Салық түрлері: бонус, роялти және үстеме пайдаға салық

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

« Салық түрлері: бонус, роялти және үстеме пайдаға салық»

Жоспар

І Кіріспе

ІІ Негізгі бөлім

1. Салық туралы түсінік

2. Салықтың түрлері: роялти, бонус, үстеме пайдаға салық ерекшеліктері.

3. Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері

4. Қазақстандағы қазіргі салық жүйесі

ІІІ Қорытынды

Кіріспе

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық қозғалысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет әдістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджетік әдістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.

Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің еліміздің экономикасында көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда болды. Олар жаңа мамандар мен жаңа теориялық және тәжірибелік дисциплиналардың, соның ішінде салық салу жүйесін негіздеді.

Салық салу жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастардың жаңалықтарына жатқызуға болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады. Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды-пайдаланушылар қызығушылығындағы экономикалық субъектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.

Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.

Қазақстандағы салық жүйесін екі түрге бөліп қарастыруға болады. Жалпы мемлекеттік және жергілікті. Жалпы мемлекеттік салыққа кіріс салығы, акциз, құнды қағаз, тіркеудегі жинақ, жергілікті салыққа жер салығы, жеке тұлға және мүлкіне салынатын салықтар болып табылады.

Дүниежүзілік және меншікті еліктеуге тұрарлық тәжірибе салық проблемаларын шешуге, оны ұйымдастыруға және жүргізуге теңдестіру салық саясаты, экономиканы өрістетуге және қоғамның дәулеттігін жоғарылатуға мүмкіндік туғызады. Сол себепті, оны зерттеу айрықша қызық және Қазақстан Республикасындағы осы күнгі саясат пен экономикалық ахуалды зерттеуде өте құнды болып табылады.

1. «Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің, салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығын құрайды.

Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:

салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз болатындай етіп жасалуы тиіс;
салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс төленуі үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал етуі керек.

Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік туғызады.

2. Минералдық шикізатты пайдалану құқығы үшін төлемдер Республикамыз үшін нарық қатынасына өтуге байланысты туындаған жаңа мәселе, оның шешімінің негізгі екі түрі қолданыла бастады. Біріншісі -төлем минералдық шикізаттың әр түрі бойынша оның сатылу бағасынан процент есебімен алынады. Екіншісі - роялти төлемімен байланысты, яғни минералдық шикізатты пайдалану құқығы үшін төлем роялтимен алмастырылады.

Кен өндіргенде нормадан артық ысырапқа, бос жыныстың араласуына жол берілгені үшін төлем көптен қолданылып келеді. Оның мағынасы кенішті пайдалану ережелерін, тәртіптерін, нормаларын орындамағаны үшін айып төлем болып табылады және ол алынбаған өнімнің құнынан бір жарым есе шамасында белгіленетін. Сондай-ақ кен қорын таңдап өндіргенде де айып төлем белгіленеді. Бұл төлемдер халық шаруашылығына минералдық шикізатты тиімді пайдаланбай келтірілген зиянды еселеп қайтару болып табылады.

Минералдық ресурстарды пайдаланушылар шикізатқа төлемдерден басқа табиғи ортаны нормадағы шамада ластағаны үшін төлемдер және нормадан артық шамада айып төлемдер төлейді.

Қазіргі кезде минералдық ресурстарды пайдаланғаны үшін төлемдер "Жер қойнауының байлықтарын пайдалану төлемдерінің иормативтерін анықтау туралы әдістемелік ұсыныстарға" (Алматы, 1991) сәйкес алынады.

Әдістеме: пайдалы қазбаларды пайдалану құқығы үшін; табиғат қорғау және табиғат ресурсы потенциалын қалпына келтіру (геологиялық барлауға қаржы аудару) ; минералдық ресурстарды тиімсіз пайдаланғаны үшін айып төлемдерді анықтаудың және алудың бірыңғай тәртібін белгіледі.

Әдістемеге сәйкес пайдалы қазбаларды пайдалану құқығы үшін төлем тау-кен қатынастарының шеңберінде кен орналасқан аймақтың халқының табиғат ресурстарына иелік құқығының экономикалық көрінісі болып табылады.

Кеніштің әрбір бөлімшесіне, пайдалы қазбалардың әрбір түріне (элементтерге) үлгілік төлем нормасы белгілі мерзімге бекітіледі.

Үлгілік төлем нормасы кең таралған қазба байлықтарға олардың бағасының 3%-іне, жергілікті қазба байлықтар бойынша - 1-5%-ке тең. Басқа қазба байлықтарға төлем әлемдік багасынан немесе олардан алынатын өнімнің бағасынан белгіленген процент бойынша роялти алынады. Роялти шамасы, яғни шикізаттың тауардың құнынан мемлекеттік бюджетке алынатын бөлігі, көпшілік қазба байлықтар бойынша 5-10%-ке тең. Аса құнды минералдық шикізаттарға ол 20%-ке дейін жоғарылатылады.

Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Жарлығына сәйкес жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдеріне мыналар жатады:

1) бонустар: белгіленген, коммерциялық ашу, өндіру;

2) роялти;

үстеме пайдаға салық.

Белгіленген бонус жер қойнауын геологиялық зерттеу және одан кейінгі өндіру немесе өндіру құқығына бір жолғы тіркелген төлем болып табылады және жер қойнауын пайдаланушылар заңда белгіленген тәртіппен сондай операцияларға контракт жасаған жағдайда төленеді.

Коммерциялық ашу бонусы келісім жасалған тер-иторияда бір немесе бірнеше кен көздерін ашқанда төленетін бір жолғы тіркелген төлем болып табылады.

Өндіру бонусын жер қойнауын пайдаланушылар қазба байлықты игерудің белгілі бір жағдайына немесе өндірудің белгілі сатысына қол жеткізген кезде әлсін-әлсін төлеп отырады. Бонустардың алғашқы мөлшерін Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті құратын арнаулы уәкілді орган белгілейді. Бонустар төлеудің тәртібі, түпкілікті мөлшерлері және басқа шарттары контрактта белгіленеді.

Роялти пайдалы қазбаларды өндіру және техногендік құралымдарды өңдеу құқығы үшін төлем болып табылады және ол өндірілген кендердің, өңделген техногендік құралымдардың әрбір тоннасына белгіленіп, келісімде көрсетіледі. Роялти құрамына, әдетте, рентаның бір бөлігі кіреді.

Рентаның қалған екінші белігі үстеме пайдаға салық ретінде алынады. Сондықтан роялти минералдық шикізатты пайдалану құқығы үшін төлемге тең деп есептеу онша дұрыс емес. Роялти төлеу нормасын Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті белгілейді және ол контрактта көрсетіледі.

Салыстырмалы тәуір табиғат жағдайында немесе тәуір нарық жағдайында минералдық шикізат қорын пайдаланушылар үстеме пайдаға салық төлейді.

Бонустардың барлық түрлері, үстеме пайдаға салық ақшалай нысанда төленеді, ал роялти заттай және ақшалай нысанда, сондай-ақ аралас төленуіне болады. Белгіленген бонустан басқа бонустар, роялти табыс салығын және үстеме пайдаға салықты есептегенде ескеріледі (шегеріледі) .

Төлемдердің құрамына кіретін рентаны анықтаудың нақты әдістемесі жоқ. Сондықтан роялти төлемін өнімнің құнынан немесе баланстық пайдадан есептеу үсынылады. Мысалы, минералдық шикізатты пайдаланғаны үшін төлем өнімнен алынған табыстың 12, 5%-іне немесе баланстық пайданың 15%-іне шамада алынады. Сондай-ақ дифференциалдық тау-кен рентасын анықтау әдістерін қолдану туралы үсыныстар бар.

Геологиялық барлауға қаржы аудару төлемінің нормасы осы мақсатта бағдарламалар бойынша жұмсалатын қаржыға сәйкес қазба байлықтың түрлеріне (компонөнттеріне) белгіленеді.

Пайдалы қазбаларды өндіру, өңдеу және тасымалдау процестерінде, сондай-ақ құрылыс салу кезінде минералдық шикізатты қорғау және тиімді пайдалану ережелері мен нормалары сақталмағандықтан шикізаттың, өнімдердің және пайдалы қалдықтың ысырабына жол берілгенде айып төлемдері белгіленеді. Оның шамасы алынбаған (жоғалтылған) өнімнің бағасынан 1, 5 есе алынады.

3. 1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

1991 жылдың 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі қызмет ете бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың принциптерін, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар, 11 жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап айтсақ, біз салық жүйесін құрғанда елемізде жиынтықталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің өндірісті дамытуға еш ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды.

Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы және т. б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін көрсетті.

ҚР Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте - бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Ендібұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны 11 болып қалды. ҚР Президентінің 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-I заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы уақыт аралығында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 2002 жылға дейін мемлекеттік бюджеттің кірістерін негізінен 17 салықтар мен басқа да міндетті төлемдер құрады.

Бұл заңда қамтылған барлық базалық принциптер 1995-1999 жылдар аралығында жүзеге асырылды. Бұл әлеуметтік салыққа, амортизация саясатына, айналымнан алынатын салықты жоюға, ҚҚС-ты халықаралық принциптерге сәйкестендіруге қатысты еді. Осы уақыт ішінде экономика, экономикалық қатынастар құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынасы, тіпті адамдардың ділі (менталитеті) де айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Мемлекет, бір жағынан, салық саясатының мақсатын, міндеті мен қызметін терең түсінді, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың көптеген тұстары қолданыстағы салық заңдылығында қамтылмай қалды. Осы және Қазақстан экономикасында болып жатқан оң өзгерістер жаңа салық заңын талап етті.

4. 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған ҚР Президентінің «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заң күші бар жарлығы салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Олардың қатарына қолданылып келген салықтар мен салықтар мен алымдар санының 46-дан 11-ге қысқартылуы, салық салу принциптерінің дүниежүзілік тәжірибеге сай өзгертілуі, халықаралық салық салу тәртібінің енгізілуі, салықтардың нышанына, белгілеріне қарай топталуы, сонымен қатар бұл құжаттың көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы, салықтық әкімшіліктің жаңа ережелерінің енгізілуі салық жүйесіндегі басқа да түбегейлі өзгерістер жатады. Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай дамуы жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен толықтырулардың енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін көрсетеді.

Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында қабылданды.

Уақыт ағымының әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық кодексінде келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған.

Біріншіден, барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең жағдайын жасау. Екіншіден, кейбір жекелеген категориядағы салық төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету. Үшіншіден, салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру. Төртіншіден, салық заңдылығының тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Әрине, салық заңдылығында өзгерістер мен толықтырулар болашақта да жүргізіліп отырылады. Өйткені экономикалық қарым-қатынастар бір орында тұрып қалмайды, ол жаңа даму сатысына көшкен сайын салық заңдылығының да сол экономикалық саясатқа сай өзгертіліп отыруы керек. Сондықтан өзгерістің енгізілуі де заңды. Бірақ, кодекс бойынша енді жаңадан енгізілген өзгерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген өзгерістер келесі жаңа жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бұл ереже біржағынан салық төлеушілерге жаңа енгізулерге алдын ала дайындалып, операциялар мен қаржы шешімдерін жоспарлауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан салық қызметкерлерінің жұмысын жеделдетуге және жеңілдетуге көп әсерін тигізеді.

Салық кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Ол салық салудың ойластырылған құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.

Жаңа Салық кодексіндегі салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбесі мыналарды құрайды: