ол өзінен бір сатыға жоғарыда тұрған, яғни оған қарағанда бай шаруаға
барады да, келесі егін алатын мерзімге дейін өзіне жетпей тұрған егін
мөлшерін алатын болған, осыдан егер ол бір қап алған болса, қайтаруға
келгенде ол бір жарым немесе екі қап қайтаратын болған. Әрине бұл жерде,
өзі ойлаған мөлшерде егін ала алмаған адамның, өз әл ауқатын көтеріп алып,
оған қарыз берген адамға сол қарызын нақты қайтаратыны жөнінде толық
кепілдік бере алмайтын. Бір жазушы жазғандай "бұндай жағдайда процент, яғни
несие алу дегеніміз ол құлап баражатқанды итермелеу" дегенді білдіреді
деген.
Егер несие алған адам өз қарызын жаба алмаған жағдайда, ол өзінің
кепілдікке берген мүлігінен айырылатын болған. Егер одан кепіл ретінде
аларлық ештенесі болмаған жағдайда ол ұзақтан ұзаққа созылатын құлдыққа бел
бууға мәжбүр еді.
Әрине бұндай жағдайлардың болуы халықтың мәз етер мақұлдауына ие
болмаған еді. Алғаш бұндайға қарсы шыққандардың бірі болып церковь болды.
Церковь бұндай саясатқа қарсы белгілі бір дәлелдер іздеп таппақшы болды.
Орта ғасырлардың сонына қарай мемлекет несиенің қай балмасын
формаларына қарсы саясаттарын тоқтатып, несие пайызының тым жоғарлап
кетпеуін қадағалауды қолға ала бастады.
1545 жылы Англияда несиеге деген максималды пайыз ставкасы 10% болды.
Ал 1624 жылы ол ставка 8 % -ға дейін төмендеді, 1652 жылы тіпті 6%
төмендеді. Басқа елдерде осыған ұқсас әрекеттер жасап отырды. Мысалға;
Нидерландыда 1640 жылы максималды пайыз ставкасы 5% жоғары болмау
керектігін орнықтырған, ал Францияда 1601 жылы максималды несие пайызы 6%
боп орнатылды.
Ал Ресейде бұндай заң 1754 жылы еңгізген болатын, ондағы максималды
пайыз ставкасы 6% құрады. XVIII ғасырларда пайыздардың болмауына қатысты
кең ауқымдағы көтерілістер өткізіліп, ақырындап ақырындап қоғамдық ойларды
бұза бастайды, осыдан кейін XIX ғасырда, бүкіл жерлерде пайыздың мөлшеріне
деген бақылау жойылады.
Ал енді қазіргі таңда бүкіл банктік несиелер қоғам арасында кең
қолданылуда.
Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық
теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы ХҮІІІ ғасырдың екіші жартысында пайда
болды. Бұл теорияның негізін А. Смит пен Д. Рекардо салды. Одан әрі оны
француз экномистері Ж. Сэй, Ф. Бастия және американдық Д. Мак – Куллах
дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік
түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті. Бұл
жағдайда несие объектісі заттай емес игіліктер болып табылады
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама қарсы
идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың дамуында
шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады. Несие
ақшамен және байланыспен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін салушы,
ағылшын экономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған
мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп
болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, капитал жасаушылар деп
қарастырады.
Бұл теорияның қолданушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс,
Ф. Хоутри, И. Шумперет(Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен
несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі,
сондықтан ол “өндіргіш капитал” болып табылады, ал, банктер “несие
фабрикасы”. Бұл екеуі де несиені, яғни капитал жасайды. Олар банктер
барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай – ақ
олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды
деп есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің,
экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты
дамуына әсер етеді.
Ал Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның
сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді енді қалыптасып
келе жатқанын атауға болады. Мысалы, Қазақстан ақша және капитал нарығының
сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің
жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Несиенiң рөлiн несиелік қатынастардың жұмыс iстеуiне әкелiп соқтыратын
нәтижесiмен анықтауға болады. Несие өзiнiң қызметi арқылы ұдайы өндiрiс
процесiне әсер етедi. Жоғарыда аталып өткендей, несиенiң өз қызмет саласы
бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен емес, шаруашылық айналымда
пайдаланылмай тұраған, қайта айналып құйылудың бастапқы кезiнде қайта
бөлiну мүмкiн бөлгiмен ғана байланысты. Несиенiң көмегiмен шешiлетiн
мiндеттер қогамдық дамудың әр түрлi кезеңдерiнде өзгерiп отыруы мүмкiн.
Жаңа өндiрiс ашумен оларды кеңейту iсiнде де несиенiң атқаратын рөлі
зор. Несиенiң көмегiмен айтарлықтай қаржы ресурстарын шоғырландыру мен
орталықтандыру жаңа өндiрiстердiң iрi жобаларын iске асыруга, жаңа
техникалық ендiруге, жоғары қосымша құны бар өнімдердi өндiрудi қайта
жарақтауга байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi.
Қазақстанда экокомиканың шикiзаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған
өңдеу секторын құру мақсатын көздейтiн КР-ның 2003 – 2015 жылдарға арналган
индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл ретте өзiнiң
несиелiк қаржыларын осы багдарламаны жүзеге асыруга багыттайтын несие
жүйесiне үлкен умiттер артылуда. Несиенi капиталдық салымдар есебiнде
пайдаланудың бюджеттiк қайта айналмалы қаржыландырумен айтарлықтай маңызды
артықшылықтары бар. Ол капиталдық шығынның тиiмдiлiгiн осы шаралардың
пайда есебiнен қарызды өтеудiң мүмкiндiктерiн анықтаумен әрi несие
шараларының өтелу мерзiмi шегiнде қарызды өтеудiң мерзiмiн белгiлеуменi
жүйелi бақылауга мүмкiндiк бередi.
Несиенiң ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол ақша
айналымының үнемделуiнен көрiнедi. Несие өзiнiң қызметi – айналысының
құралын құруға байланысты:
− бiрiншiден, ақша белгiлерiн дайындау, шығару, есеп жүргiзу мен
сақтаушыгындарын қысқартады;
− екiншiден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып, қолма-
қол ақшасыз есептесулердi қысқартып, айналым шығындарын азайтады;
− үшiншiден, айналымның шыгындары маусымдық қажеттiлiктерді қосымша
қаржылар есебiнен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты қысқарады.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезiнде мемлекет пайыздық
ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемiн қысу үшiн экономикадағы
несиелiк салымның көлемiн қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу кезiнде
экоюмиканы жандандырып, әрi өсiру үшiн несие экспансиясы саясаты
қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кемiту арқылы несие тасқыны көбейiп,
ақша көлемi ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтiрiледi. Қазақстанда
1993 – 1997 жылдары несиелердiң шектелуi, ал 1998 жылдан бастап несие
экспансиясы саясаты жургiзiлдi.
Несиелiк (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында тұрғын‚ үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлiк және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алу
мен шаруашьтлықты қалыптастыру сияқты коғамдагы көптеген әлеуметтiк
мәселелердi шешуге қол жетiп отыр.
Несиенiң көмегiмен басқа мемлекеттермен байланыстар ныгайып, әлемдiк
экономикага араласуга мүмкiндiктер туып келедi.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық
субъектiлердiң өмiр сүруi мен жалпы халықшаруашылыгының дамуына да,
микроденгейiне байланыстардың дамуында, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын
көтеруде несиенің атқаратын рөлi өте зор екен.
Несие саласын мейлiнше тарылтудың да керi әсерi бар, себебi төлем
қаржыларының жеткiлiксiздiгiнен шаруашылық субъектiлерi ТМҚ-ны, жабдықтарды
сатып ала алмайды, өзiнiң қызметкерлерiне еңбекақы төлей алмайды, негiзгi
қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып келгенде мұның бәрi өндiрiсте,
тауарларды сатып-таратуда өз көрiнiсiн байқатпай қоймайды. Несиенiң
шектерiн негiздеп анықтау мен сақтаудың сұраныс пен ұсыныстың, айналымдағы
тауар мен ақша көлемдерiнiң, өндiрiс пен тауарларды сатып-таратудың
араларындағы үйлесiмдi тепе-теңдiктердi сақтай тұру үшiн маңызы зор.
Несиенiң сандық шегi несиелiк қаржыларды сандық жағынан шектеумен
байланысты. Шектеулердiң әдісi әр турлi, тура әдiс – Ұлттық банк мiндетті
қор көздерiнiң мөлшерiн арттырып, соның нәтижесiнде несие көздерiнiң
көлемiн азайтады, экономикалық әдiс – пайыздық мөлшерлеменi көтерудiң
нәтижесiнде несиелеу процесiн тежейдi, Сапалық шектерi – бұл жағдайда несие
тар көлемдiк деңгейде де, кең көлемдiк деңгейде де керi әсер етуi мумкiн.
Несиенiң экономика циклiнің тиiстi кезеңiне байланысты кең көлемдi
деңгейде оң немесе терiс түрде қалай әсср ететiндiгi жогарыда атап
көрсетiлдi.
Несиенiң пайдаланылуы мен оның тар көлем деңгейiнде әсер етуi көп
факторларга, ең бiріншi несиелiк қатымастарға қатысушы жақтардың
ықыластарғы мен мүмкiндiктерiне байланысты, атап айтқанда:
− қарыз алушылардың қарыз қаржыларына деген мұқтаждығы мен несие және
пайыздыық мөлшерлемелердi қайтаруга байланысты щығындарды азайтуға
олардың ықыласты болуы;
− банкiлердiң өз табыстарын ұлғайту мақсатымен несие салымдарын
кеңейтуге ықыластылығы.
Екi жақтың несиелiк тынымдарға ықыластары жасалған несиелiк
келiсiмдерде көрсетiледi.
1.2 Несиенің құрылымы мен функциялары
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйiт – құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бiрiмен өзара әрекетке
тусетiн бiрнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелiк
қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субьектілерге несие берушi мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бiрге қарасты жағдайда ғана несиенiң
мәнiн анықтауға болады.
Несие берушi – несиелiк мәмiленiң қарыз ұсынатын жағы. Мұны iске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгiлi бiр қоры болуы керек. Ол ақша өзiнiкi
болуы немесе басқа бiреуден қарызға алған болуы да мумкiн.
Қазiргi уақытта қарызга ақша ұсынатын негiзгi несие беруші – банк
болып табылады.Ол кәсiпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақыша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызга алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрiнде ұсынады.
Бұл ретте банктен алған несиенi тек қарызга алушы ғана емес, сондай-ақ
соңғысы да меншік иесiне тартылған ресурстарды қайтаруға мiндеттi. Бұл
арада банк бiр жағдайға несие берушi болса, екiншi жағдайда – қарыз алушы
болып көрiнедi.
Қарызға алушы – несиелiк қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндеттi жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар карызға ақша алушылар болып табылады. Қазiргi заман талабына сай
қарызга алушылар – кәсiпорындар, кәсiпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мумкiн.
Алайда, қарызга алушы карызға алынган қаражаттың меншiк иесi болып
табылмайды, өндiрiс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл
жағдайда ол алынган ақшадан гөрi, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры
таусылғаннан кейiн оны iске асырып, пайдаланганы ушiн өтемақы төлеп,
қарызды артық көлемде төлейдi.
Несиелiк мәмiледе қарызга алушы несие берушiге тәуелдi, оған несие
берушi өз талаптарын қояды. Алайда, карызга алушы мен несие берушi несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндеттi турде
қатысуы керек және бұл жагдайда олар орындарын ауыстыруы мумкiн. Несие
берушi – қарызгер болуы мумкiн.
Несие берушi мен қарызга алушы өзара іс әрекеттерiнде қарама-
қайшылықтың бiрлiгi сипатын көрсетедi. Несиелiк мәмiленiң қатысушылары
ретiнде олар оны қарама-қарсы жақтарында тұрады.
Олардың мүдделерi де бөлек, несие берушi неғурлым жоғары пайыздық
несие бергiсi келеді, қарыз алушыға мүмкiндiгiнше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу муддесi болады.
Несиенiң экономикадағы орны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде мынадай
қызметтердi атқарады:
− қайта бөлу;
− айналыс шығындарын үнемдеу;
− айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
− капиталдың шоғырлануын жеделдету;
− ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
1-сызба – несиенің құрылымы
Несиенiң қайта бөлу қызметi кез келген елдiң ұлттың экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл қызметiнiң көмегiмен
экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы
болады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне асуы несиенiң
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсүсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай орнын алмастыруга
толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғыалану процесi қызметi экономиканың турақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
Жалпы несие экономикалық категория ретiнде мынадай қызметтердi
атқарады:
− қайта бөлу;
− айналыс шығындарын үнемдеу;
− айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
− капиталдың шоғырлануын жеделдету;
− ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
Несие экономикалық категория ретінде келесі функцияларды орындайды:
− ынталандыру функциясы- экономикада ақша айналымын жылдамдату арқылы
процестерді жылдамдату;
− орын басу функциясы – қолма-қол ақшаның орнына несие ақшалар жүреді;
− жинақ функциясы – ақша капиталын жұмылдыру, іске тарту;
− қайта бөлу функциясы –несиенің көмегімен әртүрлі салалардың арасында
қаржылық құралдар қайта бөлініп отырады;
− реттеу функциясы – нарықтық экономикада несие экономиканы реттеу құралы
ретінде қолданылады.
Несиенің қайта бөлу функциясы уақытша босатылған құнның қайта бөлуін
білдіреді. Жинақталған ақша қайта бөлу обьектісі болып келеді (көбінесе
банктерде).
Несиенiң қайта бөлу қызметi кез келген елдiң ұлттың экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл қызметiнiң көмегiмен
экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы
болады.
Екінші функция несиелік операциялармен анық ақщаның орнын басу.
Ақшаның бір шотесептен екінші бір шотесепке аударылуы, өзара қарыздардың
есепке алынуы ақша төлемдерінің қысқартылуына, ақша құрылымын жақсартуға
әсер жасайды. Қазіргі кезде анық ақшалар қолданылмайды, айналымда несие
негізінде шығарылған ақша белгілері бар.
Үшінші функция жинақтау немесе мобилизациялау, яғни барлық қаражаттың
бір орында шоғырлануы. Қаражат қызмет көрсететін несиелік мекемелердің есеп
шоттарында жинақталады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне асуы несиенiң
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсүсуі м арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда
қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай орнын алмастыруга
толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғыалану процесi қызметi экономиканың турақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
1.3 Несиені ұйымдастыру қағидалары
Несиенің негізгі қағидалары. Несиеге – кеңейтілген қайта өндіру мақса-
тында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және
халықтың, экономиканың бос ақшалай қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын
несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік,
қолма – қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықтала-
ды.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерімен бастап қалыптасты,
ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиенің пайдаланған- нан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
өзінен – өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы айналымында аяқталатын
материалдық процестерде негізделеді. Ол банктің несие қорын жаңғыртып
отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын
анықтайды. Бұл несие капиталының қозғалысына қажетті талап болып табылады.
Ол белгілі бір мерзімге берілген соманың толық қайтарылуын қамтамасыз
етеді.Алайда, бұл тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға
алған ақшалай қаражатты қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға
мүмкіндік берген кезде ғана несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы
объективті процесс болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей,
кейінге қалдыруға болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен
келісімшартқа сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы
деңгейінде несиенің қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын
көрсетеді. Бұл жерже ол алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді,
экономикалық категория сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді. Несиенің
әлеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге талап етуі бойынша мүмкіндік береді.
Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылуы сияқты.
Несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың
бір уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады.
1. Несиенің түрлері мен формалары
Несие түрлері – бұл белгілі – бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі – бір қасиеттерге ие оның бір түрі.
Түрдің формадан айырмашылығы – түр диалектика категориясы болып
табылмайды, ол несиені ерекше түрдегі экономикалық қатынастар ретінде
түсінуді анықтайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
Мерзімдері бойынша:
− қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
− орта мерзімді ( 1 жылдан 3-5 жылға дейін );
− ұзақ мерзімді ( 3-5 жылдан жоғары ).
Несиелеу объектілері бойынша:
− негізгі қорларға берілетін несие;
− айналым қорларына берілетін несие.
Несиелеу әдістері бойынша:
− қалдық бойынша несиелеу;
− айналым бойынша несиелеу.
Айналым бойынша сауда және жабдықтаушы – өткізуші ұйымдар несие-
ленеді, ал қалғандарында айналым бойынша да, қалдық бойынша да несие-
леудің элементтері бар.
Мысалы, тұтыну несиесінің түрлері тауарлы және ақшалай болуы мүмкін,
ал халықаралық несиені төмендегідей жіктеуге болады:
− несиелеу объектісі бойынша: тауарлы және қаржылық несиелер;
− экономикалық мазмұны бойынша: сыртқы сауда операцияларымен
байланысты коммерциялық және қаржылық, кез – келген мақсат үшін
пайдаланылады ( қарызды өтеуге, бағалы қағаздарға инвестициялау
);
− несие субъектілері бойынша: жеке, үкіметтік және халықаралық
қаржылық ұйымдар беретін;
− мерзімдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді.
Шетелдік әдебиеттрде несиелердің келесі жіктеулері кездеседі:
Несиелердің категориялары:
Қарыза лушының типі бойынша:
− тұтыну;
− бөлшек ( көтерме );
− ауыл шаруашылығы;
− коммерциялық ( өнеркәсіптік );
− қозғалмайтын мүлік;
− энергия;
− үкімет – федералдық.
Мақсаты бойынша:
− тұтыну ( мысалы, тұтыну тауарлары, көлік т.с.с.);
− айналым капиталы;
− құрылғылар;
− ғимараттар;
− жобалар;
− лизингтік қаржыландыру.
Әрекет ету мерзімі бойынша:
− қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
− орта мерзімді ( 1 жылдан 4 жылға дейін );
− ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары ).
Өтелу кестесі бойынша:
− бірдей төлемдермен ( тұтыну несиесі үшін ай сайын );
− кезеңді төлемдермен ( тоқсан сайын, жарты жыл сайын,
жеңілдікті кезеңді немесе жеңілдіксіз кезеңді,
модификацияланған несие – шар , яғни өтелуі кезінде бұрын
жүргізілген төлемдерге қарағанда анағұрлым көп төлемді талап
ететін несие );
− бір рет төлемді ( қысқа, орта және ұзақ мерзімді несие –
шар ).
Қамтамасыз етілуі бойынша:
− қамтамасыз етілмеген;
− кепілмен қамтамасыз етілген ( қолма – қол бағалы қағаздар,
дебиторлы қарыздар, қорлар, құрылғылар, жерлер мен ғимараттар );
− кепілдендірілген;
− басқа да қамтамасыз етілулер ( міндеттеме, келісім, міндеттемесі
бар хат ).
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған:
Ұлттық банктің несиелері:
− аукциондық – Ұлттық банктің ақша – несие саясатының
уақытша құралы болып табылатын және екінші деңгейдегі
банктерге аукциондық негізде, республика банктерінің 1
айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді несиелерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін
несие;
− ломбардтық – Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып, жоғары пайызбен қысқа
мерзімге беретін несиесі;
− бюджеттік – Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігіне қайтарымдылық ( нарықтық ) шартымен
беретін несиесі;
− Ұлттық банктің республикалық бюджетті несиелеуі қысқарып және бұл
1998 жылдан бастап бюджет тапшылығын инфляциялық емес жабуға
көшумен байланысты тоқтатылады.
Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
− өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толықтыруға;
− күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
− импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
− ипотекалық;
− несиелік желі негізінде – қарыз алушының бірінші талап етуі
бойынша және белгілі – бір кезең бойында келісілген лимит шегінде
оған несие беру туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
− консорциялық – несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің
қамқорлығымен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер
беретін несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір
себептерге байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі
мүмкін;
− тұтыну мақсаттарына;
− банкаралық.
Банкаралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған банкаралық
нарықта аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негізгі кредиторлар ретінде ірі
банктер ( Халықтық банк, Казкоммерцбанк ) болады.
Қарыз портфелін жіктеу және екінші деңгейдегі банктердің несиелік
қызметінен келетін шығындарды жабу үшін резервтер ( провизиялар ) құру
тәртібі туралы Ережеге сәйкес Ұлттық банк қарыздардың сапалары бойынша
олардың келесі бөлінулерін белгіледі: стандартты, стандартты емес,
қанағаттанарлықсыз, күдікті, шығынды.
Несиенің формасы – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында
толық сақталатын көрінісі. Ол несие қатынасының мәнi мен ұйымдастырылуын
синтездейдi.
Несие қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық
жағнан бiртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуi керек.
Таңдап алынған жiктеу өлшемiне қарай несиенiң мынадай ең маңызды
формаларын бөлiп көрсетуге болады.
− қызмет ету саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие;
− несие мәмілесінің объектiсiне қарай – ақшалай және тауарлық
несие;
− несие қатынасының субъектiсiне қарай – банктiк, коммерциялық,
халыкаралық тұтынушылық несиелер.
2-сызба – несиенің негізгі формалары
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиеге қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді. Несиеге
қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың әр түрлі
сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің
көрінісі. Қарызға берілген құнға қатысты кредитор мен қарыз алушы
арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтін ретіндегі
мазмұнын білдіреді.
Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі-бір дәрежеде
несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты. Несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол
күйінде сақталады.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын
түрін өзгертеді.
Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы
қарастырылады: коммерциялық және банктік. Тауар түрінде берілетін несиені –
коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп атайды. Бұл екі несие
бір – бірінен несие субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы,
процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады. Сонымен қатар
көптеген жарияланымдарда несие формаларына: тұтыну, мемлекеттік,
халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және т.б. жатқызады. Олар осы екі
форманың тәжірибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несие- бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие, көбіне тауарды
сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай
жағдайда айналыс құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген қарызын
уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме, яғни
вексель қолданылады. Ол оның иесіне белгілі – бір уақыт өткенне кейін,
борышқордан векселде көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құқығы бар.
Несиенің бұл формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік
капиталмен біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді жылдамдату.
Әр түрлі тауарларды өндіру және өткізу әртүрлі уақыт кезеңін және
белгілі – бір маусымға сәйкестендіруді талап етеді. Қандай да бір тауар
өндіруші, өз тауарларын нарыққа ұсынған кезде осы тауарды қажет етіп тұрған
басқа өндірушінің қолма-қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін. Нәтижесінде
тауарларды несиеге сату қажеттілігі туындайды. Коммерциялық несиенің
шектелген деңгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп тұрған капиталисттердің
резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген,яғни олардың әрқайсысы
коммерциялық несие өзінің бағыты бойынша шектелген:
оны өндіріс құралдарын шығаратын салалар осы құрал – жабдықтарды
тұтынатын салаларға береді, бірақ керісінше емес. Мысалы, машина құрылыс
кәсіпорнының иесі тоқыма станоктарын несиеге тоқыма фабрикасына сата
алады, ал тоқыма фабрикасы машина құрылыс кәсіпорнына коммерциялық несие
бере алмайды, өйткені маталар машина құрылысында өндіріс құрал – жабдығы
бола алмайды.
Монополияға дейінгі капитализм кезеңінде коммерциялық несие өндіріс
пайызының және таурларды өткізудің үздіксіздігін қамтамасыз ете отырып,
несиелік жүйенің негізі болды.
Қазіргі уақытта фирмалар өз өнімдерін өткізудің бұл формасын төлемді
кейінге қалдыра отырып, сатуды белсенді қолданады. Бұл ұсақ және орта
фирмалардың төлем қабілеттілігінің шамалылығымен, тауарлар құнының өсуімен,
банктік қарыз алуды қиындататын несиелік шектеулермен түсіндіріледі.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық
кәсіпорындар балансының жалпы сомасында коммерциялық талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есеппен 30 % – ға жетеді, француз фирмаларынікі
20 – 25 %. Олардан кейінгі орында ағылшындық, американдық және германиялық
компаниялар. Төлеуді кейінге қалдыруды тек қаржылық мүмкіндігі шектеулі
ұсақ фирмалар ғана пайдаланбайды, сонымен қатаркредитор және қарыз алушы
ретінде бола отырып, едәуір қаражаттарды және банктік несие ала алатын ірі
компаниялар да пайдаланады.
Коммерциялық несиенің сақталуының себептерінің бірі – тауарлардың
ұдайы жеткізілуін талп ететін кәсіпорындардың экономикалық байланыстарының
үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады.
Басқа да несие формаларының жедел өсуіне байланысты коммерциялық
несиенің рөлі мен оның көмегінің абсолютті шамада ұлғаюына қарамастан
қысқарып кетті.
Батыстың экономикалық әдебиеттерінде “коммерциялық несие” терминімен
банктің коммерциялық мақсаттарға беретін қарыздары түсіндіріледі. Жұмыс
істеп жатқан капиталисттердің бір – біріне таурларды төлемді кейінге
қардыру шарттарымен сатуы коммерциялық фирмааралық несие деп аталады. К.
Маркстің айтуы бойынша, әрбір жұмыс істеп тұрған капиталист “ бір қолымен
несие береді және екінші қолымен несие алады”. Сондықтан жекелеген
кәсіпорын тұрғысынан алғанда, коммерциялық несие төлеуді кейінге қалдыру
шартымен, сатып алушыларға қоылған тауарлар және осындай шартпен
жабдықтаушылардан алынған тауарлар арасындағы айырмашылық ретінде анықтауға
болады. Кейбір экономисттер несие көлемін анағұрлым анықтау үшін таурларды
жеткізу кезінде қолданылатын аванстық төлемдерді де ескеру керек деп
есептейді.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз келісімі – аясы тар
мақсат емес, ол сатып алу – сату келісіміне қосақталып жүреді. Қарыз
келісімі тауарлардың өткізілуін жеңілдетеді. Төлемді кейінге қалдыру
мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы сауда келісімі жасалған
уақытта анықталады. Әдетте төлеуді кейінге қалдырудың ең жоғары мерзімі 90
күнге белгіленеді. Төлемді кейінге қалдыру тауарлардың түріне және басқа
факторларға ( мысалы, азық – түлік тауарларын төлеу қысқа мерзім ішінде
жүзеге асырылады ) байланысты. Төлемді кейінге қалдыру кезеңін ұзарту сатып
алушы мүддесіне сай келеді, оны өткізілетін тауарлар бағаларының
төлемдерімен салыстыруға болады.
Несиенің бұл формасын таңдаудың басқа факторы бәсекелестік кезінде
мәнді рөл атқаратын оның құны болып табылады. Коммерциялық несие бойынша
мөлшерлеме ақша нарығының мөлшерлемелеріне ілесіп отырады, бірақ анағұрлым
жоғары деңгейде белгіленеді. Коммерциялық несие қазіргі уақытта несиенің
басқа формаларынан жеке өмір сүрмейді. Несиенің негізгі екі формасының
байланысы банкте қарыз міндеттемелерін есептеу мысалында көрінеді. Тауар
өткізуді мақсат еткен алғашқы мәміле вексель арқылы банкте басқа сападағы
несиелік мәмілеге айналады, оның негізінде қарыз капиталының қозғалысы
жатыр. Банкте вексельдерді есептеу мүмкіндігі коммерциялық несиенің
көмегімен ұлғайтылады, жабдықтаушылар банкте вексельді оның төлем мерзімі
жеткенге дейін қиындықсыз есептете алатынын біле отырып, өз клиенттеріне
ынталы түрде төлемді кейін жүргізуді ұсынады, яғни вексельді есептеу
механизмі кәсіпорындардың сатып алушыларға төлемді кейінге қалдыруды
ұсынуда шектелген мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Соңғы он жылдықта несиенің екі формасының арасындағы өзара байланыс
нығайып келеді. Банктік несиені коммерциялық несиемен салыстырғандағы
артықшылық күшейе түсуде. Коммерциялық несие көбіне бағынышты рөл атқаруда,
өйткені онда банктік мекемелердің қызмет ету ережелерінің өзгерістері
көрінеді.
Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар.
Уақыт шектеулігі, өлшемдер, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден
басқа төлемді белгілі – бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие
болады; тауарларды төлеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушылар сатып
алушылардың қаржылық жағдайы туралы әр уақытта жақсы хабардар болмайды, ал
бұл олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі – бір тәуекел туғызады.
Төлемді кейінге қалдыру – банктік сфераның ықпалынан күшті әсер көреді (
атап айтқанда, ол жабдықтаушы оңай түрде банкте вексельді қаншалықты
есептете алатынына байланысты ). Көрсетілген кемшіліктер коммерциялық
несиенің рөлін төмендетеді.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы:
− қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез – келген заңды тұлға бола алады;
− коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
− қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты
− коммерциялық несиенің орташа қүны сол кезеңдегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
− қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңдық түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына
қосылады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Қарыз алушылар категорияларына қарай:
Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
− мақсатты қорларға;
− банктерге;
− қаржы – несиелік мекемелеріне.
Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
− өнеркәсіп салаларына;
− ауыл шаруашылығына;
− саудаға;
− дайындау ұйымдарына;
− жабдықтау – сату ұйымдарына;
− кооперативтерге;
− жеке кәсіпкерлерге.
Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
Мерзіміне қарай:
− қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
− орта мерзімді ( 1 жылдан 3-5 жылға дейін );
− ұзақ мерзімді ( 3-5 жылдан жоғары ).
Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
− негізгі қорға жұмсалатын;
− айналым қаражатына жұмсалатын.
Қамтамасыз дәрежесіне қарай:
− Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
− Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы
қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер
ішінара бөлінеді: санатты күмәнді, санатты күмәнді, санатты күмәнді,
санатты күмәнді, санатты күмәнді
− Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
Валютамен берілуіне қарай:
− ұлттық валютамен;
− шетел валютасымен.
Қайтарылу дәрежесіне қарай.
Қамтамасыз етілген:
− кепілхатпен;
− кепілдемемен;
− кепілдікпен;
− cақтандырылған.
Берілу шартына қарай:
− тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие;
− ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып,
ұзақ мерзімге берілетін несие;
− овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несие формасы;
− овернайт несиесі – өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несие түрі;
− онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие;
− банкаралық несие – банктердің бір – біріне беретін несиесі;
− ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие;
− лизингтік несие – құрал – жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие;
− рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдаланылатын несие;
− сенім несиесі – банктің сеніміне кірген төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие;
− маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
Несиелеу объектісіне қарай:
− меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
− материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
− сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
− азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар
және т.б. мүліктер алуына.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық және банктік формада
берілетін несие.
Тұтыну несиесінің негізгі міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға
қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан –
тауар айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға
болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды
несиелеудің өсуі төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік,
әсіресе қазіргі уақытта нарықтың тауарлармен толығу жағдайында көрінеді.
Несиенің бұл түрін әр түрлі елдерде салыстыру, оның дамуының әр түрлі
деңгейін көрсетеді. Италия мен Жапонияда тұрғындардың жалпы қарыз сомасының
қатынасы осы елдердің ЖІӨ – не 10 % ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz